Անտարես մրցույթ-2013

[Դավիթ]

Քանի որ ակումբի մրցույթը նորից հետաձգվեց, ես որոշեցի Անտարես մրցույթի վերջնական փուլ անցած գործերը տեղադրել այստեղ:

[Դավիթ]

ՆՈՐԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ | ՀՈՒՆՈՆ

Հունոն երևի գիտակցություն գալու օրվանից էր մտածել խելքով հարստանալու մասին: Իսկական անունը Հունո չէր: Հարևան Արտաշի հարյուր տարվա փչացած հեռուստացույցի մասերը լրիվ քանդել-թափել էր հատակին ու նորից հավաքել: Հեռուստացույցն աշխատել էր ինչպես գործարանից նոր բերած: Արտաշն էլ ուրախությունից ասել էր. «Ոտքից գլուխ խելք ա, հունար»: Ու անունը կպել-մնացել էր Հունո:
Հունոն հարստանալու համար խիստ գործնական միջոցների էր դիմում: Հետո էլ դրա հնարավորությունն ուներ, որովհետև օժտված էր երկու հատկանիշով` տեխնիկայի գել էր, մեկ էլ անթերի նմանակում էր մարդկանց և նրանց ձայները:
Երբ մենք դեսուդեն ընկած մի կերպ ճարել էինք Դանիել Դեֆոյի «Ռոբինզոն Կրուզոն» գիրքը և հերթագրվել էինք կարդալու, Հունոն, չգիտես ինչպես, մի սարք հորինեց, հարմարեցրեց իրենց նկուղում ու պատի վրա էդ սարքով անշարժ ֆիլմեր էր ցույց տալիս: Մի օր էլ իրենց տան պատին «աֆիշ» հայտնվեց. «Ռոբինզոն Կրուզո». ժամը 3-ին, տոմսի արժեքը` 10 կոպեկ, մեկ ձու կամ լիմոնադի մեկ դատարկ շիշ:
Ձուն ու շիշը խանութում էլի 10 կոպեկի արժեք ունեին: Միայն տեսնել էր պետք, թե Հունոն իր կալվածքում ոնց էր կերպարանափոխվել: Կոստյում-շալվարով, փողկապով, կոստյումի վերևի ձախ գրպանում եռանկյունի մի թաշկինակ, կոկիկ սանրված, լաքած մազերով: Նկուղում նստարաններ էր տեղադրել, աթոռ, լիմոնադի դատարկ արկղ: Պատին` անկողնային նոր գնած սպիտակ պաստառ-սավան, որի դիմաց հպարտորեն դրված էր լուսարձակող մի սարք, որ պաստառի վրա գունավոր կադրեր պիտի ցույց տար: Մինչև ֆիլմի սկսվելը դեսից-դենից 10 կոպեկ, հարևանների նկուղներից լիմոնադի դատարկ շշեր, հավաբներից հավի ձվեր էին թռցրել ու հավաքվել Հունոյի ընդհատակյա կինոդահլիճի փայտե թեքված, նոր ներկված և լրիվ չչորացած դռան դիմաց: Սկզբում Հունոն հայտարարեց.
- Ներս գան նրանք, ովքեր 10 կոպեկ ունեն, հետո ներս գան ձվով, վերջում` շշով ներս մտնողները: Առաջին շարքում նստեն կանխիկ փող ունեցողները, հետո՝ ձվով, վերջում` շշով ներս մտնողները:
Հնազանդորեն հետևեցինք Հունոյի հրամաններին ու տոմսի արժեքը մուծելով` ներս անցանք, նստեցինք:
- Ոչ մի ձայն, սկսում եմ,- խիստ տոնով ասաց Հունոն, դուռը ներսից փակեց, կանգնեց ու հանդիսավոր ասաց.
- Ուշադրությո՜ւն, ֆիլմն սկսված է՝ «Ռոբինզոն Կրուզոն` անմարդաբնակ կղզում»:
Ասաց, առաջին կադրը տեղադրեց խցիկում ու պաստառի վրա, երևաց մի հսկա նավ` կիսախորտակ: Հունոն սկսեց պատմել նավի պատմությունը: Ժամանակ առ ժամանակ կադրերը փոխվելով` պաստառին տարբեր գունավոր պատկերներ էին հայտնվում: Հունոն հրաշագործ ձեռքերով տեղադրում էր կադրերն ու պատմում, թե ինչպես խորտակվեց նավը, ինչպես փրկվեց Ռոբինզոնն ու հայտնվեց անմարդաբնակ կղզում: Նույնիսկ Ռոբինզոնի տպավորությունների մասին էր երկար-բարակ խոսում խիստ գրական հայերենով, տպավորիչ, և մեզ թվում էր, թե ձայնը պատկեր ստեղծող սարքից է դուրս գալիս: Երբ հերթը հասավ այն կադրին, որը պաստառի վրա պատկերում էր նավից բերած սնդուկը, որի մեջ գանձեր էին, Հունոն խորհրդավոր լռեց: Հետո դարձյալ հանդիսավոր շարունակեց:
«Ռոբինզոնը ոչ միայն այս կղզու, այլ աշխարհի ամենահարուստ մարդն է: Երբ նա հասնի Անգլիա, բոլորն իր հետ հաշվի կնստեն: Անգլիայի թագուհին անգամ իր հետ հաշվի կնստի»: Սովորականից երկար ցուցադրելով գանձերի պատկերը, կարծես ուզում էր պատկերը շարժվի ու սնդուկի տակից հանի Ռոբինզոնի բոլոր գանձերն ու մեկառմեկ ցույց տա: Մենք կլանված պաստառին էինք նայում, Հունոյին լսում, երբ մի ահավոր պայթյուն լսվեց, ու նկուղը մի ակնթարթում խավարեց: Կինոխցիկն էր: Ցիրուցան էր եղել. ապակին մի կողմ, «պլաստմասսան»` մի կողմ:
Տղաներից մեկը նկուղի դուռն անմիջապես բացեց, բոլորով դուրս թռանք, իսկ Հունոն շվարեց մնաց կտոր-կտոր եղած սարքի գլխավերևում: Ապակու մի կտոր խրվել էր Հունոյի ճակատի մեջտեղում: Արյունն ապակու միջից հոսում էր Հունոյի քթի, այտերի վրայով: Դա տեսնելով` մենք կարծես իրար ձեն տված, փախանք:
Հետո Հունոն առժամանակ կորավ, հազվադեպ էր դուրս գալիս: Իսկ երբ երևում էր, պատի անկյուններից, ծառերի բների հետևից, հաճախ կտուրներից երեխաներն իրար հաջորդելով` բղավում էին.
- Հունո՜, Լոբինզոնը ի՞նչ եղավ:
- Մտավ ձեր մամաների ծոցերը,- շպրտում էր Հունոն ու դարձյալ երկար ժամանակով անհետանում:
Ղարաբաղյան շարժման առաջին օրը Հունոն հասկացավ, որ իր տունը Ազատության հրապարակն է: Մեկ-երկու օր հրապարակում կանգնեց, «Ղարաբաղը մերն է» գոռաց ու գտավ, որ իր տեղը հարթակի վրա է, տղերքի կողքին: Ցուցարարներին հրմշտելով ու ներողություն խնդրելով` Հունոն կամաց-կամաց մոտեցավ ու ուրբաթօրյա թեժ միտինգից առաջ տղաների կողքին էր: Սկզբում կարծես լավ ընդունեցին, ժպտացին, ու Հունոն հասկացավ, որ մոտենում է ժամը միկրոֆոնը նվաճելու: Երբ առաջին փորձն արեց, տղաները երկար իրար նայեցին: Չստացվեց:
Երկրորդ փորձի ժամանակ մի ուս թափով կպավ Հունոյի ուսին, ու քիչ մնաց Հունոն հայտնվեր հարթակից ներքև: Այն ժամանակ թիկնապահ, բան չկար, բայց դե ուսը ոնց որ թիկնապահի ուս լիներ: Հետո տղաները ուսերի ու կոնքերի թեթև հարվածներով, ընդմիջումներով, էնպես, որ ժողովուրդը չնկատի, Հունոյին իջեցրին հարթակից: Հունոն մտածեց ու հասկացավ, որ սրանք իշխանություն են ուզում, որ ճիշտը Ղարաբաղ գնալն է, զենք բռնելը: Կանգնեց հարթակի դիմաց, ուղիղ նայեց Վանոյի աչքերի մեջ, որին ծանոթ էր Պապլավոկի ստեղծման օրից, որին մի օր հենց այնտեղ այնպես էր նմանակել, որ սեղաններից մեկի շուրջ հավաքված հայտնի դերասաններն ակամայից կանգնել էին ու քար կտրած ծափահարել: Մի խոսքով` էնքան նայեց, որ Վանոն էլ ճար չուներ աչքերը փախցնելու: Ու երկուսի հայացքները հանդիպեցին: Հունոն շպրտեց. «Ղարաբաղը մերն է. ո՞նց է մերը էստեղ կանգնելով. տղա ես` զե՜նք վերցրու, գնա՜»: Ասաց, շրջվեց ու հեռացավ:
Երկու օրից Հունոն Ղարաբաղում էր` զենքը ձեռքին, մորուքը նոր ծլարձակող: Հենց առաջին օրից Հունոն կարող էր հրամանատարի «պոստը» վերցնել: Չուզեց: Կռվեց ամենաթեժ կետերում: Երկու անգամ վիրավորվեց, բայց կիսատ ապաքինված` վերադարձավ դիրքերը: Հաղթանակի օրը ոմանք թալանով էին զբաղված, ոմանք` խմելով: Հունոն անտառի փեշին մի առու էր գտել, ոտքերը դրել ջրի մեջ, ծխախոտը շուրթերին` մտածում էր. «Էս կռիվն էլ պրծավ՝ բա հետո՞»: Էդ մտքի վրա էր, երբ դիմացի թփերի միջից ձայն լսվեց: Զենքը ձեռքն առավ, մոտեցավ: Մի վիրավոր ջահել թուրք էր. պլշած աչքերով նայում էր Հունոյին: Կողքին մի հունգարական ձայնագրիչ էր ընկած, մի մեծ, կաթնագույն միկրոֆոնով: Իսկը Ազատության հրապարակի միկրոֆոնը: Հունոն քարացավ միկրոֆոնի վրա, թուրքը` Հունոյի: Նայեց, նայեց միկրոֆոնին, հետո դարձավ թուրքին.
- Ցեղդ փախչելու վարպետ է, թույլ եմ տալիս, փախի՜ր:
Թուրքը կարծես ամաչելով՝ հայացքն ուղղեց վիրավոր ոտքին: Հունոն վիրակապեց թուրքի վիրավոր ոտքը, չորացած թփերից ձեռնափայտի համար մի փայտ կտրեց, խոթեց թուրքի աջ ձեռքը, ձայնագրիչը հարմարեցրեց ձախ թևատակին ու ասաց` գնա՜: Թուրքը պլշած նայում էր Հունոյին:
- Գնա՜,- նորից ասաց Հունոն,- բայց էնտեղ ճիշտը կպատմես:
Թուրքը դանդաղ կռացավ, ձայնագրիչը միկրոֆոնի հետ դրեց Հունոյի ոտքերի դիմաց ու փախավ:
Մարտի 1-ից հետո, երբ Ազատության հրապարակը դարձել էր խաղահրապարակ, երբ ժողովուրդը սկսեց հավաքվել Մատենադարանի մոտ ու գոռալ` Լևոն նախագահ, Հունոն պատահաբար անցնում էր էդ կողմերով ու հիշեց, որ թուրքից թալան բերած միկրոֆոնը նկուղում է: Հաջորդ միտինգին ներկայացավ` միկրոֆոնը ձեռքին: Առանց երկար-բարակ մտածելու բարձրացավ հարթակ: Ուղիղ Լևոնի կողքին: Կաթնագույն միկրոֆոնը միացրեց բարձրախոսներին ու սպասեց իր հերթին: Միտինգավարին համոզել էր, որ միկրոֆոնը 88-ի հարթակի առաջին միկրոֆոնն է: Միտինգավարը Հունոյի ասածը փոխանցեց Լևոնին:
Լևոնը զննող հայացքով նայեց Հունոյին ու միտինգավարին գլխով դրական շարժում արեց: Միտինգավարը միկրոֆոնի մասին հպարտությամբ տեղյակ պահեց միտինգավորներին, ու ելույթի հերթը Հունոյինն էր: Հունոն դանդաղ էր մոտենում միկրոֆոնին ու մոտենալիս կերպարանափոխվում էր մեկ այլ մարդու: Ինչքան մոտենում էր, նմանությունը դառնում էր ավելի ընդգծված: Միտինգավորներից մեկը առաջին շարքերից նկատեց` Ռոբերտը: Հետո մի քանիսը գոռացին` Ռոբերտը: Հետո լռություն եղավ, ու միկրոֆոնի մոտ ոչ թե Հունոն էր, այլ Ռոբերտը:
- Ռոբե՜րտը, Ռոբե՜րտը,- սկսեցին գոռալ, հայհոյել ու սուլել:
Հունոն բանի տեղ չդրեց: Բարձրացրեց աջ ձեռքը, ու ժողովուրդը քարացավ: Ու խոսեց Հունոն, ասաց ընդամենը մեկ նախադասություն` ճիշտ Կարեն Սերոբիչի ձայնով. «Ղարաբաղը գրպանումս չէ, որ հանեմ ու տամ»: Էս ասելն էր, ու քար կտրած ժողովուրդն ուշքի եկավ: Լիքը, կիսատ ու դատարկ շշերի տարափ տեղաց Հունոյի գլխին: Բախտը բերեց, որ Լևոնի կողքին էր, ու Լևոնի թիկնապահները, Լևոնին պահելով, Հունոյին էլ պահեցին: Հունոն հասցրեց միկրոֆոնը թռցնել ու պոկվել: Իջավ դեպի Ազատության հրապարակ: Շրջվեց, նայեց երեխաներին, թանկարժեք ու անճոռնի խաղալիքներին, հիշեց 88-ը, ու կարճ միացման նման մի բան գլուխը խառնեց:
Կանգնեց հարթակի տեղում ու շատ քնքուշ ձայնով ասաց. «Երեխանե՜ր, մոտեցե՜ք, ես ձեզ համար ուզում եմ արտասանել»: Մի քանի երեխա զգուշորեն մոտեցան, կանգնեցին հարթակի դիմաց ու զարմացած հայացքներով սկսեցին ուսումնասիրել Հունոյին: Հունոն ձգվեց, բերանի պոչին մի թեթև ժպիտ խաղացրեց, մի քիչ մարմինը ծռեց, մի քիչ էլ` վիզը, հայացքն ուղղեց դեպի անորոշություն և ճիշտ Վանոյի ձայնով սկսեց. «Այ իմ գնդակ, իմ գնդակ, կանաչ, կարմիր, կապուտակ…»:
Ոստիկանների մի հոծ խումբ, որ շոգից պատսպարվել էր Արամեի բարձրադիր «աֆիշի» հովին, լսողությունը սրեց: Վանո՜ն` բղավեց նրանցից ավագն ու տարիքավորը: Վայրկյան չտևեց. Հունոյի ձեռքերը ոլորեցին, ձեռնակապեր դրեցին ու խցկեցին «Վիլիսի» խցիկը:
Հետո Հունոն էլի անհետացավ, էլի հազվադեպ էր դուրս գալիս: Դուրս գալուց էլ թաղի տղաները պատերի անկյուններից, ծառերի բների հետևից, կտուրներից գոռում էին.
- Հունո՜, կանաց, կալմիլ գնդակը ի՞նց եղավ:
- Ուրիշի պապաները տշել են ու թողել ձեր մամաների կիսադաշտում, գնացե՜ք, գտե՜ք,- շպրտում էր Հունոն ու էլի օրերով անհետանում:

[Դավիթ]

ՆԱՐԵԿ ԹՈՓՈՒԶՅԱՆ | ՄԱՄԱՆ ԱՆՊԱՅՄԱՆ ԿԳԱ

Նոյեմբերն էր: Ուշ աշնանային հետմիջօրե էր,առանց արևի և դրանից ծորող ջերմության,ուշ սովետական միջօրե՝անգույն ներկայով,բեկված պայծառ ապագայով, տամուկ ու կեղեքիչ մշուշը բռնած հեռանկարով,աչքաբաց վարիչների քրքիջը տեսած անխլիրտ գաստրոնոմներով,տեղ-տեղ հանդիպող ելակի ժելե-մուրաբայով,մի յոթ-ութ,տարի հետո բնակարանի հերթին հասնելու սպասումներով,բանով-մանով,ուր Էրեբունու միջնաբերդի ստորոտին փռված դպրոցի բակում,բակն ու կարտոֆիլի սառցաբեկ քոլերով երբեմնի ծաղկափթիթ պարտեզը բաժանող գոտկաչափ ճաղավանդակին հենված էին երկու երեխա: Յոթ տարեկան էին,մուգ կապույտ համազգեստով,որի եզրերն իրար վրա էին բերված անփայլ արծաթագույն կոճակներով,թևքին էլ անկանոն եռանկյունու վրա վառ դեղին արև էր:Դոշերին` գրպանը ծածկող փողքի վրա կարմիր աստղն էր` մեջտեղում Ուլյանովի մանուկ վախտվա նկարը, իսկ նրանցից մեկի դոշի մյուս հատվածին թելով կարված Նժդեհի նկարն էր` նինձյայի իր գլխակապով: Հոկտեմբերիկ էին,երկար ճանապարհ պիտի անցնեին,երևի` պիոներ,կոմերիտական,կուսակցական,իսկ հիմա դեռ հոկտեմբերիկ էին: Մեկ շաբաթ էր ինչ ժողվվել էին փոքրերի կորպուսի միջանցքում հապշտապ կառուցված բեմի վրա և Նանսեն Միքայելյանի,ժողկրթբաժնի վարիչի, դիրեկտորի խիստ պարտավորեցնող ներկայությամբ հանդես էին արել,մեկը մյուսից առաջ ընկնելով ոտանավորներ արտասանել,գովասանքի արժանացել ու վարիչի խեթ հայացքի ներքո դիրեկտորի կուսակցական պատգամը ստացել.
-Տակ դերժածյ րեբյատա
Հետո ժամանակի գնահատանքը վայելող այս մարդկանց ծափահարությունների ներքո դիրեկտորի պատգամից ու իրենց ապագա կարևորության գիտակցումից փքված դոշերն աղջիկ,թե տղա պետք է դեմ տային կարմիր վզկապով պիոներներին ու վզներին էս քաղցր կարմիր շորը քաշելու գողտրիկ երազանքով ընդունեին բարեպաշտ քաղաքացու ճանապարհի անշեղության առաջին հավաստագիրը` Հոկտեմբերյան աստղը:Ճիշտ է աստղն ամբողջովին մետաղից էր, Ուլյանովն էլ դրա կենտրոնում «Ստանկոնորմալի» անհոգի մամլիչի փքուն արտատպվածքն էր կրում,բայց դա ոչինչ,մի սիրուն պլաստմասայե աստղի եղածն ի՞նչ է ո՜ր,հիմա սրտի թրթիռով պղնձից աստղը կհասցնեն այնտեղ ուր ավելորդ աչքեր չկան,իսկ այ այնտեղ սրտի զարկերը կարգավորելով դա դեն կնետեն:Գուդապի կողքի խանութից հաստատ այն աստղը կճարվի: Արդեն ճարել էին ու հիմա երեխաներից մեկը դեպի իրեն էր թեքել աստղն ու զննող-քննող հայացքով նայում էր դրան,այսուայնկողմ անում` փորձելով կարմիրի մեջ չեղած լույսի հայտնվող ու անհայտացող փայլատակումները բռնել,հմայված էր,ախր շատ համով տեսք ուներ էդ անտերը,իսկը մի շաքարաքլոր,խորունկ, եռաչափ,երևի քաղցր էլ կլիներ: Բայց այդ աստղի շաքարաքլորը միֆ էր,հետզհետև պարզվող գիտակցությամբ չքվող երազ ու աստղն ինքն էլ միֆ էր,շոշափվողը ցուրտն էր,որ երկարօրյայից հետո երեխաներին ուր որ է պայթելու պատրաստ գեժարած ստնտուի սանձված անհամբերությամբ իր գիրկն առել ու օրորում էր:Սրանք էլ նավաբեկյալի նման հուսաբեկ տարուբերվում էին,գլուխկոնծի տալիս ճաղավանդակի չորս դյույմանոց խողովակի վրա ու բան մը փոխելու անկարող մարդու ափսոսանքով մտածում, որ երկարօրյան ախր այդքան էլ երկար չէր: Ճիշտ է այդ ընթացքում նրանց` փոքրերի համար բուֆետի թաղիքե ժապավենով առանձնացված հատվածում հասցրել էին սնել սառը կաթով ու բուլկիով, բուֆետապան Ջեմմայի պղնձյա ամեհի շերեփով, հետո անգամ քնեցնելով, բայց այդ ամբողջն ավարտվել էր օրվա ամենաեռուն ժամին, երբ ամեն մարդ ու զեռուն հովատակի պես լծված իր լուսավոր ապագային,Ժիգուլուն,ամառանոցին,Ցէկայի (Չէկայի չէ…կամ գուցե Չեկայի էլ) մանրահատակների ճռռոցը լսելու փափագին,տքնում է,ով հաստոցի առաջ, ով բլանկների,ով անանուն նամակների վրա: Երեխեքի համը բերանն է երկարօրյայից,բայց հեծած պայուսակի գավակի բարձրությունից նրանք գլխի չեն էլ ընկնում,որ դասատուն ով զբաղեցնում է իրենց,նույն այդ դասատուն,աստծուց հետո առաջին էակը` կատաղի ավետարանիչն իր ժամանակի,տուն-տեղ,գլխին տեր ունի,եփել-թափելու,տունն ավլել-սրբելու խնդիր ունի ու ինքն էլ դեմ չի շուտ ծլկելու, իսկ երեխեքը դա չեն հասկանում, դե ոնց հասկանան, ախր դասատուն անգամ պետքարան չի գնում, լուսապսակ ու անսեռ այդ էակն անգամ չիշիկ չի անում, ուր մնաց ծլկի, տեր ունենա, նրան հլու-հնազանդ ծառա լինի ու հետույքով նրա քացուն ընդառաջ գնա: Հիմա նրանք կաթն ու բուլկին, աստղաքլորի քաղցրը բերաններում սպասում են,որ մաման գա տուն տանի, տու՜ն:
-Հակոբի՞կ, այ տղա, դու չե՞ս գնացել,-հարցնում է դիրեկտորի պատուհանից վախվորած փախչող կերպարանքը, որ Հակոբիկի աչքին դասատուի ակնածելի ու սարսափազդու տեսքն ունի:
Ցուրտը, ուշ աշունը, սովետական միջօրեն, կարտոֆիլի վիժած ցողունը, ճաղավանդակի խողովակը…Հերն ասում է տունն էլ մի բան չի, բայց էս տունը չի, հաստատապես, սխալվել հնարավոր չէ, տունը ածուխի վառարան ունի՝ կրակից շիկակարմրած շրջանակով, վրան փուչիկ տված դիլիմ կարտոֆիլով, հայր ունի որի գործի տեղն էլ մի բան չի, հայաթն էլ մի բան չի, կյանքն ընդհանրապես հեչ բան չի ու ոչ մի բանը դուզգունի բանի նման չի:
-Ոչ, այստեղ եմ, բայց մայրիկը հիմա կգա,-ասում է Հակոբը:
Դասատուն, բայց, արդեն հեռու է ու չի լսում:Հակոբն ուրախ է, որ նա չլսեց,ուրախ,որ հեռացավ,որովհետև աստծո ներկայությունը ծանր է.ահարկու,երբ նա հանկարծ թողնում է իր տիեզերական գործերն ու այսպես շեղակի,ուղղափառ զայրույթով լի աչքերով, բարեպաշտության կոչող դիմախաղով կանգնում է դիմացդ և վերջապես տղան ուրախ է, որովհետև աստծու թոքերն այնքան տարողունակ են, որ նրա միս-միակ օդ առնելուց որովայնի մկանները ջղաձգորեն լարվում են, շնչելը դժվարանում է, թթվածինն անհամեմատ քչանում, իսկ շրջակայքի մի քանի կաղամախիները չեն հասցնում թթվածին արտադրել:
Նա ուրախ ու անհոգ թռչկոտում էր: Ոգևորում էր հեռանկարը,որ մայրը կգա, կգնան տուն որտեղ երևի նրան է սպասում սիսեռով տաք ճաշը, կնստեն սեղանի շուրջ,ինքը,մայրը,մշտադժգոհ հայրը,տատը,հիմա՜,հիմա՜…Իսկ մայրը կգա, որովհետև ինչպես ինքն է հպարտանում մայրը տնային տնտեսուհի է` հոր ստեղծած փոքրիկ կայսրության կառավարիչը կամ պարզապես վարիչը,տունը միանձնյա պահելու տղամարդու կարծրացած ուսմունքի մարմնավորումը,լենուբոլ կյանքի ապացույցը, լևի գործի ոգեշնչողը, շղարշը: Նա ամեն ինչ հասցնում և ժամանակին անում է, տունը մաքրում,շորը լվանում,ճաշը եփում է,կոշկակար հոր մի քանի զույգ կոշիկների տակացուներն անգամ հասցնում է սոսնձել ու իրեն էլ հասցնում է տուն տանել,դասերը սովորեցնել,իհարկե,այնքան քանի դրանք չեն սպառել հանրահաշվական գործողությունների պարզությունը:
Իրոք,ահա նա` սիրելի մայրը: Հակոբի սիրտն անհուն թպրտում է հաղթանդամ ու հետզհետև ահագնացող այդ պատկերից, մոր ամեն քայլից նրա ներսը դղրդում է: Թեև իրեն բացատրել էին, որ,եթե ինքը դպրոց է գնում ուրեմն մեծ է,բայց նա չի կարողանում հրաժարվել իր մանկապարտեզի սովորությունից ու միշտ ձեռքերը պարզած ընդառաջ է վազում մորը: Մայրն էլ միշտ աչքով-ունքով սաստում է,թե բալա՜,մի վազի,մեծ ես արդեն, Հակոբի՛կ,ասեցի մի վազի,բայց դե ոնց չվազես ու չընկնես մեծ կրծքերով այդ հպարտության կղզյակն այս օտարության մեջ:
Հակոբը խոռոչից պոկված սրտի նման րոպեում հազար զարկով տրոփում է ու մոր ձեռքը բռնած,թելից ազատված հոլի նման պտտվում շուրջը:Նույն պահին կինը նկատում է մյուս երեխային,ով ձեռքերը դոշին խաչած անքթիթ նայում է այս տեսարանին:Աչքերում լալագին կարոտ,չիրականացված երազ ու տխրություն դրանց կամարում: Նա այնքան խորն է իր կարոտի մեջ,որ չի էլ լսում սառն օդը թրատող ձայնը, որի ուժգնությունից մշուշի քուլաները կոհակվում ու ետ են մղվում:
-Վահան, քո մաման չ՞ի եկել:
Կուզենար երեխան նայեր շուրջը և տեսներ, որ մայրն այստեղ է,բայց մայրն ասֆալտի փոսն ընկած պաչևնիկի շարիկ չի,որ աչքերով փնտրես,ձեռքերով տնտղես,նա լույսն է,որ ինչքան էլ խավար լինի իր գալստյամբ հրե գնդի նման լուսավորում է շուրջը,ամեն քայլով մոտեցնում այդ լույսը, լցվում բոլոր ծերպերը, հարթեցնում բոլոր ստվերները: Նրա գալուստը միայն զգալ կարելի է, ինչպես արևի շողը, որ ոտքերից սկսելով աստիճանաբար տաքացնում ու հասնում է հոգուն
-Չի եկել,-ասաց երեխան:
-Դե լավ,արի քեզ տուն տանեմ,-ձեռքը դեպի երեխան ձգեց կինը:
-Չէ՜ չէ՜, մամաս անպայման կգա, ասել է սպասեմ,-հետ քաշվեց նա:
-Այ տղա կամակորություն մի արա, մամադ աշխատանքի է, հո չե՞ս սպասի, կսառչե՜ս:
Չէ՜ մաման անպայման կգա, խոստացել է,որ կգա տուն կտանի,հիմա նա երևի ճանապարհին է,հևիհև,ոտքերը ոլորելով,անընդհատ ուսից սահող պայուսակը ուղղելով գալիս է իր մաման…և ոչ ոքի Վահանը չի ուզում հիմա տեսնել, նույնիսկ նենեին` հրեշտակի սմքած դեմքով իր տատին,իրեն մի հատ նոր թխված բյորեկ կամ փափուից թաքուն փախցրած կանաչ խնձոր բերելիս:Երկու տարի անց Վահանը կկանգնի թախտի առաջ,որտեղ քաղցկեղից դանդաղորեն հանգչել էր նենեն ու առաջին անգամ այցելած անդառնալի կորստի ցավից պատռտվող սրտով կլացի,կոռնա,կնայի հոգեհանգստից հետո թախտին դիզված բաժակներին ու չի հավատա մորը,թե նենեն կարող էր ախտից սմքած մի և փուչիկի նման ուռչած մյուս ոտքով,առանց իրեն,լավ տեղ գնալ,այն էլ հեռու:Պատշգամբ կվազի և արցունքակոլոլ աչքերով, վայրի ցավից խենթացող հոգով ու անկառավարելի մաղձից բեկվող աղիողորմ ձայնով կնետի հորը. «Ու՞ր է նենեն» ախր իրեն մորքուրենց տուն բռնի ուղարկելիս նա թախտին պառկած էր, ու՞ր է հիմա, հա՛յր, ուր է, ի՜նչ լավ տեղ, ինչ հեռու տեղ, ինչու չպահեցիր իրեն, ինչպե՜ս թե չկարողացար ու պատշգամբի սյունը գրկած անամոք կլացի, չէ կզռռա, այնպես, որ մեծերի հոգին կդիվոտի իր ձայնից ու աղոտ կհասկանա՝ այդ հեռուներից, մեկ որ ընկար, էլ հետ գալ չկա և հիշելով ուշ աշնանային միջօրեն կնռռա գիտակցումից, որ լավ կլիներ, եթե նենե՛ն գար այդ օրը,ուշացած ու ուշացողի վախով լեցուն,փութկոտ ոտքերը գերեվարած սանդալները ասֆալտին թողնելով,ճակատը ցերեկալույսի սյուներին զարկելով, նիվիդիմկայից դուրս պրծած ճերմակ մազափունջը ականջի հետևը դարսելով,իր հոգում,իր հոգու յուղով տապկված,յուղը ջանը քաշած «Պրավդայի» մեջ փաթաթված մեն-միակ բյորեկը ձեռքին, խանդաղատանքից կակղած սրտով, անմեկնելի սիրո հրդեհը աչքերում գար ու իրեն տաներ, ջեզզվեյից ղայֆե մը լեցներ բարձրիրան բաժակի մեջ ու հացը դրա մեջ թաթխելով սներ ուշադրության կարոտ իր մանկական հոգին:
Էդ հետո:Հիմա մանկական ճիչերից խոնջացած դպրոցի բակում Վահանն արդեն մենակ սպասում էր մորը,նստել էր խողովակի վրա, պայուսակը դրել կողքն ու մտքում տունն էր՝քամու հետ լուռ սահող մի երազանք որտեղ գվվալով վառվում է վառարանը` կողքում տաքանում նանեի կամ ռեհանի օշարակը,որտեղ նենեն ավարտին է հասցնում իրիկնահացի պատրաստությունը:Տանը միշտ ավելի լավ է,քան որևէ այլ տեղ՝ չնայած նրան,որ հայրը միշտ խստադեմ է ու ժլատ սիրալիրությունների հարցում,չնայած որ փափուն երես չի տալիս դեզ արած և փչացող մրգերը հյուրասիրելով,չնայած որ հոպարը հազարից մեկ է մի ռուբլի տալիս կաթիլոկով կվաս գնելու համար, չնայած որ գումարը չի բավականացնում խաղալիքին,չնայած որ դեֆիցիտի պատճառով մսով տոլման մաման արդեն քիչ է եփում,իսկ ծխախոտի դեֆիցիտը ստիպում է հորը թութուն գլանանակել ու հիմա նա կգնա տուն կհագնի ռետուզը, հարազատների հետ կճաշի և…հա՜, չի մոռանա հորն ասել,որ դոշից հանի գլխաշորով այս ձյաձյայի նկարը,այլապես դասատուն խեթ է նայում, իսկ երեխաներն իրեն դաշնակցականի բալա են ասում,մեկ էլ չի մոռանա հարցնել՝ արդյոք վատ բան է դա՝ այդ դաշնակցականի բալան:
Երեխան առաջվա պես նստած էր ճաղավանդակին:Երբեմն շիմպանզեի նման պտտվում էր վրան,անկյունած ծնկամասերով կախվում էր դրանից ու թարս նայում երկրագնդին:Նրա աչքերում հավատարիմ շան խորություն կար, շան, որ նստել է իր ցրտահար երազանքի դիակի կողքն ու թեև հասկանում է, որ իր շնչառությունը արալեզի ռունգերի ջերմությունը չունի, բայց չի էլ կարող հեռանալ:Հետզհետև սասանվում էր նրա հավատի անբեկանելիությունը՝ գուցե պետք էր Վերժին մորաքի հետ տու՞ն գնալ ու այնտեղ սպասել մորը,բայց ո՛չ, այս ամենի կենտրոնում մո՛ր հետ տուն գնալն է, սա է ուրախության շարժիչ ուժը, առանց դրա ուրախությունը լրիվ չէ, առանց դրա ուրախությունն ուրախություն չէ: Վահանն այնպես էր ուզում զգալ իրեն բոլոր փոքրերի նման, որոնց մայրերը միշտ թևերը պարզած, թևերի տակն առած ամենուր նրանց հետ են: Ոչինչ չէր ուզում հասկանալ` կենցաղային խնդիրներ, աշխատանքային անհարմարություններ, չէր ուզում դրության մեջ մտնել, ըմբռնումով մոտենալ, դրա համար իր տարիքը դեռ չէր հասունացել: Չէ, չէ, ճիշտ է արել, որ Հակոբիկենց հետ չի գնացել, այլապես մենակ էլ կարող է տուն գնալ, չնայած որ իրեն արգելել են անել դա` չմանրամասնելով, թե ինչ պետք է անել նման դեպքերում: Պետք է սպասել՝ մաման կգա,չի թողնի իրեն այստեղ կամ արդեն ավելի երկար չի թողնի, պետք է պարզապես փակել աչքերն ու երբ դրանք բացվեն հեռվում հաստատ կերևա մամայի ուրվանկարը: Հեռվում, սակայն, խիտ մառախուղի սպիտակն էր՝ պղտորված երեկոյի սև կաթիլներով ու այնտեղ մոր ուրվանկարը վճռականորեն չէր գծագրվում, երբեմն միայն ցրտից մտրակվելով հատուկենտ մարդիկ էին շտապում հակառակ ուղղությամբ:

[Դավիթ]

Մայրը չէր գալիս ու թերևս չէր գա: Այդպես հետագայում շատ պետք է լիներ, երբեք մայրը դպրոց չէր հասցնելու, երբ վատ լուծված մաթեմի խնդրի համար ծնող կանչեին, երբ ծնողական ժողով լիներ, երբ դասարանով էքսկուրսիայի գնալու հարց լիներ, իսկ Վահանն ուզում էր, որ մայրն իր կյանքում շատ լիներ, դպրոց բերեր, տուն տաներ, ժողովներին մասնակցեր, որ ծնողկոմիտեն նա լիներ, ուզում էր, որ նրա հեղինակությունը դպրոցում փառաբանեին, գլուխ խոնարհեին դրա առաջ, մատով ցույց տային իրեն, ակնածանքով վերաբերվեին, երբ ինքը նստում էր դասասեղանի առջև: Մոր հեղինակության շնորհիվ սեփականը բարձրացնելու պլանը դժվար իրագործելի էր.մայրն ամեն առավոտ գնում էր հյուսելու կենցաղային բարեկեցության իր հասանելիք հատվածն ու թեև թվում էր այդ գործվածքի թելերն ամուր միահյուսված են ձեռքերին, բայց բավական էր փոքր անուշադրություն և դրանք կարող էին կտրվել, բացի դա էլ կենցաղի այդ մանուֆակտուրան Զեյթունում էր, դե արի ու ամեն ինչ թող հասիր դպրոց, տար տուն, հետո նորից գնա Զեյթուն, խելագարվել կարելի է:
Գրեթե մութ էր:Մարդկանց ուրվանկարներն առավել հաճախակի էին երևում հեռվում, որոնք, սակայն անշեղորեն առաջ էին գնում, նրանց հետևից նույն անշեղությամբ մեքենաներն էին շտապում, վառվող լուսարձակներով մառախուղի քուլաներից սյուներ սարքելով և իրենց հետ առաջ մղելով: Խավարը չէր հուշում,թե Վահանը կարող է գոնե ինչ-որ մեկի ձեռքը բռնած տուն գնալ: Նա պայուսակից հանել էր դեռևս ցերեկը կծոտած բուտերբրոդը և աննպատակ ուտում էր:Վճռականությունից ոչինչ չէր մնացել և քիչ առաջ նրա գլխում հնչող պնդումն այլևս կասկածոտ էր ու վճռական հակառակում` մաման այլևս չի գա: Հիմա այլ հարց էր կեղեքում նրան, ով պետք է իրեն տուն տանի, տան ճամփեն հիշում է, բայց իրեն արգելել են մենակ տուն գնալ,ինչ անել,մնալ այստե՞ղ: Գոնե հայրը գար, մորքուրը, հորքուրը, նրանց ամուսինները, թեկուզ Վերժին մորաքը,…պետք է գնար նրանց հետ, ա՜խ, պետք է գնար:
Սկսեց ձյուն գալ:Լույսն այնքան քիչ էր, որ Վահանն այլևս վախենում էր` դպրոցի ահարկու շենքը,սև երախի նմանվող անլույս լուսամուտները, մութը:Նա վերցրեց պայուսակը, որ նույնպես անգույն էր և գլխիկոր, մի կերպ փռթկալու պատրաստ մաղձը կոկորդում պահելով ուղևորվեց դեպի տուն:Ճանապարհին մտածում էր, թե ի՞նչու իր հետևից մաման չեկավ, գուցե՞ ինքն այլևս նրան պետք չէ, գուցե՞ մամային գործի տեղում թույլ չեն տվել կամ գուցե նրան անհարմար էր գալ: Նրան արդեն սկսում էր թվալ, որ ինքն ունակ է հասկանալ ամեն ինչ:
Վահանը բարձրացավ անճոռնի և անհամաչափ աստիճաններով:Ահա տունը,ահա դուռը: Նա շորերի վրայից թափ տվեց ձյունը և ներս մտավ:
-ՈՒ՞ր ես այ տղա,ի՞նչու տուն չես գալիս,-զայրույթից կարմրատակած աչքերով գոռաց հայրը:
Վահանը լլկվեց իրականության շառաչուն ապտակից:Ո՜նց,ուրեմն նա պետք է մենա՞կ տուն գար, մաման իր հետևից չպիտի՞ գար…

[Դավիթ]

ՆՈՆԱ ՊՈՂՈՍՅԱՆ | ԿԱՆԳԱՌԸ

- Մամ, այ մամ, էս ինչքան շատ արձաններ են:
- Հա, գիտեմ:
- Մամ, ոչ մի անգամ էստեղով չէիր բերել… ովքե±ր են էս մարդիկ:
- Լավ, էլի, նորից առավոտ կանուխ սկսեցի±ր: Իբր իմ դարդուցավն ինձ քիչ ա, քո հարցերն էլ` մի կողմից: Արագ քայլիր, ուշանում ենք: Ավելի լավ է` բազմապատկման աղյուսակդ կրկնի:
- Լավ, էլի, չե՞ս ասի…
- Մարդիկ են, էլի, սովորական մարդիկ` կյանքի հետ իրենց հաշիվները փակել ու եկել, հանգիստ բազմել են էս բլրակի վրա:
Տղան լռեց, կինը նույնպես:
“Ախր, որ բախտ ունենայի, հենց էն գլխից կունենայի: Ամբողջ քաղաքը թողած, հենց էս քարուքանբախը պիտի հարս գայի: Աչքիս ոչ մեկը չէր գալիս: Սիրում էի… Էլ ո±նց կլիներ: Եկա էս տուն, որ ուրախությունիցս էլ բան չհասկանամ, որ սեփական տան մեջ ցածրաձայն երգելն անգամ հանցանք թվա: Քնեմ, արթնանամ, տխրեմ թե ուրախանամ` անվերջ զգաստ լինեմ ու կաշկանդված: Անվերջ մեղավոր` սրանց բոլորի առաջ: Որ հենց աչքս պատահաբար դիպնի նրանցից մեկի քար կտրած հայացքին` տեղս չգտնեմ, ինձ մեղավոր զգամ, ասես ես եմ նրա չապրած կյանքը գողացել ու աներեսի նման ապրում եմ: Բայց մեկը հարցնի` էս ապրել է±: Եկած-չեկած բոլորի հոգսն առա ուսերիս ու մինչ հիմա էշի պես տանում եմ: Թե ինձնից կին է մնացել` ես մեռնեմ: Տրտնջալու իրավունք էլ չունեմ: Ասում են կյանք է` ամեն մեկին իր բաժինն է տրվում: Թե որ իմը սա էր, շա~տ շնորհակալ եմ… Ամեն աստծո երեկո, հենց փակում եմ դուռուլուսամուտը, անվերջ թվում է, թե մեկ-մեկ եկել-շարվել են կողքիս ու չարախնդում են, թե` չէ, դու ապրեցիր, տեսար էդ 21-րդ դարը, հեռակառավարման վահանակն ու բջջային հեռախոսը, թղթից բարակ հեռուստացույցը, աշխարհի ամենահեռավոր անկյունում ապրող ու քեզանից յոթ պորտ հեռու ազգականներիդ հետ կապող սքայփը, X5-երի, X6-երի ու էլի դրանցպեսների հոգեցունց շքերթը… Հետո՞ ինչ, որ տեսա, բայց իմն էլի նույն հին տաշտակը մնաց: Տեսա ու գիշերները, երբ հոգնատանջ գլուխս բարձին դրեցի, հաշվեցի ու հաշվեցի, երազեցի, հանեցի ու գումարեցի… նորից ընդհանուր հայտարարում իմ խեղճուկրակ ընտանիքը մնաց: Ու հիմա դարդ եմ անում, որ հանկարծ որդիս մեզ պես ազնիվ ու միամիտ չլինի… Գոնե նա կարողանա իր զավակների համար մի բան անել…
- Մամ, էս մարդիկ ինձ տեսնո±ւմ են:
- Հա, բա ո±նց, բոլորիս էլ տեսնում են: Քեզ, ինձ, պապային, մեր հարևան գող Սերոբին, նրա շքեղ խանութը: Էլ ո՞ւմ ես ուզում, որ ասեմ… Արագ քայլիր, հավես չունեմ` հիմա էլ ուսուցչուհուդ բարոյախրատական ճառը լսեմ:
- Մամ, ո±վ է էստեղի ծաղիկները ջրում:
- Չգիտեմ, երևի աստված, մեկ-մեկ էլ արձանների հարազատները… Էս անտերն էլ էնքան ա մեծացել,- փնթփնթաց ինքնիրեն,- մինչև շրջանցում ես` շունչդ բերանդ ա գալիս: Ով գիտի, սրանցից շատերը իրենց երկրային կյանքում գուցե էսպես լենուբոլ չեն պառկել: Իսկ էստեղ` ազա~տ, դեռ ազգուտակին էլ տեղ են պահել, մեծ աշխարհ է, գուցե մի օր էլ նրանք հյուր գան…
Թեքվեցին: Գերեզմանոցն անթարթ հայացքի պես սառեց կնոջ թիկունքին: Գուցե ինչ-որ բա՞ն ուներ ասելու` չասաց: Ինչո±ւ չասաց: Խնայե±ց, թե՞ ուշ էր արդեն: Գուցե և՛ մեկը, և՛ մյուսը…
Տղան հոգնել էր, ետ էր ընկնում:
- Մի քիչ արագ քայլիր, էլի,- հորդորում էր կինը:
Առավոտից մի ներքին անհանգստություն էր մտել մեջը: Երեկ տօրենը ժողով հրավիրեց, կես տարի աշխատակիցներին չէր հավաքել իրար գլխի: Մինչ կսկսվեր` ամեն մեկը գուշակում էր, թե ինչ հարցեր պիտի քննարկվեին: Բայց մի բան պարզ էր` տնօրենի կա՛մ աղն էր պակաս, կա՛մ` մաղը: Ովքեր ավելի մտերիմ էին տնօրենին` բազմանշանակ ժպտում էին, լսում ու խորհրդավոր լռում: Գուցե չարախնդում էին. “Հա՛, բա ո՞նց, հաստա՛տ գուշակեցիք…”: Մյուսները լրջորեն հիմնավորում էին իրենց անփոխարինելի լինելը` կարևորելով այն ,,տիտանական,, աշխատանքը, որ կատարում են: Բայց համոզիչ չէր ստացվում…
- Մամ, իսկ էս մարդիկ բազմապատկման աղյուսակն իմացե՞լ են:
- Ի±նչ իմանամ, տղա ջան… հիմա դա արդեն կարևոր չէ: Չե՞ս տեսնում` իմացող-չիմացող հաշտ ու համերաշխ եկել, իրար կողքի պառկել են: Տվածները տվել են, առնելիքը` առել:
Լռեցին: Կինը այնքան բան ուներ որդուն ասելու, բայց չէր ուզում պղտորել նրա լուսավոր ու անմեղ առավոտը: Համ էլ` տղան ի՞նչ պիտի հասկանար, դեռ այնքան փոքր էր: Մտքում շարունակում էր որդուն բացատրել. “Տղա ջան, ի՞նչ աղյուսակ, ի՞նչ բան, էլ նրանցից ո՞վ է բան հարցնում: Միայն այցի եկած հարազատներն են ողբի ժամանակ սկսում հարցերի տարափ տեղալ. “Ինչո±ւ այդքան շուտ հեռացար, ախր ինչո±ւ մեզ մենակ թողեցիր, ի±նչն էր քո ցավը..” ու նման հարցեր, որոնց պատասխաններն իրենք վաղուց գիտեին:
Հասան դպրոց: Ուսից հանեց պայուսակը, տվեց տղայի ձեռքն ու ափի մեջ արագ խցկեց 150 դրամը.
- Հին բան չուտես,- համբուրեց խարտյաշ ու գանգուր մազերը, որից փոշու հոտ էր գալիս,- քոռանամ, երեկոյան անպայման կլողացնեմ,- վեր ձգեց անդրավարտիքն ու ուղղեց վերնաշապիկի օձիքը:- Եթե աղյուսակը հարցնի` չխառնվես, հանգիստ կպատասխանես,- կամաց բացելով դասասենյակի դուռը` տղային ներս հրեց ու արագ փակեց, որ ուսուցչուհին չտեսնի իրեն: Հետո կանգնեց, խորը շունչ քաշեց, ասես մի շատ կարևոր հոգս թոթափել էր ուսերից, ուղղեց քրտնած ճակատին ընկած մազափունջն ու ու շտապ դուրս եկավ դպրոցից:
- Ախր, 1.500 դրամն ի՞նչ է, որ երկու շաբաթ է` էսօրուվաղն եմ անում ու չեմ կարողանում էդ երկու քրջոտ գրքի համար վճարել: Գիրքն էլ գիրք լինի… Շան հոտ է գալիս, Աստված գիտի, քանիսի ձեռքով է անցել, մինչև մեզ է հասել: Բա գիրքն էնպես չլինի՞, որ հենց բացես` սովորելդ գա: էջերին է՛լ սևագրություն, է՛լ հարց ու պատասխան, է՛լ յուղի ու կեղտի բծեր: Մեռնեի` դրանցով չէի կարողանա սովորել: Դժգոհում եմ, բայց ինձպեսների համար սրանից լավ տարբերա±կ: Նորերը երևի մի 15.000 դրամ կարժենան… Գոնե էս ամիս աշխատավարձը ժամանակին տան: Պարտքերս փակեմ, հետո տեսնեմ` ինչ կմնա տակը…
Քայլերն արագացրեց: Այսօր պետք չէր ուշանալ: Երեկվա նախազգուշական ժողովից հետո դա էր պակաս: Աստծո մի օր չի ուշացել աշխատանքից, ձմռան մութ ու ցուրտ օրեր են եղել, երեխան է փոքր եղել, ամուսնու վիճակն է ծայրաստիճան վատացել ու էլի հազար ու մի բան, բայց չէ, չի ուշացել…
Կինը լարվեց… տնօրենն ի՞նչ էր ասում. “Ես գիտեմ, թե հիմնարկում ով ինչով է շնչում… Մեր գործերը շատ վատ են… Պարտավոր չեմ ձեր դժբախտ ընտանիքների համար բարեգործություն անել…”: Ո՞ւմ կամ ի՞նչ էր ակնարկում:
Կանգառին չհասած` ձեռքը բարձրացրեց ու նետվեց մոտեցող տրոլեյբուսը:
- Կրիան սրանից շուտ տեղ կհասնի,- մտքում ժպտաց ու մի կերպ տեղավորվեց անխնամ տղամարդու կողքին:
“Այ տնաշեն, մի բաժակ ջուրն ինչ է, որ գոնե թևատակերդ չես ցայում: Իմն է, որ էսքան տարի անկողնուն գամված` ամեն օր ստիպում է լողացնել, սափրել: Բա նրան էլ տղամարդ կասեն, սրան է՞լ”:
Կինը տեղը փոխեց:
- Ախր, ո՞վ է գժվել` էս անտեր խարաբան նստի,- մինչ կնեղսրտեր, տրոլեյբուսը գծերից ընկավ: Ժամացույցին նայեց` ուշանում էր: Իջնե՞ր, թե՞ չիջներ: Սկսեց իրեն մեղադրել`փոխանակ հենց էս առավոտ որդուն վերցներ, նստեր տաքսի, նրան դպրոց հասցներ ու ինքն էլ արագ գնար իր աշխատանքին` որոշեց գումար խնայել: Խնայիր, խնայիր: Երկու կոպեկ խնայիր, որ տասներկու կոպեկանոց աշխատանքիցդ զրկվես: Սիրտը ճաքում էր, արդեն ինն անց էր տաս րոպե: Ուռած-կարմրած աչքերով տրոլեյբուսի վարորդը փորձում էր մետաղական պոզը կպցնել էլեկտրալարերին` չէր ստացվում: Պարզ երևում էր, որ քնատ է: Սա էլ երևի ամբողջ գիշեր իր աշխատած էրկու կոպեկն էր նստել ու լակել: Չէ, շունչն արդեն կտրվում էր: Թե ամոթ չլիներ, կիջներ, էդ ապաշնորհի ձեռքից կխլեր էլեկտրաձողն ու ինչ որ պետք էր` կաներ… կարծես ստացվեց: Տեղից պոկվեցին …
Մուտքի մոտ հանդիպեց քարտուղարուհուն: Նա հայացքը փախցնելով, որ չբարևի, խիստ գործնական տեսքով քայլերն ուղղեց միջանցքի վերջը: «Ախր, ինչո՞ւ եմ զարմանում, սա ե±րբ է բարյացակամ եղել իմ հանդեպ, որ հիմա… Այդպես էլ չհասկացա, թե ինչու: Մի օր երևի համբերությունս հատնի, կանգնեցնեմ ու հարցնեմ` «Ես մեղավո±ր եմ, որ մի “կարգին” տղամարդ, չես գտնում: Արի, իմ հիվանդ խեղճուկրակին քեզ տամ: Դու էլ գիտես, թե գլուխս երդիկի՞ց է ելել: Ախր, քեզպեսները միայն էսպես պուպուշվորելու ու կոտրատվելու համար են, դու մի օր հիվանդ ամուսնու կխնամե՞ս: Հլը ամեն գիշեր տասն անգամ քնիցդ վեր թռիր, կանգնիր մահվան դիմաց ու աղերսիր, որ այդ անգամն էլ գթա: Հետո, երբ այդ անգամ էլ բարեհաջող ավարտվի, վազիր` տես, երեխադ անկողնո՞ւմ է, թե՞ նորից հոր խռխռոցը լսել ու վախից վազել, մտել է վարագույրի ետևը: Թե անես, կասեմ` աղջիկ ես: Ախր, քեզպեսները…”:
Այսօր նրա արհամարհանքն առավել ընդգծված է: Ինչո±ւ: Այդ ի±նչ թղթեր են նրա ձեռքին: Գուցե հենց դրանք են այդքան ինքնագոհ կեցվածքի պատճառը:
Կինը բարևեց: Նա ուշացումով մի ծռմռված, քթի տակ ասված ,,բարի լույս,, սահեց ցից քթի տակով ու ընկավ կնոջ ոտքերի առաջ: Բայց դա ոչ բարու հետ կապ ուներ, ոչ էլ` լույսի: Անբացատրելի վախը պարուրեց կնոջը: Թուլացած հենվեց բազրիքին, հետո սկսեց դանդաղ բարձրանալ իր հարկը:
Աշխատասենյակի դուռը կիսաբաց էր, ներսում արդեն տարածվել էր առավոտյան սուրճի գրգռող բույրը:
- Բարի լույս,- ասաց ու չսպասելով պատասխանի` սկսեց արդարանալ:- Թե էսօր անտեր տրոլեյբո±ւսն ինչի գծերից ընկավ:
Բայց ո՞ւմ էր պետք այդ բացատրությունը… Երկուսը սուրճի բաժակները գրկած` գլուխները վաղուց խոթել էին համակարգչի անհաղորդ աշխարհն ու ինքնամոռաց համացանցում ինչ-որ բան էին քչփորում: Մյուսը, որ դեռ տեղավորվում էր աշխատասեղանի մոտ, մի խղճուկ բարև շպրտեց կնոջ ուղղությամբ, բայց այն տարրալուծվեց սենյակում ծանրորեն ճոճվող ծխի մեջ ու չհասավ նրան:
- Սրանք էլ էսօր էն չեն,- մտածեց ու նստեց: Առաջին անգամ նկատեց դռան ետևում կախված հայելու մեծ ճաքը: Իսկ սենյակը մի տեսակ ցուրտ էր ու անհրապույր…
- Տնօրենի մոտ,- դռան ետևից լսվեց քարտուղարուհու ձայնը, ու կինը չհասցրեց տեսնել նրա դեմքը: Բառերը հնչեցին որպես դատավճիռ: Ուզեց հարցնել` ինչու, չստացվեց. նա արդեն չքվել էր: Խուճապը միանգամից անցավ, կամաց բացեց աշխատասեղանի դարակներն ու անշտապ հանեց իրեն հասցեագրված ընթացիկ փաստաթղթերը, խնամքով դասավորեց սեղանի անկյունում:
Բայց գուցե ամեն բան այնքան էլ սարսափելի չէ՞ր, ինչպես պատկերացնում էր: Գուցե…
…Կինը հավաքեց անձնական իրերն ու լցրեց պայուսակի մեջ: Հետո ոտքի կանգնեց, շրջվեց անշարժ նստած գործընկերների կողմն ու կամաց ասաց. “Այս փաստաթղթերը կատարված են, կհանձնեք”,- ու էլի նրան լսող չկար: Քայլեց դեպի դուռն ու հեգնախառն ժպիտ նետելով կոտրված հայելու մեջ` դուրս եկավ սենյակից:
- Տեսնես դասերն ավարտվե±լ են,- քայլերն ուղղեց դեպի կանգառը:- Չէ, վաղն անպայման կուղարկեմ գրքերի փողը, ես չեմ թողնի, որ դասարանում ամեն արժող-չարժող իմ էրեխուն նեղի: Ինչի՛, ես մեռե±լ եմ…
Հեռվից ճոճվելով գալիս էր տրոլեյբուսը` լայնաճակատ ու խոշոր-խոշոր աչքերով…

[Դավիթ]

ՀԵՐՄԻՆԵ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ / ՀԵՐՄԻՆԵ ՄՈՆՍ/ |ՄԵԿ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՓԱՅՏ

Փայտի ներքևի ծայրը շփվելով խոնավ հողի հետ` արդեն փտել էր, դրանից քիչ վերև` մամռապատվել, իսկ դրանից էլ քիչ վերև ամեն ինչ չոր էր, բայց էստեղ էլ խոր ծերության կնճիռներն էին բազմանում ճաքերի մեջ: Անցնելով փտախտի, մամռապատման ու դարերի միջով` հասնում ես փայտի մյուս ծայրին, որտեղ կախված է մեքենայի հազարավոր պտույտներից չհանգստացած լվացքը` սրտխառնոցից ու գլխապտույտից ճոճվելով:
Փոքրիկ բակում ապրում էին տասը ընտանիք` տասը տնտեսություն` տասը մետր ընդհանուր հողատարածքով. դա և սարսափելի էր, և սարսափելի հետաքրքիր: Նրանցից յուրաքանչյուրը մի տեսակ հպարտորեն թաքցնում էր իր կենցաղի ամոթը` ուրախության գերխաղով: Նրանք հպարտանում էին, որ իրենց խարխուլ հողաթեփածեփուկ «խրճիթները» դեռ ցարական Ռուսաստանի օրոք ձիանոցներ են եղել: Եվ հպարտանալով շարունակում էին չապրել, հիվանդանալ ու գոյատևել ձիերի փոխարեն, տուրիստների համար հիացմունքի առարկա դարձած խրճիթներում: Այդ տասը մետրանոց տարածքի, տասը տնտեսության համար գոյություն ունեցող մեկ ընդհանուր փայտն իսկական գլխացավանք էր: Մանավանդ, երբ տնտեսուհիները, երեխաներ ունենալու հարցում, մրցության մեջ էին: Ուրեմն, ամեն տնտեսությունից, օրը ամենաքիչը 50 կտոր լվացք պետք է փռվեր հենց այդ փայտի պարանին:
Նրանցից ամենաճարպիկը, որպեսզի խուսափեր լվացքը չփռելուց` զարթուցիչի օգնությամբ, մեծ դժվարությամբ լուսաբացը դիմավորում էր փայտի հետ` իր լվացքով: Իսկ ամենահանգիստը, ստիպված, տարիներ շարունակ լվացքը փռում էր տան աթոռներին` ամոթից հյուր չընդունելով: Բայց դե գոնե տարին երկու անգամ ամենահանգիստ տնտեսուհու նյարդերն էլ էին լարվում ամենաճարպիկի պատճառով: Եվ հենց այդ երկու անգամն էլ տարվա մեջ ամենահանգիստը վիճում էր ամենաանհանգիստի հետ, իսկ վեճերը սովորական չէին: Էստեղ վեճերն էլ էին մի տեսակ հատուկ հանդիսավորությամբ:Վեճը սկսվելուն պես բոլորը դուրս էին ցատկում` կարծես մեկ տարի շարունակ դռան հետևում ականջ դրած, սպասում էին, թե ամենահանգիստը երբ է անհանգստանալու… ու սկսվում էր վեճը` ընդհանուր վեճը: 2 րոպեանոց ընդհանուր վեճից հետո` ամեն մեկն ընտրում էր իրեն խանգարող տնտեսուհուն, որը միշտ, պարտադիր պայմանով, իրենից առաջ էր ընկնում ու փռում լվացքը: Շարունակում էին վեճը զույգերով: Ամենահետաքրքիրը այս վեճերի այն էր, որ ոչ մեկի բարձրագույն սովետական կրթությունը, « սկսած դեռ ցարական Ռուսաստանի օրոք»-ից , թույլ չէր տալիս վիրավորել դիմացինի վեհ անձը. նրանք մեծագույն սիրով ու մանրամասնությամբ վիրավորում էին դիմացինի Լվացքը: Ամենաքիչը 50 կտորանոց խեղճ լվացք. արի ու դիմացի: Հենց էստեղից էլ սկսվում էր ամենակիրթ, ամենաբարձրագույն կրթություն ստացած ու ամենամայրաքաղաքային, բառիս բուն իմաստով, տուրուդմփոցը: Տարվա 2-րդ վեճերից մեկի ժամանակ` ամենահանգիստ տնտեսուհու նյարդերը տեղի տվեցին և նա «զորբայությամբ», որը հաճախ սիրում էին կրկնել հարևան տնտեսուհիները, սկսեց փռել իր լվացքը: Դա բարկացրեց ամենաճարպիկին, վիրավորեց նրա վեհությունը և նույն « զորբայությամբ» գետնին տապալեց լվացքը` հատ հատ, նույն հերթականությամբ, որով այն փռվում էր: Ամենահանգիստ տնտեսուհու կյանքը կանգնեց մեկ վայրկյանով. հիշեց, թե ինչ գնով է դրանք լվացել` իր 8 երեխաների ճաշը ուշացնելով, տունը չհավաքելով, ամուսնու խեթ հայացքին արժանանալով, և վերջապես, սառը ջրի մեջ, ձեռքով, խարխուլ և ցուրտ բաղնիքում, եթե այն բաղնիք կարելի է անվանել` սառեցնելով բնության կողմից պարգևված, ինքնությունը հաստատող օրգանները: Եվ այդ մի քանի կանգնած վայրկյաններին հաջորդեց փայտի հարվածը ամենաանհանգիստ տնտեսուհու գլխին: Նրա` կյանքով լեցուն, միակ և անկրկնելի վայրկյանները կանգնեցրին բոլոր տնտեսուհինների, այդ թվում նաև հարված կերածի կյանքի վայրկյանները:
Բոլորն ապշած էին: Մեկ շաբաթ շարունակ ակտիվ և թաքուն քննարկվում էր այդ թեման` փայտի կողքին` ծառի տակ սուրճ խմելով: Բայց և այնպես բոլորն էլ հանգիստ էին` ամենաճարպիկը մեկ շաբաթ շարունակ պառկեց անկողին` գլխի սուր ցավով և չկարողացավ արթնանալ զարթուցիչի ձայնից` չխանգարելով հարևան տնտեսուհինների բնականոն լվացքակախումները: Այս ամենից ամենաշատը շահեց ամենահանգիստ տնտեսուհին. բոլորը լվացք փռելուց առաջ, մի տեսակ սարսափով հարցնում էին նրան` հո լվացք չունի՞ փռելու:
Իսկ ամենաշատը վիրավորվեց փայտը: Նա շատ լրջորեն անհանգստանում էր տնտեսուհինների քննարկումներից ու զարմանում, թե ինչպես կարող են մեղադրել այդ չքնաղ ու հանգիստ կնոջը, որը ոչ մի կապ չուներ այդ արարքի հետ: Դա ուղակիորեն կապված էր իր և անհանգիստ տնտեսուհու ներքին ատելությանը, որի հետևանքով նա շատ հատուկ խփվեց տիկնոջ գանգին:
Այո փայտը լրջորեն սիրահարված էր ամենահանգիստ տնտեսուհուն: Նա միակն էր բազումների միջից, որ յուրահատուկ վերաբերմունք էր ցուցաբերում իր նկատմամբ: Տնտեսուհին մեծ սիրով ու կարևորությամբ էր մոտենում իրեն, մի տեսակ հարգելով նրա դարավոր պատմությունը: Տնտեսուհին նույնիսկ երգում էր լվացք փռելուց, որ ինքը թեթև տանի իր ծանր ճակատագիրը: Միակն էր, որ մի քանի ժամ շարունակ, հանգիստ շփվում էր իր հետ` մոռացած աշխարհը` գեղագիտորեն փռելով լվացքն ըստ գույների ու չափերի: Հիշեց, որ մի քանի անգամ նույնիսկ դժվարությամբ հավաքել ու նորից է փռել լվացքը, որովհետև աչքից վրիպել էր, որևէ գույն, որի շարքն արդեն անցել էր: Իսկ ներքնաշորերը մի քանի ժամ շարունակ թաքցնում է փռած լվացքի տակ ու հեռվից, երկու կողմերից էլ նայում` հո ծայրն անգամ չի՞ երևում: Ինչպես չսիրեր նրան ու չօգներ վեճի ժամանակ… Մանավանդ, երբ խնդիրն ամենաանհանգիստ տնտեսուհին էր, որը հերիք չի իրեն արթացնում է բնականից մի քանի ժամ շուտ, դեռ մի բան էլ, լվացքը փռելու փոխարեն` նետում է վրան` ճմռթած ու անփույթ: Իսկ փռած ներքնաշորերին նայելով, բոլորը գիտեն իր բարեմասնությունների չափն ու ձևը, նաև քաղաքակրթությունից հեռու` ճաշակը:
Այս ամենը լուռ հառաչանքով վերհիշում էր պատին հենված փայտը, իսկ ես լուռ լսում էի նրա տխրությունը` մի անկյունում կանգնած. «Ինչպե՞ս կարելի է, չէ որ ես թանգարանային նմուշ եմ, իմ մամուռի, ճաքի մեջ այնքան պատմություն կա: Ինձ անգամ նայողը կհասկանա, թե 5 տարի առաջ` գուցե և 5 դար առաջ ինչպես են ապրել այս 60 մետրանոց շենքերում իրար գլխի տեղակայված բնակիչները: Ինչպիսին են եղել դրանց փոխարեն լուռ հարմարված` դեռ ցարական Ռուսաստանի օրոք, սարքված ձիանոցները, որոնց փոշին անգամ էլ չի լինի: Ինչպես են ձիերի փոխարեն գոյատևել նրանցում ապրող տնտեսուհիները` ամենաճարպիկից մինչև ամենահանգիստը: Այս ամենը նրանք անգամ ինձ նայելով կիմանան»:
Այս վերջին մտքերը հառաչեց փայտը` խարույկի գրկում, մինչև վերջին վայրկյանը աչքերը հառած ամենահանգիստ տնտեսուհու տնտեսության դռանը` հույս ունենալով, որ տնտեսուհին էլ իրեն օգնության կհասնի ամենադժվար պահին: Եվ ինչ լավ էր, որ նա այդպես էլ չիմացավ, որ ինքը այրվում է տնտեսուհու տնտեսությունում տեղի ունեցող նշանդրեքի խորավածի կրակում: Իսկ ես ուղղակիորեն ոչինչ անել չէի կարող, որովհետև այդ բակում տղամարդկանց որոշումները չէին քննարկվում և չէին առարկվում` այն էլ երեխաների կողմից:
Այդպիսինն էր ամենամայրաքաղաքային ամենահետաքրքիր բակերից մեկի պատմությունը, որի փոշին անգամ այսօր չի մնացել, և որի մասին անգամ նայելով կհասկանար յուրաքանչյուրը` 5 տարի կամ 5 դար հետո, եթե տեսներ այդ հին պատմություն ունեցող լվացքի պարանի փայտը, եթե այցելեր ամենամայրաքաղաքային թանգարանը…

[Դավիթ]

ԳԱՐԻԿ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ | ՁԱԳ: ՀՈՂ:

(պատմվածք – կոլաժ` հեքիաթներով ու երգերով)
Ձագուկն օրորցում քայլում էր այս ու այն կողմ, ինչպես նախագահը իր աշխատասենյակում: Ծանր էր վիճակը, շատ ծանր. արջուկը հացադուլ էր հայտարարել, շիկահեր տիկնիկը նստացույցից անցել է պառկելուն, լարովի կենգուրուն չէր ցանկանում, որ իր որդին ծառայի ազգային բանակում, ու սպառնում էր ինքնահրկիզմամաբ խայտառակել հանրապետությունը, դեղին գետաձին համառ համրությամբ փակել էր բերանը` հավերժ մթությամբ դատապարտելով կրիային, որը սխալմամբ, նրա կոկորդն էր մտել` շփոթելով կլինիկական մահից դուրս հանող թունելի տեղը: Իսկապես ծանր է` առանց կատակի ու այլաբանության: Խորանարդներով կառուցված տնտեսությունը ամեն վայրկյան կարող է փլուզվել, քանի որ միակ տնտեսագետը կլինիկական մահի հետ դեռ շախմատ է խաղում:
- Ես ասում էի, որ անհնար է, ասում էի,- քունքոսկրերն էր տրորում նախագահը,- ամենահեշտ լուծումը մահն է, բոլորը գիտեն, բայց մի՞թե դա անպատասխանատու քայլ չէ, միթե դա փախուստի բանաստեղծական ձև չէ: Դավաճան կրիա:
Իսկ պատկերացնելու համար, թե ինչ հետևանքներ կարող է ունենալ ծիածանագույն օղակներով կառուցված ֆինանսական բուրգի տապալումը, առնվազն աննյարդ պիտի լինես: Եվ ձագուկը նայեց արջուկին, որը համաշխարհային բանկի հիմնադիրն էր. նրանից մնացել էր միայն արժեզրկված մորթին ու անապագա հայացքը:
- Աստծուն հացադուլով չես վախեցնի,- հիշեց նախագահն իր վերջին խոսքը` ուղղված արջուկին, երբ նրան զեկուցեցին վերջինիս մահվան մասին:
Դեղին գետաձին մեծ ներդրումներ ունեցավ արդարադատության բնագավառում, բայց երբ նրան սկսեցին հետաքրքրել մահվան հարցերը, ու նա Ազգային Ժողով ներկայացրեց մի փաստաթուղթ, Ձագուկը միանգամից հասկացավ, որ սա ավարտվելու է հզոր պատիժով:
- Գուցե հարկավոր է ստեղծել բռնատիրական ժողովրդավարություն,- հայելու դիմաց անկեղծանում էր նախահագահը, որի մազերն այս ընթացքում թափինցիկության չափ ճերմակել էին:
- Գուցե,- պատասխանեց հայելին,- այդ դեպքում պատերազմներն ինքնանպատակ չեն լինի, չէ՞:
Հայելին փշրելուց հետո, նախագահը ստորագրեց հրաժարականն ու ինքնասպան եղավ: Ձագուկը դեռ չհասկանալով կյանքը` բերանը խոթեց ռետինե պտուկն ու պառկեց քնելու` առավոտյան ողջ սենյակը քարուքանդ անելու հաստատակամությամբ: Հարևան սենյակից զգացվում էր ծանր ռոքի հեռավոր կարիքը.
« Թուք ժողովրդին, թուք.
Թող նա քայլի կարեկցանքի ու հույսի անթացուպերով
Թող նրա շուրթերը մշտապես ճաքճքած լինեն, ու չոր լավաշի հաստությամբ` բաց:
Թուք ժողովրդին, թուք.
Թող նա միավորվի միայն պատերազմի տեսիլահից. այսպես, ավելի հեշտ է նրան ճզմել
Թող նա չմտածի
Թող նա ժամանակ ու ուժ չունենա մտածելու
Թուք ժողովրդին, թուք.
Թող նա ոգեղեն ստամոքս կրի ու վախ
Թող նա նայի վեր` մոռանալով հողը
Թող նա նայի վեր` չտեսնելով երկնքի սևեռումները
Թուք ժողովրդին, թուք.
Թող լինի այն, ինչ չի կարող լինել
Թող մոռացվեն խոստումներն ու հիշվի իրականությունը
Թող դա` ժողովուրդը հասկանա, որ հնարավոր չէ կանգնեցնել այս ահռելի հոսքը
Թող սա` ժողովուրդը հասկանա, որ վերջին ամիսն ամենածանրն է հղիի համար
Թող դու` ժողովուրդ հասկանաս, որ հղի ես ու անընդհատ վերջին ամսում…
Սեղմիր վերջին անգամ, գոռա վերջին անգամ…
Փառք ժողովրդին, փառք»:
Այսպիսի ռոքից հետո Ձագուկը որոշեց փափուկ երազ տեսնել.
« Երկրի ,մեղմ ասած, նախագահը նստել էր պապենական տան բակում, որտեղ կար ոչնչի պետք չեկող բետոնե զանգված: Սա, հասկանալի է, պապն էր արարել` չարձանագրելով` ինչու: Սա, հասկանալի է, չէր քանդվում, քանի որ պապն էր արարել` անգամ անհայտ պատճառով: Ի վերջո, սա, հասկանալի է, այս պահին, Երկրի, մեղմ ասած նախագահի ամենահուսալի աթոռն էր: Նստած էր, ծխում էր անվանական ծխախոտը ու հիշում, որ փոքր ժամանակ, երբ խաղում էին, հետո հոգնած նստոտում բետոնե զանգվածներին, ուժեղները միշտ գալիս ասում էին. «Վեր կաց, էս իմ տեղն ա»: Ինքը փորձում էր պայքարել, ասելով` «Անունդ վրեն գրած ա՞…», բայց պատասխանը չէր լսում, քանի որ կիսափոշոտ ու արնոտ ափերով թափ էր տալիս հագուստի փոշին ու երազում դառանալ չգիտես թե ինչ, բայց ամենաբարձրում, ամենակարևորը, ամենան: Երևի դա էր խորքային, ենթագիտակցական պատճառը, երբ կարգադրեց անվանական, այսինքն, իր անունը կրող ծխախոտի արտադրությունը… Ծխում էր, բայց ներշնչելուց առաջ, ծխի մոտ յոթանասուն տոկոսը բաց էր թողնում, որ շուտ չմեռնի:»
Ձագուկը մտածկոտ նստեց տեղում. ռոքը չկար: Ինքն իր սենյակում էր. լավ է: Բայց,այնուամենայնիվ, փափուկ երազ է իրեն պետք կամ… շտապ հասունացում:
«Կարելի է փորձել նաև հեղափոխության տեսիլքը»,- անհայտ պատճառով` ռոքին փոխարինեց բլյուզը.
«Զգույշ ապրելուց հոգնած խխունջները բարձրանում էին աղբանի պատերով: Աղբամանը երեսուներեք տարեկան ծառի ստվերի կենտրոնում էր` մեջը լիքը խխունջներ, որոնք ապրում էին զգույշ: Ծառը հարյուրերեսուներկու տարեկան տան դիմացն էր, տունը` վաթսունվեց տարեկան փողոցում, որի մայթով` արագ ու վստահ քայլում էր տասնվեց ու կես տարեկան մաթեմատիկոսը: Այս մաթեմատիկոսը գնում էր կարևոր հանդիպման. հանդիպումից էր կախված, նա կդառնա՞ երեսուներեք տարեկան, իր թոռները կտեսնե՞ն վաթսունվեց տարեկան պապ, իր հանճարեղ հորը կհիշե՞ն իր ծոռները` հարյուրերեսուներկու տարի անց: Խխունջները, մի պահ զգուշացան, լսելով մաթեմատիկական ճշգրտությամբ մաքառման ձայնը, բայց քանի որ որոշել էին հոգնել զգույշ ապրելուց, շարունակեցին բարձրանալ աղբամանի պատերով` ցած: Մաթեմատիկոսը կանգնեց, որ աղբամանը նետի սահմանադրությունը. նա ողջ գիշեր կարդացել էր, այսինքն, հետազոտել էր այն, ու դարակում հարմար տեղ չգտնելով, որոշել էր նետել, բայց տեսնելով խխունջներին, որոնք այնուամենայնիվ բարձարնում էին, խղճաց, չնետեց: Նայեց ծառին, սահմանադրությունը վերածեց մի տարեկան ճյուղի, ամրացրեց ծառին, ու շարունակեց կրճատել իր ու կարևոր հանդիպման հետագիծը: Խխունջները ի վերջո հասկացան, որ բարձրանալ արժե միայն վեր, ու դաստիարակվելով պատմական սխալներով, հասան մի տարեկան ծառի ճյուղին ու սկսեցին ապրել: Հեղափոխությունը երկար սպասեց մաթեմատիկոսին, հոգնեց ու գնաց իրենց տուն:»
- Ոչ ոք նման բլյուզ չի կարող լսել, քանի որ չկա այս բլյուզը,- Ձագուկի կոպերը պահող մկանները մեկ գիշերով էլ ծերացան:
***
Պատուհանը բացվեց: Մաքուր օդը համեստորեն մտավ տուն, բարևեց, նստեց: Տանը մարդ կար և տունն ուրախ էր: Մարդն ու տունը պատասխանեցին մաքուր օդի բարևին. իրենք նստած էին մինչ վերջինիս գալը: Այնպիսի լռություն էր, որը ոչ ոքու ոչինչ չէր պարտադրում: Այսպիսի լռությունները միայն հաճելի են, սիրտդ չի նեղվում, իսկ դա բնականն է, որին ողջ կյանքը ձգտել է մաքուր օդը:
- Ես մի քանի րոպեով մտա:
- Կարող ես մնալ` ինչքան ուզես,- ժպտաց տունը:
- Ճիշտ է ասում,- տան ժպիտը շարունակեց մարդն ու աչքով արեց պատուհանին:
Պատուհանը բացեիբաց, առանց երկար մտածելու փակվեց: Այդ օրվանից, մաքուր օդը մնաց տան և մարդու մոտ:
***
Փափուկ երազ ասելով, Ձագուկը նկատի ուներ քիչ առաջվանը: Նա արթնանալու է, որ գնա ու խաղա իր հողերի մեջ: Ձագուկի հողը հաճախ հիվանդ, երբեք չմեռնող հող էր: Երբ լսում էր այս երգը /ժանրը ճշտված չէ/, տքտքալով վեր էր կենում:
«Պատերազմում ծնված, իմ մոռացված նախնի,
Պատերզամում մեռած իմ հայր:
Պատերազմից հոգնած, մամռակալած երկիր
Պատերազմում մեռած իմ…»:
Վեր էր կենում տքտքալով, ոչ կարողանում էր լսել երգը, ոչ արգելել երգողին, ոչ ունկերը ցեխով ծեփել կամ ծածկել մամուռով. կարճ ասած` սիրտ մրմռացնող սրտով, տքտքալով վեր էր կենում: Վեր կենալիս, ընդերքը սկսում էր աշխատել` արգանդի սրբազան կծկացավի պես: Դիմացը Լեռն էր, հին, աստվածօրրան, երբեք չժպտացող ու չչարացող լեռը: Սրբազան կծկումներից աստիճանաբար դղրդում էր Լեռը: Աստված` ժամանակավոր գնում էր տիեզերքի մյուս հատվածը և Լեռան դղիրդը հասնում էր կատարելության: Հողն այդ պահին, երբեք չուշանալով ու չշտապելով, մեկնում էր ձեռքերն ու իր` քամուց փախած գլխաշորը վար բերում, ծածկում Լեռան գլուխը. ծածկելն ու ժայթքելը լինում էին միաժամանակ. մահկանացուները սա կոչում էին Վերածննդի սկիզբ: Երբ պարպվում էր Լեռն, Հողը չմոռանալով տքտքալը` վերցնում էր սերմով լիացած գլխաշորը ու տանում դատարկում քաղցրահամ Ծովը, որը կողքին էր հենց`մշտուրախ, չխոկող, ինքնազտմամբ վեհ ու մեղեդային: Քիչ անց, ծովից դուրս էին գալիս Նախնիք, գնում էին պատերազմ, հաղթում էին պատերազմին, մեռնում էին պատերազմի հետ, որովհետև հոգնել էին մի քիչ, հետո` ներծծվում էին Հողի մեջ ու հանգստանալով, աստիճանաբար կուտակվում Լեռան միջուկում և սպասում: Այդ պահին, Հողը կրկին քամուն էր տալիս երկինքը, ինքը պառկում իր տեղն ու Աստծուն կանչում` ընդհատված զրույցը շարունակելու:

[Դավիթ]

ԴԻԱՆԱ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ| ԽԵ~ՂՃ ԿՈՎ, ՓՈՐՆ ՈՒՌԵԼ Է

Առաջին անգամ նրան տեսա, երբ մորս փորում էի ու անատամ: Մորս փորում կուչ եկած` անհանգիստ շուռումուռ եմ գալիս ու մտածում` կա-չկա` էս սև բեղերովն է: Երանի իրեն` խնձորը խշրտոցով կծում է, որ ուտի: Հենց մորս փորում էլ երազեցի` որ լույս աշխարհ գամ, ես էլ եմ ատամներ դնելու` սպիտակ, ամուր, համաչափ: Մարդիկ հավաքվել են մորս շուրջը, հայացքները չեն կտրում նրա ուռած փորից, մի մարդու քթից շատրվանի պես արյուն է հոսում, մերս բամբակի խծուծներն իրար հետևից խցկում է կովի նման բառաչող մարդու քթանցքները, հետն էլ ձախ ձեռքի ափը դնում կրծքի տակ դուրս պրծած փորին` ուղիղ գլխիս, ու ես պորտալարս թափ եմ տալիս, որ մորս հասկացնեմ` խելոք կմնամ, մինչև էդ մարդու ֆշշացող արյունի դեմն առնես:
Ամեն օր, օրը մի քանի անգամ մերս էս գործին է. մեկի արյունոտ գլուխն է սեղմում փորին` ուղիղ բերանիս, մյուսի քթին ինչ-որ սուր հոտով սրվակ է դեմ տալիս, մարդը տեղից վեր է թռչում, ձեռք ու ոտքն անճոռնի թափ տալիս` բռունցքն իջեցնում մորս փորատակին` ուղիղ սրտիս, մեկն էլ անզգա թավալվում է գետնին, բերանից փրփուր է թափվում, մերս երկու մատը խրում է էդ մարդամեկի ատամների արանքն ու կուլ գնացող լեզուն քաշում հետ բերում, ուշքի եկածը, ինչքան ուժ ունի, մորս մատները կծում է, որ համոզվի` մեջը դեռ կյանք կա, մերս ցավից կուչուձիգ է լինում, ոտքերը տակին թուլանում են, թեքվում է կողքի, ու փորը դեմ է ընկնում սեղանի սուր ծերին` ուղիղ ճակատիս: Ես ի՞նչ իմանամ` մերս ի՞նչ է անում: Միայն մի բան եմ տեսնում. մորս շուրջը հավաքված մարդիկ հայացքները չեն կտրում նրա ուռած փորից:
Սև բեղերովը մի պահ նայում է մորս կրծքերին ու տեսնում, որ մորս նվաղած շնչառությունն արագանում է, էդ պահին նրա մտքով միայն մի բան է անցնում` որ իր շնչառությունը դանդաղի, մորս շունչը տեղը կընկնի: Դեռ չգիտեմ ինչպես, բայց արդեն զգում եմ, որ բեղերովը ինչ-որ մեկին կորցնելու վախից գույնը գցում է, նրա փոս ընկած փորի մկաններն ավելի են ներս հրվում ու մնում ներսում, բեղերովը կարծես մոռանում է արտաշնչել: Ես դա նկատում եմ` փակ աչքերով ծիկրակելով մորս փորից, որի բարակած մաշկի աջակողմը տաքանում է բեղերովի ափի տակ, երբ նա ծնկում է մորս փորի առաջ ու երեսը սեղմում նրա քարացած պորտին` ուղիղ բերանիս: Ես էլ իմ երեսն եմ դեմ տալիս ներսից, որ բեղերովի մատները կպչեն քթիս, ուզում եմ քիթս մի լավ քորի, քանի որ ես իմ մատների տեղը չգիտեմ: Բեղերովը մատների թմբերով նվագում է մորս փորի վրա, մորս արյունը վարարում է նրա մատների տակ, ես տռճկի եմ տալիս մորս փորում, բեղերովը քորում է քիթս:
Կովի նման բառաչող մարդու արյունը մակարդվում է վերջապես: Մերս մի սար արյունոտ խծուծները հավաքում լցնում է տոպրակն ու շորորալով հեռանում: Շուրջը հավաքված մարդիկ հայացքները չեն կտրում նրա նեղ կոնքերից: Մերս ձեռքի ափը քսում է փորին` ուղիղ ուսիս, ուսս թփթփացնում է, որ հասկացնի, թե գովասանքի եմ արժանի:
Ես դեռ հիշում եմ բառաչող մարդու ձայնը ու հիմա ասեմ, թե ոնց իմացա, որ էդ մարդը բառաչում էր: Երկու օր առաջ կիսաքանդ վանքի կողքով անցնելիս մերս ձեռքը բարձրացրեց ու երեսը խաչակնքեց, հետո բաց ափը փռեց փորին` ուղիղ աչքերիս, ու ես քնից արթնացա: Կիսաքանդ վանքի պատի տակ արածող կովն էդ պահին բառաչեց, ձենն ականջովս ընկավ, մերս մտածեց` խե~ղճ կով, փորն ուռել է, շուտով կսատկի: Ես ու մերս էդ լուսումութին գնում էինք հիվանդանոց: Շտապ օգնության մեքենայի Բուղդան վարորդը զանգել էր ու քնաթաթախ ասել` թուրքի աղջկա կոկորդում ծիրանի կորիզ է մնացել, աղջիկը ծիրանը կերել է, առանց ծամելու կուլ տվել, և ահա կորիզը` սրաքիթ ու պինդ, թուրքի աղջկա շնչափողն է թռել: Բուղդան վարորդը մուշ-մուշ քնած քաղաքով մեկ գոռում էր` ասում եմ` մեռնում է էրեխեն, ես հասա, մեքենայի քիթը դեմ եմ տալիս ձեր շենքին, դու շտապ իջի, բժիշկ Քարամյանը լվացվել` քեզ է սպասում:
Մերս աջ ափը դնում է փորին` ուղիղ գլխիս, ես պորտալարս երկու անգամ թափ եմ տալիս, որ հասկացնեմ` խելոք կմնամ, դու շորդ հագի, շալդ ուսերիդ առ, չմրսես, ասում եմ` խելոք կմնամ:
Բառաչող կովը, թուրքի մեռնող աղջիկն ու արյունաքամվող մարդը էն բեղերովի ափը բերում դնում են մորս ուռած փորին ու ինձ հուշում` ի’նքն է, էլ հեռու մի գնա:
Հետո նրան տեսա, երբ մորս փորից դուրս եկա ու կատվի ձագի պես մլավելով` թրմփացի լայն կոնքերով մանկաբարձուհու ձեռքերի մեջ: Դռան շեմին կանգնած` բեղի տակ ժպտում էր այնպես, կարծես գիտեր, որ հենց ես եմ պլստալու ու փակ աչքերով կախվելու մանկաբարձուհու ոսկրոտ դաստակից: Առաջին անգամ էի լայն կոնքերով կին տեսնում: Մորս կոնքերը նեղ էին, գլուխս հազիվհազ դուրս պրծավ էդ նեղվածքից: Մարմինս կապտել էր, պորտալարս բոլ-բոլ փաթաթվել բկիս: Մերս էնքան էր թուլացել, որ ինձ տեսնելիս ծպտուն չհանեց, նայեց լորձոտ աչքերիս, հասկացրեց, որ ինձ հետ է ու աչքերը փակեց:
Կատվի մլավոցն էլ է մորս փորում ինձ հասել, ամեն ինչի դիմացող կատվի մլավոց էր, որ Թիֆլիսի տատիս մահճակալի տակից էր լսվում` մե’կ լույսը չբացված, մե’կ մութը վրա տալիս, երբ մերս անքուն շուռումուռ էր գալիս ու ձախ ափը դնում ուռած փորին` ուղիղ թիկունքիս: Կատվի մլավոցը մտքումս պահել եմ, որ երբ մի օր մի բարձունքից թրմփամ, հիշեմ ու մտքումս կրկնեմ, որ ինձ բռնող ձեռքերը գան ու տարածվեն մեջքիս տակ այնպես, ինչպես չարսավը` ծառից կաթող թթերի տակ:
Ու հենց այն օրը, երբ դեռ ամոթ չէր, որ բարուրս քանդեր, շապիկս հաներ ու ինձ լողացներ, սև բեղերովին տեսա քթիս տակ` ոտքերս ու ձեռքերս պաչպչելիս, աչքերը արցունքով լցված, ու որ հայացքն ընկավ ճակատիս, մի կաթիլ արցունք աչքից գլորվեց ու կաթեց աչքիս մեջ: Ես արդեն կասկած չունեի, որ սև բեղերովը հենց նա է, ում այդքան երկար որոնում էի մորս փորում: Արցունքը, որ խառնվեց արցունքիս, հետս բերել եմ էս հեռուները: Երբ ցրտում է, աչքերս փակում եմ ու տեսնում մորս փորի առաջ ծնկածին, զգում եմ մորս ափը` ուղիղ սրտիս:
Հետո բեղերովն անկողին ընկավ, ես խնձորի հյութը քամեցի ու բաժակը դեմ տվեցի անատամ բերանին: Անխոս նայեց ու հասկացրեց` կյանքը պինդ ընկույզ է, ատամներս չդիմացան: Ես առանց ամաչելու հեկեկացի:
Պարկապզուկներ են նվագել, դհոլ-զուռնա են փչել, դուք կանգնել եք դռան շեմին ու նայել իմ հեռացող քայլերին: Ես ձեզ ճանաչում եմ. դուք մնացողն եք:

[Դավիթ]

ԼԵՒՈՆ ՇԱՀՆՈՒՐ | ԼՈՒՍԱՎՈՐ ՄԻ ԿԵՏ

…Ու քանի անգամ, ախ, քանի-քանի,
Նա եկավ հետքով մեր քարավանի,
Կլանչում էր նա, վազում հևիհև
Մեր քարավանի ու մեր տան միջև…
Վահագն Դավթյան

Ամեն ինչ ՝ մեր խոսքերը, ծառերի խշշոցն ու գոմից դուրս եկած գառի մայունը շշուկ էր, մրմունջ: Բոլորս անհանգիստ էինք, ես վեց տարեկան էի և չէի ուզում շշուկով խոսել, գոռում էի թռչունների վրա, քար էի նետում հավերի կողմը կամ փայտով հարվածներ էի տեղում ծառերի բներին: Սա իմ աշխարհն էր երաժշտությամբ լի, որով կարծես խլացնում էի անհանգիստ ծալվող մի բուռ սիրտս: Տան մեջ ամենքը մի բանով քարացնում էին անհանգստությունը: Հարկավոր էր հեռանալ տնից. հայրս բահը խրում էր հողի մեջ, բահածը սայրով թափահարում, մանրացնում էր այնքան, մինչև մայրս գալիս ու որևէ հուսադրող բան էր շշնջում նրան, և նորից շշուկներ…
Բոլորը մահացող պառավի պես էին արտաշնչում՝ մի տեսակ զգույշ, համտեսելով կլանվող օդը…Այս ամբողջ դիվային լռության մեջ միայն մի արարած էր անթաքույց ցույց տալիս իր անհանգստությունը. մեր շունն էր: Իր գամփռային խաղաղությունը ներքին կանխազգացողությամբ խախտվել էր ու հաչում էր գիշերն ի լույս: Մենք փորձում էինք սաստել նրան. դրանից ավելի էր փրփրում, վազում էր մարագ, քիթը խոթում, հոտոտում էր հավաքած կահկարասին, հետ դառնում ու հաչում էր ուղիղ մեր դեմքին: Բոլորս էլ գիտեինք պատճառը, բայց մեկս մյուսին շշնջում էինք. <<Էս շունն ինչ՞ ա ուզում…>>:
Հայրս գրկեց ինձ ու նստեցրեց սայլին: Մայրս անլսելի հեկեկում էր: Ես անխռով էի պահում ինձ, որովհետև հայրս հաճախ էր իմ փոքրիկ տղամարդկությունը փորձում իր հայացքով, որոնք երկու մշուշված ժայռեր էին հիշեցնում:
Ինձ պատվիրված էր սայլից չիջնել, բայց մանկական անբացատրելի մի թախիծ էր մեջս եփվում. ես զգում էի շանը: Աննկարագրելի մի խենթություն էր պատել նրան. յուրաքանչյուրի հետ վազում էր դուրս, հոտոտում կապոցները, նորից հետ էր դառնում, գլուխը կորցրած ձիավորի պես խփվում էր դռան դիմացի տանձենուն, վազում մարագի կողմը, ինչ-որ բան էր հաչում՝ կարճ, սեղմ, առանց ժամանակ վատնելու ու նորից վերադառնում…Հետ դառնալիս քթից խոնավություն էր կաթում. արցունք էր: Դունչը հպում էր անասունների ոտքերին, մի պահ խեղճացած նայում էր նրանց երեսին ու նորից ցատկ տնից հեռացող իրերի կողմը: Գամփռը ատամներով կախվել էր մորս բռնած կապոցից:
Մայրս վերացած մի քանի մետր քարշ էր տալիս ոչ այնքան մեծ կապոցը, որքան հսկա գամփռին, որը հետևի ոտքերով խրվել ու վար անող եզան նման ակոսում էր գետինը: Երբ մայրս ուշքի եկավ, բուրդն արդեն տարածվել էր բակով մեկ: Նա ոտքով հրեց շանը, երախից մի կերպ պոկեց ճղրտված կապոցն ու քայլեց դեպի սայլը. <<Անտեր շուն…>>: Աչքերս լցվեցին.
-Անտեր չի, իմ շունն ա…
Մայրս տխուր ժպտաց: Այն ժամանակ չէի հասկանում. դա մորս ցավն էր: Այդ երկու բառերը, որոնք ասվել էին մեղմ, առանց չարության, մի ամբողջ պատմություն էր՝ տուն, հիշողություններ…
Լուռ հեռացումը շարունակվեց. մինչև վերջին կապոցը հայրս դուրս հանեց տնից ու շարժվելու նշան արեց: Հայրս՝ գլուխը բարձր, հայացքը հառած սարերին, մի ոտքը թեթև գցում էր առաջ, մյուսը կորագիծ քաշելով՝ դանդաղ քարշ էր տալիս փողքից կպած շանը: Այսպես փոխնիփոխ: Անհայտություն տանող քայլեր էին: Այդպես միայն թափառական դերվիշն է պապակ սրտով քայլ անում անապատում:
Մեր փոքրիկ քարավանը գնում էր…Անիվների ճռճռոցը ծնողներիս հոգոցներում էր: Այդ միալար ձայնը կամաց-կամաց փորձում էր սղոցել կապը օջախի հետ:
Ես նստած էի սայլի հետնամասում՝ դեմքով դեպի հեռացող տունը: Շան անհանգստությունը կարծես նվազել էր. մոլորված կանգնել էր տան դիմացն ու ինձ թվաց՝ հնար լիներ, աչքերը կպրտեր-կտրորեր տխուր տեսիլքը ցրելու համար:
Մթնշաղ էր: Երբ գյուղից դուրս եկանք, մի քրդուհի հագուստներն էր փռում առվի ափին: Սպասում էր արևին, որ լվացք անի: Աչքս չէի կտրում մեր կտուրից, հանկարծ նկատեցի դեպի մեզ վազող շանը, ուրախությունս այնքան մեծ էր, որ ցանկացա իջնել սայլից, բայց մայրս կողքս էր ու ինձ ձեռքով քաշեց իրեն:
Գամփռը հասավ մեզ, խելագար շարժումները կրկնապատկվել էին, աչքերն արյունակալ հաչում ու պտտվում էր ընթացող սայլի շուրջը: Տեսնելով բան դուրս չի գալիս՝ կանգնում էր եզների առջևն ու թշնամաբար, ատամներն ի ցույց գռմռում: Կենդանիներն անտարբեր առաջ էին շարժվում: Այդ անտարբեր առաջընթացը ավելի էր գազազեցնում շանը: Հայրս գոռում էր շան վրա, իսկ վերջինս շրջվելով՝ նորից վազում էր տուն: Բայց մի քանի քայլ չարած՝ կանգ էր առնում ու նորից դեպի սայլն էր գալիս: Հետո անորոշության մեջ կաղկանձում էր, մերթընդմերթ գլուխը թեքում էր տան ուղղությամբ, որն արդեն ծածկվում էր բլուրի հետևում:
Քրդուհին ձեռքն առաջ պարզած եկավ դեպի շունը (երևի հացի կտոր էր ձեռքին), բայց շունը նորից վազեց մեր կողմը: Կաղկանձեց, շնային լեզվով էլի ինչ-որ բաներ ասաց ու վազեց հետ, տեսա, թե ինչպես վստահ ուղղություն վերցրեց դեպի տուն ու կորավ իմ տեսադաշտից: Մտածեցի՝ վերջ՝ գնաց… Հիմա կփռվի տանձենու տակ ու լաց կլինի: Իմ արցունքներն էլ գլորվեցին: Որոշ ժամանակ անց տեսա նրան, լսեցի հևոցը, մեր կողմն էր գալիս:
-Շու՜նս,-կանչեցի ես. դա ուրախություն պատճառեց նաև տրտմած ծնողներիս: Հետո մեր շունը նորից հետ վազեց, սակայն այս անգամ թվաց, որ նա անպատճառ կվերադառնա…
Ու այսպես երկու կողմն էլ հեռանում էին. շունը բնազդով զգում էր, որ այսուհետ պետք է հսկի, լիզի տան պատերն ու ժամերով նստած հետևի սարդի գործելուն, գլուխը թաթերին՝ երազի, թե ինչպես էր կախվում տանտիրոջ փողքերից: Խելացնոր ճեղք էր գոյացել նրա ուղեղում, հայտնվել էր մի տեղ, ուր բաժանվում էին ժամանակները, և որտեղ մարդիկ գուցե ինչ-որ իմաստով կարողանային գոյատևել, բայց կենդանին՝ այս շունը, որն ապրում էր՝ գիտակցելով իր ամբողջությունը միայն տան և ընտանիքի մեջ, չէր կարողանում մասնատվել…
Հիմա տարիներ են անցել ու արթնանում եմ մեր հին տնից շատ հեռու, երբ հիշողությունս փորձում է մթնել եկող օրերի կույտում, աչքերս փակում եմ ու մի տեսիլք է հայտնվում՝ լուսավոր ընթացող մի կետ, որը հասնելով ինձ մեծանում, դառնում է մի հսկա գամփռ. դա իմ շունն է՝ իմ ուղեկիցը, որը տանում է իր հետ՝ դեպի մանկություն…
Ես մտովի նրա հետ քամու նման սուրում եմ տուն, իրար հետ մտնում ենք գոմ, նա դնչով ցույց է տալիս իր սիրած սարդի ոստայնը և ուրախ հաչում է: Վազում եմ ծառերի մոտ ու փայտով թխկթխկացնում եմ իմ սիրած մեղեդիները, հաճախ նրա գլխին եմ փորձում ու այդ անմեղ հայացքից գլորվում, թավալվում եմ՝ նրա փափուկ մազերից կառչած: Նա մի կետ էր, երբ երևում էր հորիզոնում, իսկ հիմա կամուրջ է դարձել մի ամբողջ հիշողության…

[Դավիթ]

ՀՈՎԻԿ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ | ԱՖՐԻԿԸ

Այդպիսի ձի ոչ ոք չուներ: Թե որ աստղից էր վայր ընկել այդ քուռակը, ոչ ոք չէր հիշում: Կարմիրի ու սևի խառնուրդ էր Աֆրիկը. որձաձի էր` հզոր վզով ու գավակով: Կուրծքը դուրս էր ընկած, ու ինչ-որ կարծր բան կար նրա մեջ, որ երբևէ չի ընդունում պարտություն, ընկճվածություն կամ թուլություն:
Բաշի սև մազերը երկար էին, թափվում էին աչքերին, ու Աֆրիկի աչքերը ոչ բոլորն էին տեսել, նույնիսկ տերերը: Որձաձի էր Աֆրիկը, բայց չգիտես որտեղից հրաշալի նազանք ուներ, որ պետք է չունենար: Տեսե՞լ եք երբևէ սիրուն կանանց ու աղջիկների, երբ վարսերի մի փունջ գեղեցիկ աչքի վրա են պահում ու երբեմն գլխով կամ ձեռքի շարժումով փորձում են հեռացնել: Այդ գործողությունը այնպես են անում, որ այն կրկնվի երկու կամ երեք րոպե հետո: Չե՞ք զգացել, որ դժվար է սուզվել ձիու աչքերի մեջ. այն շատ պարզ է, մեծ ու խորը: Այդպիսին է նաև կանացի աչքը, մանավանդ երբ մի աչքը ուղղակի ձեզ շամփրում է վարսերի ծածկույթի տակից: Նկարագրված աչքն ու ազատ, բաց աչքը նույնը չեն, շատ են տարբեր և երևի ունեն հիմնական գործառույթից բացի մեկ այլ հարթություն, որը ոչ մի բանաստեղծության մեջ նշված չէ: Թե որտեղից էր կանացի այս սեթևեթանքը հայտնի Աֆրիկին, չգիտեմ, բայց հաճախ էր օգտագործում, և այդ պահերը շշմեցուցիչ ազդեցություն ունեին հարևան ձիերի վրա: Եվ սկսվում էր ահավոր խրխինջ ձիերի հասարակության, և ձիերից ոչ մեկը ոչինչ չէր թաքցնում իր ունեցածից:
Աֆրիկը նախագահ Գևորգին կրում էր իր ուսերին: Թամբը փայլուն էր, ձին` խնամված: Բոլորս համոզված էինք, որ Աֆրիկը ևԲ մտածում էր, ևԲ տրամաբանում, ևԲ բոլորից խելացի է:
Նրան երբևէ մտրակ չէր դիպել: Նա հասկանում էր ամեն ինչ, և մենք կարծում էինք, որ Աֆրիկն էլ է ղեկավար: Պետություն էր կառուցում Աֆրիկը. հրամայում, հավաքում, բերում, աշխատանքի էր ուղարկում ժողովրդին, դաշտերն էր պահպանում, շրջկենտրոն գնում, փակ նամակ բերում …
Ծամում էր լկամը, ֆռթացնում, և այդ ձայնը, որ դեռևս հեռվից էր լսվում, ահավոր տպավորություն էր գործում. վախ ու փորձանք էր հորդում: Եվ այսպես հանդիսավոր պայտած իշխանությունն էր գյուղ մտնում, անցնում փողոցներով` իշխանություն ու հնազանդություն սփռելով շուրջբոլորը: Աֆրիկը ժողովրդի մոտ, գյուղամիջում չէր հանգստանում. պտտվում էր իր առանցքի շուրջը, թափահարում էր բաշը, պտտում պոչը, գետինը քանդում սուր պայտով: Ձիավոր նախագահը իրեն լավ էր զգում և ձիու անհանգստությանը իբր նշանակություն չէր տալիս: Այդ պահերին Աֆրիկը նման էր մի դերասանի, ով անմնացորդ խաղում էր իր դերը և մի բան էլ ստեղծագործում: Մի բան էլ կար նրա այդ անդադրում լինելու մեջ. կարծում եմ` դժգոհ էր գյուղացիների աշխատանքի ևԲ քանակից, ևԲ որակից: <<Բա ա՞յս տեմպերով ենք կոմունիզմ կառուցելու>>, – կարծես ասում էր նա:
Այս կողմերում լավ չէր դասավորվել ձիերի ճակատագիրը: Աֆրիկը բացառություն էր: Նրանց օգտագործում էին ամեն տեղ. ձորից թաց քեղի էին հանում գյուղ սիլոսի համար, խոտ, ցորեն կամ ալյուր կրում: Ստրուկներ էին նրանք, իսկ մեր կոլխոզը սրտկատեր: Բոլոր ձիերի մեջքին մեկ կամ երկու խոշոր վերք կար, ինչը առաջանում էր ծանր բեռից. բեռը սեղմում էր թամբին, թամբը խրվում էր կաշվի մեջ, հարում էր ու վերջապես պատռում ու պոկում կաշին: Ու այդ վերքը երբեք չի փակվելու: Անխիղճ մարդն այդպես կվարվի այն կենդանու հետ, որը այսօր կրում է այն բեռը, որը մի քանի տարի առաջ ինքն էր կրում մեջքով, ու նրա մեջքին էլ այդպիսի վերք կար: Ու ոչ ոք չէր խղճում: Ի՞նչ խղճի մասին կարող էր խոսք լինել, երբ կոլխոզին սիլոս էր հարկավոր: Արդեն աշնանը գունաթափվում էին մեր գյուղի ձիերը. այնքան էին տանջվում, բեռի տակ կքում, որ զրկվում էին բնական գույնից ու դառնում անգույն, անլույս, անկենդան: նույնիսկ արյունը այլևս չէր եռում նրանց երակներում ու երեկվա հզոր հովատակը չէր նկատում այլևս մայակին: Միայն ետ ու առաջ էին տանում մի տեսակ չորացած ու խոշորացած գլուխները, քշում վրա տվող ճանճերին ու մոծակներին: Հենց այդ պահին էր, որ փոքրիկները մոտենում էին ձիերին ու հարցնում.
- Ինչ կուտե՞ս …
Ձիերը գլուխները առաջ ու ետ էին տանում, իսկ փոքրիները հրճվում էին.
- ՏեսեԲք, տեսեԲք, ասում է` կուտեմ …
- Իսկ ինձ ասել են, որ չեն ուտելու, – այն կողմից ավելացրեց մի փոքրիկ, որի քիթը շտապ մաքրել էր հարկավոր:
Չորացել ու խոշորացել էին մեր գյուղի ձիերի գլուխները: Այդպես չորացել ու խոշորացել էին նաև մարդկանց գլուխները, ովքեր իրենց ապրած կյանքում մի լավ օր չտեսան: Բեռը շրջվում էր ու սկսվում էր մարդու և ձիու երկխոսությունը, որի ընկալումը հեշտ է, իսկ վերապրելը` դժվար: Ձիով խոտ տեղափոխելը սովորական աշխատանք էր, և բոլորը գիտեին մեն-մենակ բառնալ ձիուն: Անփորձը ոչինչ անել չէր կարող: Դժվար աշխատանք էր: Երբ աշխատավորը ավարտում էր այդ աշխատանքը, ուղղակի քրտինքի մեջ կորում էր, իսկ առատ քրտինքը իր հետ վերնաշապիկի տակ էր տանում փոշի ու խազալ: Այդ գիշեր աշխատավորի կինը ամուսնու վրայից կառնի երեքնուկի ու ձիու խնձորի բույրը, ավելի կսիրի նրան ու չի ցանկանա, որ լույսը շուտ բացվի կամ թող իսկի չբացվի էլ …
Բեռի շրջվելը կրկնակի անհաջողություն էր: Սպառվում էին ուժերը և դե արի ու նորից սկսիր ամեն ինչ: Ուղղակի տանջանք էր:
- Քո տիրոջ հերն անիծած, ախր քո տերն ի՞նչ էր, որ դու ինչ լինես: Արփոյի Արգամը ի՞նչ էր, որ իր ձին ինչ լինի: Գնացել էր թուրքի լողացող կնոջը գաղտնի մտիկ էր տվել: Թյո˜ւ, քո տիրոջ … Դե կանգնի, կանգնի՝ խոտը բարձեմ, քարի տակ կանգնի, որ հեշտ բարձեմ, քեզ համար էլ լավ կլինի: Երևի դու էլ ես ուզում թուրքի լողացող կնիկ տեսնես, ոնց որ քո տերը: Արգամն ի՞նչ էր ասում, լա՞վն էր թուրքի կնիկը, թե՞ …, ըհը˜, ստացվեց … : Մեռա պրծա, տո քո էլ, թուրքի կնկա էլ …
Իսկ Աֆրիկը ամեն տեղ էր: Վերահսկում էր ամեն ինչ և բոլորին:
Հին գոմերից մեկը նորոգում էին: Ստացվեց այնպես, որ մի քանի հոգի մի-մի փայտի կտոր էին վերցրել. կտանեին տուն, չէր խանգարի:
Հանկարծ որտեղից որտեղ երևաց Աֆրիկը` իր նախագահ Գևորգով: Բոլորը փախան, Ավետիս դայու Ժորիկը չհասցրեց: Աֆրիկը հասավ նրան, առավ վզատակին, իսկ նախագահը մտրակում էր խեղճ Ժորիկին: Էն ինչպես էր գոռում Ժորիկը, ինչպես էր աղաղակում, գրչով անհնար է նկարագրել. աղաղակում էր մի ամբողջ խեղված սերունդ: Աֆրիկի շնչով կոլխոզացված սերունդ էր, բոլորն էլ ստիպված կոլխոզով էին շնչում, գյուղի մի հատիկ խանութով, դպրոցով, գրասենյակով, ակումբ-գրադարանով, որ մենք լուսավորվում էինք: Իրական պատկերացում չկար այլ երկրների մասին. մի սովետ պետություն էր` Աֆրիկի ու նախագահ Գևորգի տեսքով, իսկ «թշնամի»՝ ինչքան ասես, որ շարված էին սովետի սահմանին ու պատրաստ էին նենգորեն մտնելու «հողը մեր հայրենի»:
Բոլորս էլ շատ լավ գիտեինք Զոյա Կոսմոդեմյանսկայայի, Օլեգ Կոշևոյի մասին: Բանը հասել էր նրան, որ մեր գյուղացի խեղճուկրակ Օհան դայու Օլեգին էինք երանի տալիս … Երանի մեր անունն էլ Օլեգ լիներ …
Այն ժամանակ երիտասարդ գյուղում ոչ-ոք չգիտեր, որ կյանքը կարճ է ու վաղանցուկ են բոլոր դժվարություններն ու հաճույքները, կարծում էին, որ այս աֆրիկյան և բոլշևիկյան կարմիրը դեռևս շատ քիչ է ու շուտով մեր բոլոր սարերի ու բլուրների վրա կարմիր դրոշակներ են ծածանվելու, իսկ կարմիր առաջնորդի նկարները` նույնպես սարերի ու բլուրների վրա: Մեզ համար հաճելի էին նրա մանկական նկարները: Իմիջիայլոց, նա հետո բավականին տգեղացել էր: Տեսնես ի՞նչ էր պատահել: Եվ կոմերիտական , և հոկտեմբերիկի նշանների վրա կային մուգ կարմիրներ, կարմիր էր նաև տասանոցը, կարմիր էր նաև արյունը: Այս բոլորը այնքա˜ն Աֆրիկի գույնին էին, որ կարծես Աֆրիկն էլ այդ կրծքանշաններն ու տասանոց ռուբլին ուներ:
Մի փոքրիկ նստել էր առվակի եզրին ու փորձում էր ճանաչել այն իրականությունը, որի մեջ հայտնվել է ինքը: Մի ուրիշ փայլ է ստացել առվակի ջուրը, որովհետև նրա եզրին մի գույնզգույն թիթեռնիկ է թռվռում: Շշմել է փոքրիկը. երազում է. որ թիթեռը հպվի իրեն, իր մերկ ոտքերին նստի, կամ թիթեռնիկը իր ընկերը լինի, պտտվեն իրենց տան մոտ, հետո տուն կգնան: Ինքը սիրով կհպվի թիթեռնիկին, ու բոլոր գույները իրենը կլինեն: «Երանի այդպես լիներ»,- մտածում էր կիսատկլոր երեխան, որը երբեք խաղալիք չէր ունենալու: Դե ի՞նչ արած, խաղալիքի հերն էլ անիծած, գոնե մի շուն ունենար, որը կգնար իր հետևից ամեն տեղ ու լավ ընկեր կլիներ:
Մարդիկ ապրում էին մի կյանքով, որը կարծես բոլորովին նոր էր, բայց այդ նորի մեջ կար աֆրիկյան ինչ-որ խելագար խստություն, և այն դրսևորվում էր ամեն տեղ ու բոլորի մոտ: Մարդկային այս ահավոր խստությունն ու զարհուրելի աղքատությունը մխրճվել էին բոլորի ու ամեն ինչի մեջ, այդ թվում` կենդանիների: Աֆրիկի կողքին կային առաջավոր եզներ, որոնք ամենաշատ վարն էին անում` Սևիլն ու Բռչոն: Սրանք գյուղում ավելի մեծ պատիվ ու հարգանք ունեին, քան մի քանի կոլտնտեսական միասին վերցրած, քան այն երիտասարդը, որ մտածում էր մի օր վեր կենալ, թքել այս ամենի վրա ու թողնել գնալ մայրաքաղաքում սովորելու: Գրտնակն ու Բռչոն, երբ սայլին լծված, անցնում էին գյուղամիջով, մենք նրանց զուգահեռ վազում էինք` ցուցադրելու մեր կիսատկլոր գոյությունը այս կոսմիկական ու դաժան ոտաբոբիկ դարում: Եթե մորքուրիս տղա կաղ Վարդգեսի ավել անունը Եզ չլիներ, մենք հաստատ երազելու էին նաև եզ լինել` խնամված, ապահով ու կուշտ: Որոճ էինք անելու, թափահարելու էինք մեր գլուխն ու պոչը ու էլի որոճալու էինք: Դրանից էլ հաճելի ի՞նչ կար այս տիեզերական անհայտ դարում: Մենք էլ այս աշխարհից ոչինչ չէինք հասկանա. ոչ մի ցանկություն չէր լինի, կվազեինք Աֆրիկի առջևից ու ավելի լավ կլիներ: Իսկ Բայկանուրից արձակված տիեզերանավը կծակի օզոնի շերտը և երկիր թափանցող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները կհարվածեն մաճկալ Մուշեղի ու հոտաղ Համբոյի գլուխներին, ու առաջինը ինչ-որ տարօրինակ հարվածից մի օր կչոքի բացված ակոսի մեջ, հողի բուրմունք կառնի ու եզան տաք թրիքի հոտ:
Բլրի վրա կանգնած Աֆրիկը հասնում էր ամեն տեղ, հանդիպում նախիրներին, ոչխարի հոտին. հանկարծ մթերման թվերը փոքր չլինեն: Հայտնվում էր հնձվորի կողքին, կուշտ խոտ էր արածում և շարունակում ընթացքը դեպի կոլտնտեսության տրակտորները, որ վար էին անում ճիշտ ժամանակին: Արևի տակ վառվում էր Աֆրիկի մուգ կարմիր մաշկը, որը շատ էր նման մեր գյուղի հանդիսությունների դահլիճի մուգ կարմիր վարագույրին, որին երբեմն իբր անզգուշաբար հպվում էինք մենք ու շատ հաճելի զգացում պարգևում ինքներս մեզ: Քանի որ մի շնորքով շոր էլ չունեինք (դե կարգին հագուստ չկար, գուցե կար, բայց մենք չունեինք), նախանձում էինք Աֆրիկին, որի խնամված մաշկը, հազվադեպ փայլը շլացնում էին մեզ, և մենք էլ էինք ցանկանում ձի լինել ու վառվռուն, փայլուն հագուստ ունենալ:
Գունաթափվում էին նաև մարդիկ, ովքեր շալակով սիլոս ու խոտ էին կրում, գերանդի, մանգաղ բանեցնում, մաճ բռնում, եզ լծում, հոտ ու նախիր պահում սարում: Նոր հագուստ կամ կոշիկ չէին հագնում: Լվացվում էին առանց օճառի, ու երբ իրենց զավակը, ծանոթը կամ բարեկամը Երևանից գյուղ էին գալիս, ձգտում էին աչքին չերևալ. այնքա˜ն ամոթ էր: Կամ էլ ձիով էին գալիս, որ երևանցին զարմանա: Աֆրիկը կալում ոսկեհատիկ գարի էր խմում, իսկ երևանցին նկատում էր, որ արդեն ուշ ամռանը Աբել քեռու աչքերի գույնը կանաչի էր խփում: Շրջապատի համընդհանուր կանաչն ու արևը խառնվել են իրար, շաղախվել, գույն դարձել ու մխրճվել Աբել քեռու աչքերի մեջ: Ամբողջ ձմեռը կբավարարի, որ Աբել քեռու աչքերի գույնը բաց ու խեղճ կանաչից գա հասնի ու առնի իր իսկական մոխրագույնը: Իսկ աչքերի կանաչի մեջ ինչքա˜ն խեղճություն ու խիղճ էր թաքնված, անհատակ թախիծ ու տխրություն:
-Ո՞նց ես, ԱբեԲլ քեռի,- հարցնում էր երևանցի հյուրը:
-Եսիմ, սև հագներ իմ մերը ու ինձ չբերեր …
-Ինչո՞ւ, ԱբեԲլ քեռի …
-Եսիմ …
Էն կողմից մոտենում էր Աբել քեռու Վահանը, որը իր համադասարանցի պիոներ-կոմերիտականների հետ ամբողջ օրը խոտ էր գլորել դիմացի սարից: Պետք է հնձած խոտը պարանների միջոցով, սահեցնելով իջեցնեին մինչև հարթություն: Դժվար գործ էր, բայց Վահանի պետք չէր. Հերմինե անունով աղջնակը հիացմունքով էր նայում իրեն, իսկ կեսօրին` հաց ուտելիս, իր կողքին էր նստում և ուտելիս գլուխը հետ էր պահում, որ ինքը չտեսնի, չնկատի: Մի անգամ իր բաց ձեռքը հպվեց Հերմինեի ձեռքին: Դող զգաց, գլուխը պտտվեց ինչ-որ երանությունից, և դողաց սիրտը: Տեսնես ո՞վ նկատեց: Ու Վահանը նկատեց, որ իր մեջ այնքան ուժ ու կորով կա, որ ամբողջ Ղուզեյ սարի խոտը կարող է մենակ վեր բերել, միայն թե …, միայն թե…
Աֆրիկին գետում լողացնում էր միայն Վահանը, նա կարողանում էր համոզել, սիրել ու խնամել այս հազվադեպ գեղեցկությամբ, անկրկնելի կեցվածքով ձիուն: Բոլոր երեխաների երազանքն էր մի անգամ հեծնել Աֆրիկին, ու այլևս ոչինչ պետք չէր: Աֆրիկը տեր ու տիրական էր նաև սարերում, որտեղ գյուղի նախիրներն ու ոչխարի հոտերն էին պահվում: Այդ կողմերում ոչխար էին պահում նաև Ղարաբաղի կողմերից: Հայերի հետ կային նաև թուրքեր: Թուրքերը լավ ձի էին պահում, խնամում, նրանց ձիերն ավելի առողջ ու արագավազ էին: Միայն Աֆրիկն էր, որ խեղճացնում էր թուրքերի ձիերին ևԲ իր ուժերով, ևԲ արագությամբ: Հեռվից հասնում էր ու առջևի ոտքերով հզոր հարված էր հասցնում այլ ձիերին: Հարվածին չէին դիմանում ձիերը, կծում էր էգերի վզերը և չարչարում ողջ օրը:

[Դավիթ]

Գյուղում եռուզեռ էր, կոլխոզը պետք է «Վիլիս» ստանար: Բոլորն սպասում էին, որ Սերոժի Գրիշը վիլիսը բերի: Ասում էին, որ սրանից հետո նախագահը վիլիսով պետք է ման գա, ևԲ ձոր իջնի ևԲ սար գնա, ևԲ շրջկենտրոնից փակ նամակ բերի:
Աֆրիկի մասին չէինք մտածել:
Երբ վիլիսը կանգնեցրին գյուղամիջում, նախագահ Գևորգը Աֆրիկից իջավ և նստեց վիլիսի առջևը: Փայլում էր մեքենան, նույն փայլը խփում էր Աֆրիկի աչքերին և ստեղծում մի ինչ-որ անտարբերություն ձիու մոտ, որը կարծում էր, որ ուր որ է նախագահը կիջնի մեքենայից, ու իրենք էլի միասին կլինեն: Բայց այդպես չեղավ: Նախագահը այլևս չնայեց Աֆրիկին, որ հաջորդ օրվանից դարձել էր արդեն նախրապանի ձի. Վահանն էր հեծնում, մեկ-մեկ էլ ուրիշները: Երբ Աֆրիկը առաջին անգամ գնաց նախրի հետևից, կարծես ծերացել էր: Նախկինում դա ոչ ոք չէր զգացել կամ նկատել: Աֆրիկին թվում էր` մնացած ձիերը չարախնդում են իրեն, ու ինքը կարծես ինչ-որ ամոթ էր անում, որ անում է նույն գործը, ինչ մնացած ձիերը: Այդ պահերին նա նման էր նախկին նախագահ Ակո դայուն, որը այժմ խոտերի դեզի պահակն է:
Վերջին անգամ, երբ Աֆրիկին տեսա, հեծնելուն պիտանի չէր. չորս ոտքից էլ հիվանդ էր, նրա քայլքը այնպես էր, որ կարծես վախենում էր դիպչել գետնին, ասում էին` ոտքերը սև ջուր է իջել: Զարմացա, երբ իմացա, որ սերունդ չէր թողել: Շուտով կմեռնի Աֆրիկը: Նրա հետ կմեռնի մի մեծ ու դաժան ժամանակաշրջան:
Գերեզման չի ունենա. ուղղակի այն տեղը, որտեղ նրա դիակը կնեխի, այդտեղ կանաչ խոտը մի տեսակ կարմիրի կխփի, իսկ աճած ծաղիկները` միայն վայրի կարմիր կակաչներ:

[Դավիթ]

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹԵՔԳՅՈԶՅԱՆ | ԱՆՎԱՆ ԻՆՑԵՍՏ

Փոքր ժամանակ ճանճագետ էի, ավելի ճիշտ՝ ճանճերի անվանագետ: Ինչպես բոլոր երեխաները՝ ես էլ էի մենակ: Բայց էդ անտերությունը հաղթահարելու համար հեքիաթ-կա-կա-կաթ, տուն-տունիկ-բմբուլ, ֆուտբոլ-պուպուլ չէի խաղում: Սենյակում, հատակին նստած, արևի բրդի մեջ ֆռֆռացող ճանճերին անուններ էի կպցնում: Բայց դրանք լրիվ կենգուրու էին, հիշողության կտոր չունեին: Ասում էի՝ «Լարիսկա, կա մնե», բայց լսողն ո՞վ էր… Լարիսկան վազում, Արուս տատիի շալակն էր թռնում: Էդ ճանճատատն էլ հո չէր տնքում, հո չէր տնքում, ոնց որ բառաչող արծիվ լիներ: Բա էն սմքած Պոլիփեդ տոտա՞ն, փոխանակ, իր կանաչավուն տոտիկներով, սենյակի սարանդոստիկները սրբի՝ կռիս-կռիս կծում էր… Ո՜ւֆ, մանուկ ժամանակ, ըսկի ճանճերը հետս ընկերություն չէին անում: Երևի ես էլ մի քիչ դեբիլոտ էի. անունները դնում, մյուս օրը. ի՞նչ անուն, ի՞նչ բան. ճանճը՝ տիրոջը չէր ճանաչում: Որ էդ խայտառակ հրաբխաբորշչից գլուխ հանեմ, որոշեցի սրանց կապել… Չէ, ինձ ճիշտ չհասկացաք…
Էդ օրը, Մամայի բարձի տակից գույնզգույն կոճեր հանեցի, սենյակում ցփնելով՝ արևի բրդի հետ մանեցի ու ճանճերիս ոտքերից կապեցի: Ամեն մեկի մի ոտքից: Կարմիրը՝ Լենդրոշն էր, կանաչը՝ Մանուշը, կապույտը՝ Լոշարիկը, սևն էլ՝ Բաբա Յագան…
…Քառասուն օր քաղաքը փողոցներ չուներ: Մենակ դու… Մենակ դու… Քո անունը, դու, դու… Քո անունը չուգունե արմատներով հողս զավթեց, մեխ-մեխ տերևներով ծաղկեց, հզորացավ: Մինչև դու՝ մեջս լիքը անուներ կար. ֆլան-ֆստան, մկստան, պլստան, գալիս, մտնում, գնում էին: Դու էկար, մեջս դրեցիր, աճեցիր, բոլոր մնացածներին պորտիցս դուրս շպրտեցիր… Ներսիս միահեծան պրեզիդենտ… Իմ անունն ի՞նչ էր. հայելուն նայում ու քո մասին էի մկկում, ոչխար-անտեր…
…Հոգեբանի մոտ առանց անունի մտա: Էդ միակ տեղն էր, որտեղ կարող էի մոռացված բառերը չհիշել: Ակնոցը, չեքիստական խոշորացույցի նման, Քո արմատները զննեց ու.
-Ի՞նչ երազ ես տեսել…
Ճանճերի գույնզգույն թելերը՝ արևի բրդի մեջ խճճվեցին: Քառասուն օր, երբ քաղաքը փողոցներ չուներ՝ անընդհատ նույն երազն էի տեսնում: Էնքան էլ ռեալիստական էր էդ անասունը: Երրորդ Մասի բղկացող մետրոյի մոտ կանգնած՝ շրջվում, ինձ էիր նայում, ու Սպանդարյանի արձանը շալակիդ՝ Սիկտիվկար էիր չվում: Սովորական, անդուր տեսարան: Բայց, չգիտես ինչու, ճանճը բերանիս մեջ /փոքր ժամանակ, մի անգամ, լահմաջո ուտելուց, Լենդրոշը բերանս մտավ, մի կերպ, թելից քաշելով հանեցի/ քնից վեր էի թռչում ու զռռում էի:
-Ո՞վ է ապրում Երրորդ Մասում,-խոշորացույցը պորտիս վրա էր:
Ո՞նց ասեմ, որ ուրիշ անուն չեմ հիշում:
-Ի՞նչ առտառոց բան ես հիշում…
-Ոչ մի… Մենակ էդ սովետի հեղափոխականի սմքած ռոժը…
-Իսկ նրա հագուկապի մե՞ջ…
-Ձեռքին տոպրակ կար…
-Ի՞նչ գույնի էր…
-Դեղին …
-Ծանո՞թ տոպրակ էր…
-Ինքը վա՞տ մարդ է… Վատը չի… Բա ինչի՞ ինձ հետ էդպես վարվեց…
-Լավ, գնա,-ակնոցաsearchը ավարտվեց, իսկը՝ ԿԳԲ,-երազներիդ ուշադիր կլինես:
…Անունս քաղբանտարկյալ է: Հենց էդ բառը ասացի՝ քաղաքը մարդկանցով լցվեց: Տների դռները պոկած ու ձեռքներում պահած՝ սուպերմարկետի ապակիներով դատարանի առաջ հավաքվել, քաղբանտարկյալին ազատելու համար, տուկ-տուկ էին տալիս: Տուկ-տուկ, հա տուկ-տուկ… Ազատությունը՝ ողնաշարերի մեջ՝ նրանց թվում էր, որ եթե ուժգնորեն ու անընդհատ թակեն՝ բալքի մի դուռ կբացվի: Բայց սպիտակխալաթավոր դատավորների հեչ վեջն էլ չէր. եվրոպատուհաններով սուպերդատարանի դահլիճում նստած՝ էդ նապաստակները խիարի առևտուր էին անում:
Անունս քաղբանտարկյալ է…
Դմբոազգանուն դեմքով կանգնեցի ցույցարարների մեջ ու ալցհեյմեր աչքերովս սկսեցի պաստառները զննել: «Պրեզիդենտը` տու, տու, տու… »… Կարդացի թե չէ՝ ներսումս սաղարթդ բացվեց ու սկսեցի մեխերը հետ տալ: Բերանիցս թափված մետաղյա ցիցերը, տպտպալեն, դռների վրա շարվեցին, մեկ էլ հոպ՝ մուրճը ձեռքին դատավորը հայտնվեց:
-Բլա-բլա-բլա, լա, լա, լա, կու-կու-կու, ճու-ճու-ճու,-դատախազը, ըսենց խոսելով, երևի ճիճվաթափ էր լինում:
-Ո՜ւ, ու, ո՞ւ,-մի խլեզ էլ դատավորն էր:
-Բլա, բլայի համար մեկ տարի, լա-լայի համար երկու, դե՝ կու-կու, ճու-ճու-ն էլ գիտեք՝ չորս տարի երկու ամիս:
Դատավորը, մեծ քաքի նման, ոտքի կանգնեց:
-Քանի որ բլա-բլա, լա-լա, կու-կու, ճու… Մեղադրյալ՝ Տիգրան…
Տիգրա՞ն, Տիգրա՜ն… Անունս շուռ եկավ, Տիգրան…
…Մանկությանս ճանճերը գիշերով են գալիս: Դրանց ոտքերից կապված թելերը, մթության մեջ, ֆոսֆոր են դառնում: Ձեռքս մեկնում եմ՝ բռերիս մեջ ծայրերը հավաքելու, երբ դատարանային պոկված դռնից երկու Տիգրան են ներս մտնում: Երկուսն էլ՝ նույն մասնագիտություն ունեն, բայց… Սրանք ինչի՞ խցկվեցին երազիս մեջ… Այ շաշմիշներ, ինչ եք դեղին տոպրակները ճկույթներից կախ՝ իրար ձեռք բռնել-կանգնել: Ես հո հաստատ գիտեմ, որ դուք կյանքում իրար չեք էլ հանդիպել…
-Ապե, արի գնանք, քեզ մի բան ցույց տանք,-Տիգրանն է:
-Հա, այ աղչի , «արի»,- ասում է,-Տիգրանն է:
Ճանճերը՝ ուղեիս մեջ հասկանում եմ, որ սեքս են ուզում: Երազի ամոթը ուղեղս քյաբաբ է սարքում: Քնած-քնած, բայց հիշում եմ, որ Տիգրաններից որևէ մեկի հետ սեքսոտվելու միտք չեմ ունեցել… Գնում եմ… Գոտիները օձեր են, լեզվակները՝ օղակները լպստելով կապանքները քանդում են: Շալվարները, պարաշուտներն արձակած, ցած են ընկնում…
Մա՜մ… Ցեցաթև մառլյան խաղում էր օդում: Մայրս, սոխաճփճփ ձեռքերով, ոչխարի աղիքը քաշում էր մսաղացի բկին ու… Աղին հետզհետե մսով էր լցվում, հետո՝ մսաղացի պորտից կտրվում, մառլաներով բարուրվում ու առաստաղի ցցերից էր կախվում…
… Թլըփ… Տիգրանները դեղին տոպրակներն ինձ են մեկնում: Բացում եմ.. Նրանցից պոկված անդամները սուջուխ են՝ սոխի շան հոտով ու խորը մատնահետքերով…
…-Հիշեցի՞ր թե ով է ապրում Երրորդ Մասում,- չեքիստական ակնոցաsearchը պտուկներիս վրա էր:
-Տիգրանը…
-Տիգրանն ո՞վ է…
-Ես եմ…
-Դու քեզ տղա՞ ես զգում,-Լոշարիկն ու Բաբա Յագան սկսեցին հոգեբանի մգլոտած մազերի շուրջը պտտվել: Նրա խոշորացույցը ալցհեյմեր աչքիս մեջ ճառագայթեց:
-Իսկ դուք ի՞նչ եք կարծում…
-Կարևորը՝ դու կողմորոշվես…
…«Ես քաղբանտարկյալ Տիգրանն … եմ» պլակատը դոշիս՝ կանգնել եմ դատախազության դիմաց: Դուռ ծեծողներից ոչ ոք զարմանքով կամ ծաղրով չի նայում վրաս: Ուրեմն ես տղա եմ: Բա աղջիկներն ինչի՞ են, լիֆի տեղ, նման պաստառներ հագել:
Դատավորի խիար դեմքը կայծկլտում է դատարանի սուպեր ապակիների միջից: Պրեզիդենտի անհոդաբաշխ բառերը բերանին՝ էդ իրավաղզողլանը իրեն լրիվ դամբուլի տեղ է դրել:
- Բլա-բլա, լա, լա, կու-կու, ճու-ճու, ծափ-ծլնգոց, տմբլը տաշի, դեմոկրատիան մի մաշի, մեռնեմ կարմիր դրոշին, մեր պրեզիդենտի դոշին… Քաղբանտարկյալ Տիգրան, Ձեր դատավճիռը կայացված է:
Պաստառներն ակնթարթորեն շոգ-կրակ են դառնում: Հավաքվածները դռները հրում, դատարանը՝ բարիկադների մեջ խեղդում են: Անհայտ տեղից, ժողովրդի վրա, ֆալոսատիպ դուբիկաները ձեռքերին, ճանճաթև ոստիկաններ են սավառնում: Դրանց մահակների հարվածները ուղեկցվում են դատավորի մուճի խփոցների հետ: Վայ քո արա… Մի դատավորատիպ ոստիկան ուզում է անունս խլի: Չեմ տալիս… Քաշքշոցից, էս անփողոց քաղաքում անուն ունեցող միակ մարդու լուսանկարը ծռմռվում, գոռում է: Դեմքս ակնթարթորեն պլակատ է դառնում:
-Արի ըստե,-ոստիկանը, ճանճային թևերը թափահարելով, ինձ քաղաքի սովետական կտուրների վրա է ուզում թռցնել,-անունդ ասա…
-Տիգրան…
-Աղչի, դու քեզ լրիվ ես ձե՞ռ առել…
Թևերի բախյունից անունս պատռվում է: Ներսիս սաղարթը անտանելի երկաթ է դառնում: Ոստիկանը մեխ-մատներով, ուսերս ամուր գրկում ու որպես «աղչի» բառի տրամաբանական ավարտ՝ իր սուջուխ լեզվով ծոծրակս է լպստում…
…Մանկության ճանճերը մեկ-մեկ կենգուրու են դառնում: Հազիվ էիր Սպանդարյանի արձանը շալակիդ Սիկտիվկարի պուտյովկան ստացել, երբ կրկին Տիգրանները երևացին:
-Ապե, արի գնանք, քեզ մի բան ցույց տանք,-Տիգրանն է:
-Հա, այ աղչի , «արի»,- ասում է,-Տիգրանն է:
Մա՜մ… Ալցհեյմեր աչքովս մորս եմ փնտրում, երբ կենգուրու-ճանճերն իրենց դեղին տոպրակներից ակնթարթորեն բարուր-մառլաները հանում, քիթս սոխաճփճփ խլինքահոտով են լցնում: Լոշարիկը բկիս մեջ՝ հասկանում եմ, որ կապտում եմ…
…-Անունդ…
-Տիգրան…
-Էլի՞,- հոգեբանի ակնոցաsearchը կաս-կարմիր է դառնում,-Ազգանո՞ւնդ…
-Դմբոազգանուն…
-Քաղաքացիությո՞ւնդ…
-Քաղբանտարկյալ…
-Հասցե՞դ…
-Էս քաղաքը փողո՞ց ունի, որ ասեմ, թե ո՞ւր եմ ապրում…
-Ծննդյան օր, ամիս, տարի…
…Արևի բրդի մեջ, գույնզգույն թելերը ոտքերից կապված ճանճերը, քոչարի են պարում: Մայրս, ոչխարի աղին ձեռքին, հայտնվում է ննջարանի շեմին:
-Էս ի՞նչ ես անում,-հարցնում է դասատուի ձայնով:
-Մամ, ընկերներս են, ծանոթացի…
-Ովքե՞ր են…
-Լենդրոշը, Մանուշը, Արուս տատին, Լոշարիկը…
-Բա սա՞,-ցույց է տալիս մանուշակագույն թելով ամենամեծ քաքի ճանճին:
-Դրան էլ իմ անունը դրեցի՝ Արշալույս…
Մեկ էլ մերս ոչ՝ էս, ոչ՝ էն ճանսատակացնելիքը վերցնում, մնացած ճանճերին թողած՝ իմ անունով ճանճին քյաբաբի միս է սարքում: Հետո ձեռքիցս քաշում, բետոնապոզ կամրջի վրա է թռցնում: Բաբա Յագան, իր անմեռ պոլիփեդով, կոկորդիս մեջ թռչկոտելով՝ ինձ խեղդում է: Կամրջի կենտրոնում մայրս կանգնում, նայում է ալցհեյմեր աչքերիս մեջ:
-Անունդիդ չհավատաս,-ասում է` համարյա լաց լինելով,-շատ եմ խնդրում անունիդ չհավատաս…
-Մամ, ի՞նչ ես ալսում…
-Քո անունը որբ է,-մի երեք-չորս անգամ ուժգնորեն հարված է իր փորին,- քո իսկական անունը էս բանտի ըտենց էլ դուրս չեկավ…
…Մանկության ճանճերն անտանելի բեգեմոտ են: Դրանք՝ էդ կապը կտրածներն են սաղ խառնում իրար: Ձեռքս մեկնում եմ, որ թելերը բռիս մեջ հավաքեմ, երբ հոգեբանի ակնոցաsearchը էլի մեխվում է աչքիս մեջ:
-Ո՞վ է ապրում Երրորդ մասում…
-Տիգրանը…
-Քեզ հետ ի՞նչ է եղել Երրորդ մասում…
-…
-Ո՞վ է ապրել Երրորդ մասում…
…Մորս աղից կերված մատները մառլյայի բարուրները քանդում են: Պատին կյանքում չտեսած, բայց ահավոր ծանոթ մի դեմք է երևում; Բայց ո՞ր պատին: Մայրս աղացած միսը անխղճորեն ճզմում է:
-Հինգ տարեկան էի, երբ կամուրջը փուլ եկավ, Տիգրան հորս տակովն արեց, սպանեց: Հղի ժամանակ որոշել էի, եթե տղա ունենամ, հորս անունը դնեմ, բայց դու՝ Արշալույս խի՞ ըտենց ջահել-ջիվան մահացար… Մտածում էի, լավ կլինի աղջիկ ունենի… Բայց քո անվան դեպքում հեչ կարևոր չէր թե երեխան աղջիկ կլինի՞, թե տղա… Ինչի՞ էրեխուս անունը խլեցիր, Արշալույս…
Հորեղբորս անունը բոլորս բջիջներս վառում է: Չեմ ուզում անուն ունենալ… Թող անունս քաղբանտարկյալ մնա: Թող քաղաքը էլ փողոցներ չունենա… Ամառվա բանտային շոգի մեջ ճանճերի թելերը պոկվում, ընկնում են: Հավաքում, փաթաթում եմ մատիս, Ամեն շրջանի վրա մի տառ եմ ասում… Բոլորը «Տ»-ի վրա են գալիս կանգնում: Ո՞վ եմ ես… Տիգրա՜ն, Տիգրա՜ն… Հեռախոսի զանգից սիրտս քոր է գալիս:
-Ես եմ,-ձայնը էլի մի անուն ունի,-կներես, չէի անհանգստացնի, բայց բան ունեմ քեզ տալու:
Քառասունքից հետո առաջինը Տիգրան Մեծ փողոցը ծնվեց: Քայլում եմ բետոնապոզ կամրջի վրայով: Ինքը մոտենում է թեթև, դեղին տոպրակը խաղացնելով:
-Ամուսնանում եմ,-ասում է սրտիս մեջ վերջին մեխը ծռելով,-էս տոպրակը մեր տանն էիր թողել: Քոնն է… Քառասուն օր կլինի, մի անկյունում գցած էր…
Վերցնում եմ… Գնում է… Քաղբանտարկյալ անունը՝ արյանս մեջ տոպրակը բացում եմ: Մեջը մի բան կապույտին է տալիս: Հանում, կարդում եմ.
Հայաստանի Հանրապետություն

[Դավիթ]

ՀՈՎԻԿ ԱՖՅԱՆ | ՄԻ ԳԱՎԱԹ ՌՈՄ

Գնացքի ձայնը գիշերային լռության մեջ պարտադիր ինչ-որ ազդեցություն թողնում է: Դա հին սովետական սառնարանի ձայն չէ` ժամանակ առ ժամանակ լսողությունը տաշող, դա անգամ նորածին երեխայի ձայն չէ, որը ևս, ով զարմանք, հաճախ կարող է քայքայել լսողությունը ու ոչ միայն լսողությունը: Գիշերային գնացքի ձայնը պարտադիր հիշողություններ է արթնացնում, անգամ նրանց մոտ, ովքեր երբեք գնացք չեն նստել:

Մաս Առաջին
Սարոն վաճառում էր տունը: Շատ մեծ չէր, ավելին`մեկ հարկանի տունն իրականում շատ փոքր էր, ընդամենը երկու սենյակ, խոհանոց, սանհանգույց, և պատշգամբ: Սարոն վաճառում էր տունը ոչ թե, որովհետև նա փողի կարիք ուներ, այլ որովհետև նա հոգնել էր մենակ մնալուց, իսկ մարդկանց, այդ թվում Սարոյին թվում էր, որ մենակ լինելը պայմանավորված է ոչ թե սեփական էությամբ, այլ տվյալ բնակավայրով: Ասենք լեհական Լոձ քաղաքում բնակվող և իրեն միայնակ զգացող Գժեգոժին թվում է, որ ինքը միայնակ է Լոձում և գերմանական Քյոլն տեղափոխվելուն պես ինքն այլևս միայնակ չի լինի: Իրականում մենակությունը պայմանավորված չէ բնակավայրով. դա բնավորություն է, ապրելակերպ: Սարոն չգիտեր այս մասին, դրա համար էր վաճառում էր իր փոքրիկ տունը, որը գտնվում էր երկաթգծի հարևանությամբ, կարելի է ասել` անգամ երկաթգծի վրա:
Սարոն երբեք գնացք չէր նստել, չնայած ողջ կյանքում ապրել էր իր փոքրիկ տանը, որը գտնվում էր երկաթգծի հարևանությամբ, կարելի է ասել` երկաթգծի վրա: Սարոն երկաթգծի դիսպետչեր էր. նրա պարտավորությունն էր գնացքի ժամանման ժամերին բարձրացնել ազդանշանային դրոշակները և փակել ավտոճանապարհը մեքենաների համար, որպեսզի գնանցքն անարգել անցնի: Սարոն հրաշալի էր կատարում իր պարտավորությունը, թերևս այդ պատճառով էլ հոգնել էր: Մարդիկ միշտ հոգնում են իրենց պարտավորություններից` դրանք հրաշալի անելով:
Սարոն երբեք ամուսնացած չէր եղել, թերևս այդ պատճառով էլ, երբ նրա տուն եկան ”անշարժ գույք գնահատողները” ոչ ոք չարտասվեց, ոչ ոք արցունքոտ աչքերով չնայեց Սարոյին` լուռ խնդրելով չվաճառել տունը: Սարոն վաճառեց իր տունը, որը իրականում “անշարժ գույք” էր, ոչ ավելին: Գնահատողներն այն գնահատեցին 30 հազար ամերիկյան դոլար, Սարոն սակայն տունը վաճառեց 23 հազարով. նրան փող պետք չէր, նրան տունը վաճառել էր պետք, որը ինչպես իրեն էր թվում, վերջ էր տալու իր մենակությանը:
23 հազար դոլարով շատ բան կարելի է անել, օրինակ` բիզնես դնել, ասենք տաքսի սերվիս կամ կարի արտադրամաս, արագ սննդի կետեր, կարելի է նաև ճանապարհորդել կամ խաղատուն գնալ, խմել, վայելել աշխարհի բոլոր ս կանանց անսեր մարմինը, կարելի է ուղղակի մեքենա գնել ու սլանալ, քանի դեռ չես հոգնել մեքենայից: Կարելի է նաև նվիրաբերել համայնքի եկեղեցուն ու կիրակի օրվա պատարագներից մեկում լսել քո անունը` վստահ լինելով, որ դրանից հետո, հենց այդ պահից երկնքի արքայության դարպասը բաց է քո առջև, եթե անգամ այդ գումարը խլել ես մի այրի կնոջից` խաբելով նրան: Վերջապես այդ գումարը կարելի է ի վերջո նվիրել չքավորներին, որ ի՞նչ, ինքդ էլ չհասկանալով: Սարոն որոշեց ճանապարհորդել: Եւ սա պատակահան չէր.աշխարհի ճանապարհորդների մեծամասնությունը, եթե ոչ բոլորը, միայնակ մարդիկ են:
Չգիտես ինչու բոլորը ձգտում են նստել պատուհանի մոտ, մեքենաներում, ավտոբուսներում, գնացքներում, անգամ ինքնաթիռներում, որի պատուհանից ոչինչ չի երևում ըստ էության: Սարոն դիտում էր, թե ինչպես երկու փոքրիկ` քույր ու եղբայր, վիճում էին, թե իրենցից ով պետք է պատուհանի մոտ նստի: “Տեսնես ինչո՞ւ”, մտածում էր Սարոն, “Գուցե որովհետև մարդիկ, անգամ ընտանիքներում ապրող մարդիկ, անգամ փոքրիկ մարդիկ միայնակ են ու հույս ունեն` թեկուզ անգիտակցական, որ պատուհանից իրենք տեսնելու են մեկին կամ մի բան, ում կամ ինչը չկա, փնտրել են, ձգտում են, որ տեսնեն, գտնեն”:
Շուրջբոլորը մարդիկ էին, Սարոն դեռ երբեք այսքան շատ մարդ չէր տեսել միաժամանակ: Սարոն վայելում էր բազմաթիվ մարդկանց ներկայությունն իր կողքին, բայց և գիտակցում, որ ինքը շարունակում է մենակ մնալ, որովհետև այդ մարդկանցից ոչ մեկի հետ չի խոսում, և նրանք էլ իր հետ չեն խոսում: Սարոն նայեց պատուհանից ու հասկացավ, որ ինքը փաստորեն, ոչ թե մարդկանց էր փնտրում, այլ դեռևս իրեն էլ անհայտ մեկին, մի բան, որը կամ ով գուցե երևա պատուհանից, ինքը հույս ուներ, որ կերևա:
Երբ վայելում էր պատվիրած հնդկական կանաչ թեյը, ու երբ անձրև էր գալիս, և ինքն իր պատուհանից տեսնում ու լսում էր դրա կաթիլները, Սարոն տեսավ նրան` դիսպետչերին, ով փակել էր ճանապարհը, որպեսզի գնացքն անարգել անցնի: Սարոն ոչինչ չասաց ու ոչինչ չարեց, նա կյանքում առաջին անգամ գնացք էր նստել ու կյանքում առաջին անգամ գնացքի դիսպետչեր էր տեսնում: “Ահա թե ինչ է տալիս մարդուն փողը”,- մտածեց Սարոն`շարունակելով, սակայն նայել պատուհանից` ինչ- որ մեկին կամ մի բան փնտրելու, հետևաբար գտնելու ենթագիտակցությամբ:

Մաս Երկրորդ
Այլ բան է ծովը, երբ ապրում ես նրա ափին ու ամեն առավոտ դուրս ես գալիս ձկնորսությանմ հետևաբար` աշխատելու, այլ բան է, երբ նայում ես ծովին ու հեռանում սիրելիիդ մոտ` պատմելու նրան, թե ինչ տեսար ծովում, այլ բան է, երբ անհոգ լողում ես նրա ջրերում, անհոգ և ագահորեն, քանի որ գիտես` շուտով վերադառնալու ես քաղաքդ, որտեղ ծով չկա, այլ բան է, երբ ապրում ես ծովի ափին գտնվող քաղաքում, ու ամեն երեկո հենց ծովի ափով ես վերադառնում աշխատանքից, և վերջապես ծովն այլ բան էր Սարոյի համար, քանի որ նա, իջնելով գնացքից, առաջին անգամ ծով տեսավ: Մարդն, ով ունի այն ամենը, ինչ ուզում է ունենալ, չի կարող անդադար, առանց կտրվելու նայել ինչ-որ մի բանի, անգամ, եթե այդ ինչ-որ բանը ծովն է: Սարոն նայում էր: Սարոն հասկացավ, թե ինչերից էր իրեն զրկած պահում իր տունը, դա հասկանալով, սակայն, նա չէր հասկանում ծովը: Օրինակ այն, թե ինչու են մարդիկ անդադար նայում ծովին, չկարողանալով կտրվել, ինչո՞ւ ինքը չի կարողանում կտրվել: “Գուցե մենակությունից”,- անցավ Սարոյի մտքով, “Եթե այո, ապա ինչո՞ւ են մարդիկ ծովի մոտ գալիս, որ ապացուցեն իրենց, որ իրենք միայնա՞կ են…”: Սարոն ոչինչ չէր հասկանում, Սարոն ծովը չէր հասկանում ու չէր կարողանում կտրել հայացքը ծովից:
Երեք շաբաթից Սարոն տեսավ, որ ինքն այլևս փող չունի: Նա նաեւ հասկացավ, որ եթե ծովն աշխարհի ամենագեղեցիկ երևույթն է, ուրեմն աշխարհի ամենագեղեցիկ երևույթն անգամ պահանջում է փող ու անվճար չէ:
Մարդիկ, ովքեր վաճառում են իրենց տունը, էլ վաճառելու բան չեն ունենում: Սարոն վաճառելու բան չուներ էլ: Նա նայում էր ծովին ու հենց այդ պահին էլ հասկացավ, որ ծովն ուրիշ է, երբ փող ունես, բոլորովին այլ բան, երբ չունես ոչինչ անգամ վաճառելու: Այս երեք շաբաթվա մեջ Սարոն ամեն օր լողացել էր ծովում, հինգ անգամ վարձակալել էր մոտորոնավակ, ամենամոտիկից ճանաչել էր տասնյոթ կնոջ, մինչև լույս խմել էր շուրջ հիսուն տղամարդու հետ, որոնցից երեքն այն տասնյոթ կանանցից երեքի ամուսիներն էին, և այս ամենը Սարոն արել էր իր հաշվին…
“Որքան մարդ կա ծովում…”,- մտածում էր Սարոն, առանց վայրկյան անգամ հայացքը թեքելու ծովից և մտածելու այդ բոլոր ծախսերի մասին: Սարոն հասկացավ, որ մարդիկ ծովում են, որովհետև նրանք սիրում են ծովը, իսկ դա նշանակում է, որ ծովը միայնակ չէ: “Ուրեմն, որպեսզի միայնակ չլինես, պետք է որ մարդիկ սիրեն քեզ, ոչ թե պետք է մարդկանց օգտակար լինես, իսկ դրանք ամենևին էլ նույն բանը չեն: Օրինակ, գնացքի դիսպետչերը, ով փակում է ճանապարհը մեքենաների համար, որպեսզի գնացքն անարգել անցնի, շատ ավելի օգտակար է մարդկանց համար, քան ծովը, բայց մարդիկ ծովն են սիրում”,- անցավ Սարոյի մտքով, նա հայացքը չէր կտրում ծովից:
Գիշերը նույնացրել էր ծովն ու երկինքը, և եթե լուսին չլիներ, անհնար կլիներ ասել, թե որտեղ է ավարտվում ծովն, ու որտեղից է սկսվում երկինքը: Աստղեր էլ կային, բայց ծովն էլ իր աստղերն ուներ. ալիքները սկզբում բերում, հետո շոյում էին ծովի հատակից եկած քարերը, որոնք հաջորդ օրն առավոտյան պետք է այլևս աստղեր չթվային, և որոնց պետք է հավաքեին զբոսաշրջիկները` իրենց տները տանելով ինչ-որ բան ծովի հատակից, որտեղ ոչ մի մարդ չի եղել: Ափին գտնվող փոքրիկ ժայռերին բախվելով` ծովն ասես ցույց էր տալիս, որ ինքը կարող է և դրանց առնել իր տակ, բայց դրա կարիքը չունի, որովհետև ինքնաբավ է, հետևաբար` երջանիկ: Ոչ ոք չէր լողում էլ ծովում, բայց ափը դատարկ չէր. աղբահավաքներ, ալկոհոլիկներ, նրանց ճանապարհը բռնած լքյալ ու մենակ մարդիկ, սիրով զբաղվող զույգեր: Կային նաև ափին ուղղակի նստածներ, որոնցից մեկն էլ Սարոն էր: Նա ոչինչ չէր անում, անգամ չէր մտածում: Իսկ երբ մարդ ոչինչ չի անում ու ոչինչ չի մտածում, ուրեմն կա’մ քնած է, կա’մ ցանկանում է քնել, կա’մ խմած է, կա’մ ցանկանում է խմել: Սարոն ո’չ քնած էր, ո’չ էլ ցանկանում էր քնել: Նա խմած էլ չէր…
- Հե~յ. այդ դո՞ւ ես”,- հանկարծ լսվեց հետևից:
Սարոն թեքվեց ու տեսավ ափին այս ժամերին թափառող լքված ալկոհոլիկներից մեկին, ու չնայած ինքն էլ մեծ հաճույքով հիմա կխմեր, շրջվեց կրկին դեպի ծովը:
- Չե՞ս լսում, ինչ է,- շարունակեց ձայնը, մոտենում էր: Սարոն հիշեց եկվորին. նա այն շուրջ հիսուն տղամարդկանցից մեկն էր, ում հետ ինքը խմել էր, երբ դեռ փող ուներ: Սարոն ժպտաց: Նա հիշեց իր փիլիսոփայական եզրահանգումը ծովի ու գնացքի դիսպետչերի մասին, որ չնայած վերջինս ավելի օգտակար է մարդկանց, բայց մարդիկ ծովն են սիրում, “քանի որ ծովը մարդկանց հաճույք է տալիս”, նա հասկացավ, որ ինքն այդ մարդու համար ոչ թե դիսպետչեր է, այլ ծով ու էլի ժտաց:
- Գուցե խմե՞նք, ես հյուրասիրում եմ,- ասաց մարդը:- Մի քավաթ ռոմը, կարծում եմ, չի խանգարի
Սարոն ռոմ սիրում էր, մանավանդ երբ հյուրասիրում էին. նա սովորական մարդ էր: “Ուրեմն ո՞ւմ ենք սպասում…”, ասաց Սարոն ու տղամարդիկ հեռացան ափից դեպի մոտակա բարը:
Իհարկե, խոսքը միայն մի բաժակ ռոմի մասին չէր: Տղամարդիկ շատ խմեցին, համենայնդեպս, երբ Սարոյի ընկերը ձեռքը տարավ դեպի դարչնագույն իտալական ոճով կոստյումից ներս ու հանեց դանակը, Սարոն այնքան էր խմած, որ ոչինչ չնկատեց: Նա ոչինչ չնկատեց անգամ այն ժամանակ, երբ ընկերը վեր թռավ տեղից ու դանակը մխրճեց ուղիղ իր սիրտը: Սարոն սկսեց զգալ միայն տղամարդու խոսքերից հետո. “Սատկի’ր, տակա’նք, գլխիս կոտոշներ տնկելու համար…”. թեև վերջին շնչում, բայց Սարոն հասկացավ, որ իր դիմացի տղամարդը ոչ միայն նրանցից մեկն էր, ում հետ ինքը խմել, երբ փող ուներ, այլև այն երեքից մեկն էր, ում կնոջ հետ ինքը քնել էր, երբ դեռ փող ուներ: Սարոն հասկացավ, որ մարդիկ մենակ չեն թողնում ոչ միայն նրանց, ովքեր իրենց հաճույք են պատճառում, այլև նրանց, ովքեր իրենց անասելի ցավ են պատճառում: Սարոն շշնջաց. “Ուրեմն ես մենակ չեմ”:

Վերջաբան
Սարոն մահացավ, նրան թաղեցին շուտափույթ, որ ոչ ոք չտեսնի: Թաղեցին երկաթգծի մոտ, կարելի է ասել` երկաթգծի տակ, որտեղից էլ այս վայրերը եկել էր նա: Սարոյի թաղմանը ներկա էին երկու հոգի միայն` նա, ով սպանեց և վերջինիս կինը: Կինը արտասվում էր: Կինը հետո էլ, ամեն անգամ, երբ անցնող ու եկող գնացքի ձայն էր լսում, արտասվում էր:

[Դավիթ]

ԱՆՐԻ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ | ՍԻԵՍՏԱ

Երեկոյան պրեմիերան է: Ռոմեո և Ջուլիետ: Եթե նույնիսկ ներկայացումը հանդիսատեսների դուրը չգա՝ նրանք, միևնույն է, կծափահարեն: Բայց ես տարիների ընթացքում սովորեցի ճանաչել անկեղծ ծափերը:
Հիմա դահլիճում մենակ եմ: Վառում եմ ծխախոտը, ներքաշում ծուխն ու բաց թողնում ուղիղ բեմի վրա: Ծուխը անշտապ ցրվում է, իսկ բեմը լցվում է ջրով, որը բեմից հոսելով՝ հեղեղում է դահլիճը:
Բեմը ծովափ է դառնում: Հիլդան մերկ քնած է ծովափին: Ավազահատիկները տռզած մրջյունների պես իրար գլուխ հավաքվելով՝ մագլցում են Հիլդայի մարմնին: Գիշատիչ ավազը ուզում է կուլ տա նրա մարմինը, բայց խենթացած ծովը ալիքներ է շպրտում դեպի ափ՝ Հիլդային փրկելու: Ալիքները պառկում են նրա մարմնին, հետո նահանջում են՝ մաքրելով ավազը: Հիլդայի մարմինը սարսափելի սիրուն է մենակության մեջ: Հետո ավազահատիկները չհանձնվող զինվորների պես շարունակում են իրենց երթը՝ փորձելով պաշարել քուն մտած ամրոցը: Իսկ ծովը նորից է գժվում ու ալիքներ ուղարկում՝ Հիլդային ազատելու: Ալիքները նրա մարմնից սրբում են ավազն ու հաղթանակած ետ դառնում…
Ծխի նոր քուլաներ եմ ուղարկում բեմ: Ծխի բացված վարագույրից երևում է հայելին: Հայելու առջև նստած է Եվան ու հիանում ինքն իրենով: Ինձ հիացնում է նրա անկեղծությունը հայելու մեջ:
Հիլդան ու Եվան… Ռոքսին ու Վելման… «Չիկագո» մյուզիքլում Հիլդան Ռոքսին էր, իսկ Եվան՝ Վելման: Ես միշտ կպնդեմ, որ իմ «Չիկագոն» մյուս բոլոր չիկագոներից ամենահաջողվածն է: Նրանք փայլում էին այդ մյուզիքլում, որովհետև կարողանում էին անկեղծորեն մրցել, որովհետև այդ մրցակցությունը նրանց միջև Չիկագոյում չի սկսվել, այլ ավելի վաղ՝ այն պահից, երբ թատրոնում Հիլդային առաջին անգամ ներկայացրեցի, որպես Ջուլիետի:
Աչքս կպել էր: Չնկատեցի, թե ինչպես ծերացավ Եվայի դեմքը հայելու մեջ: Նա շարունակում է հիանալ ինքն իրենով: Դեմքը նույն անկեղծությունն է պահպանել: Այսօր երեկոյան նա լինելու է իր երազած Ջուլիետը:
Ես մի անգամ եմ այդ դրաման բեմադրել: Հիլդային սազում էր Ջուլիետի դերը: Մի քանի տարի շարունակ ցույց էինք տալիս այդ ներկայացումը: Հետո Հիլդայի մեջ հայտնվեց ծով կանացիություն, նրան այլևս չէր սազում տասերեքամյա աղջկա դերը: Իսկ ես ուրիշ ոչ մի դերասանուհու չէի պատկերացնում Ջուլիետի դերում:
-Դու ցնդած ծերուկ ես,- լսվում է Հիլդայի ձայնը հայելու հետևից: Նա հայտնվում է բեմին. ճերմակ մազերը հասնում են գոտկատեղին, իսկ մետաքսե խալաթի կոճակները արձակել է՝ ցուցադրելով սմքած կրծքերը:
-Ես՝ Ջուլիե՞տ, էս պառավ հալովս Ջուլիե՞տ, ծաղրում ես ինձ հա՞:
-Հիլդա, սիրելիս, վերադարձա՞ր, բա ո՞ւր էիր, սիրելիս… ատրճանակը… վախենում էի… Հիլդա, կմրսես, սիրելիս, էդ ի՞նչ ես անում, փակիր կրծքերդ, քեզ հետ եմ, պոռնիկ, փակիր կրծքերդ…
Ես քայլում եմ դեպի նա, բայց չեմ հասնում նրան: Ես քայլում եմ կանգնած տեղում: Ես արդեն վազում եմ կանգնած տեղում:
-Հիմար, հիմար, հիմար,- կրկնում է Հիլդան:
Իսկ Եվան ծիծաղում է:
-Լռի՛ր, վհուկ,- գոռում եմ նրա վրա:- Հիլդա, սիրելիս, արի մոտս, տեսնո՞ւմ ես, էնքան եմ պառավել, որ չեմ կարողանում գալ մոտդ, գրկել քեզ, համբուրել, փակել կրծքերդ… պառավել եմ, բայց ոչինչ չեմ մոռացել, ես ամեն ինչ հիշում եմ…
Հիշում եմ պոռնիկների փողոցը, բրնձի պես մանր անձրևն ու Հիլդային՝ փողոցի մեջքին կանգնած, տղամարդկանց սպասելիս. հեզ, ինչպես ցորենի հասկը, նուրբ, ինչպես աղոթքը շուրթերի վրա, երկչոտ, ինչպես ավազի մեջ խրված մոմը: Նա նստեց իմ մեքենան: Փորձում էր իսկական պոռնիկի պես իրեն պահել, բայց ծնկները դողում էին: Ես ձեռքս դրեցի նրա ծնկին: Մյուսը, երես առնելով, սկսեց ավելի դողալ: Նայեցի նրա աչքերին: Սև ներկը հոսում էր աչքերից: Նա սկսեց հարվածել իրեն մատնած ծնկներին:
Հետո նա դարձավ Ջուլիետ, իսկ հետո՝ Դուլսինեա[1]: Հիշում եմ նրա աներևակայելի սիրուն մարմինը Դուլսինեայի դերում: Նայում էիր նրան ու հասկանում էիր, որ նա տեսիլք է: Ես նույնիսկ կասկածեցի, որ նա իրականում էլ գոյություն չունի, որ նա իմ կյանքում մահից հետո շարունակվող գիտակցությունից դուրս պրծած ուրվական է:
-Հիլդա, բայց ինչ մենակ ու դատարկ էիր այն գիշեր… Իմ չկայացած պոռնիկ, իմ մոլորված լուսատտիկ, արի, մոտեցիր ինձ, իմ դողդոջուն ձեռքերով կփակեմ կախ ընկած կրծքերդ… Գրկիր ինձ՝ ինչպես Էթելն էր գրկում Նորմանին[2], սիրիր ինձ՝ ինչպես նա էր սիրում: Դա արել ես բեմին, բայց հիմա էլ արա, արա ինձ համար: Պատկերացրու, որ Նորմանը ես եմ ու խաղա:
Սակայն Էթելի պես չվախենաս, որ ծերուկդ կմեռնի, սիրելիս, որովհետև ես չեմ մեռնի, ես մի անգամ արդեն մեռա՝ կաթով լցված կրծքերդ գրկած: Ես ամեն օր մեռնում էի, որովհետև կաթը չորանում էր կրծքերումդ: Ինձ չէր հաջողվում փրկել կաթդ: Ինձ թվում էր, թե մեր տղան մեռնում էր երկրորդ անգամ ու այս անգամ դանդաղ…
Ես ուզում էի փոքրանալ կաթիդ մեջ: Երբ փոքր էի, ձգտում էի ջնջել բոլոր սահմանները՝ խմել արգելված խմիչքները, ասել արգելված բառերը, նայել արգելված ֆիլմերը: Հիմա ես կարոտում եմ այդ սահմաններն ու այն ժամանակ կաթիդ մեջ ես նաև այդ սահմաններն էի տեսնում:
Ու երբ ցերեկը քուն էիր մտել ճոճացանցում, ես շուրթերովս հպվեցի կաթիդ վերջին կենդանի կաթիլներին ու զգացի մեր տղայի շունչը, հոտը, ձայնը, արյունը, ճիչը: Ատամներով բռնեցի պտուկդ, ու իմ երակների միջով հոսեց մեր տղայի ապագան: Դրանից հետո մեր տղան ապրում է շուրթերիս վրա: Դրանից հետո որոշեցի չմեռնել, որ տղաս շարունակի ապրել շուրթերիս վրա, հոսել երակներիս մեջ…
Պարզապես գրկիր ինձ, սիրելիս, գրկիր ցնդած ծերուկիդ… Համբուրիր ինձ, համբուրիր տղայիդ… Բայց ինչ անողոք ես դու՝ իմ ծերացած պոռնիկ. դու գնում ես, լքում ես ինձ, անհետանում ես…
Հիլդան չկարողացավ խաղալ Ջուլիետի դերը: Նա առաջին անգամ թույլ գտնվեց, չհամարձակվեց, վախեցավ: Սկզբում մի կերպ համոզել էի:
-Հետո՞ ինչ, եթե իմ Ջուլիետն ու Ռոմեոն ծեր են, իմ թատրոնի բոլոր դերասանները պառավել են, մեկը հո պիտի՞ Ջուլիետ խաղա: Հոգնեցի պառավ ծաղրածուներ ու պառավ բոզեր ցույց տալուց: Ի՞նչ, փակե՞մ թատրոնս: Պառավել եք, բայց հո չե՞ք մեռել: Թող մի անգամ էլ Ռոմեոն ու Ջուլիետը պառավեն, վերջապես դերասաններ չե՞ք, ինչ է, գրողը ձեզ տանի, պիտի խաղաք, պիտի ձևացնեք, պիտի երևակայեք… Իմ Ռոմեոն ու Ջուլիետը ցույց կտա, որ մայրամուտը ինչքան էլ տխուր լինի, միևնույն է այն սիրուն է, սիրուն է թեկուզ միայն իր տխրության մեջ, իր միայնության մեջ…
Իմ թատրոնի բոլոր դերասանները ծեր են: Ու նրանք չեն մեռնում, ինչպես Սարամագոյի երկրի բնակիչները[3] չէին մեռնում: Ես ինձ նավապետ եմ զգում, որի նավակազմի յուրաքանչյուր անձ պառավել է, բայց ոչ մեկից չի հրաժարվում, որովհետև ամեն մեկի հետ կապված է ծովի զգայարաններով, կնճիռներով, թրթիռներով, հանդարտությամբ, մոլեգնությամբ ու խելագարությամբ… Նա զգում է, որ իր նավը ուր-որ է բեկվելու է, քաշվելու է խորքերը, անհետանալու է ծովի երեսից, բայց նա պայքարում է, փորձում է փրկել նավը: Ու անսահման հպարտ է իր նավակազմով, որովհետև ոչ մեկը չի լքում նավը, չի նահանջում ու չի էլ մեռնում…
Հիլդան ինձ խեթ-խեթ նայելուց հետո հանկարծ գոռաց.
-Ուրեմն դաշույնով սպանեմ ինձ հանուն մի քավթառի՞…
-Դու հանուն ինձ, սիրելիս, դաշույնով չե՞ս սպանի քեզ…
-Օ՜ աստվածներ, ինչո՞ւ եք ինձ էսքան խելառ մարդ տվել…
-Հը՞, սիրելիս…
Հիլդան անթարթ նայում էր աչքերիս: Հանկարծ նրա ձեռքերը դողացին, ինչպես շատ վաղուց դողում էին նրա ծնկները: Ես նրա ձեռքերը պահեցի բռիս մեջ: Հիլդան նայեց ուղիղ աչքերիս: Նրա շուրթերը թեթև թրթռում էին: Հետո ձեռքը հանեց բռիցս ու սկսեց շոյել դեմքս: Նա ժպտաց:
Առաջին փորձին Հիլդան ուշացավ: Երբ նա ներս մտավ բեմ, բոլորս հանկարծ լռեցինք, կարծես բոլորիս միանգամից գնդակահարեցին: Հիլդան հագել էր Ջուլիետի այն նույն զգեստը, որով շատ վաղուց խաղում էր նրա դերը: Տարիների ընթացքում նրա մարմինը կարծես չէր փոխվել, միայն մաշկն ու երակներն էին գունափոխվել: Նրա ճերմակ մազերը ջրվեժի պես հոսում էին մեջքի վրայով: Գլխին չորացած ծաղկեպսակ էր դրել: Եթե Ջուլիետը ծերանար, կլիներ ճիշտ այսպիսին: Նա վստահ քայլերով առաջ եկավ, կանգնեց բեմի կենտրոնում ու ինձ նայելով՝ խռպոտ ձայնով հայտարարեց.
-Դո՛ւ կլինես իմ Ռոմեոն: Պառավ Հիլդան միայն իր մարդու հետ կհամբուրվի:
-Դա լինելու բան չի,- չոր-չոր կտրեցի ես:
-Այդ դեպքում թատրոնից կհեռանամ:
Հիլդան հանդիսավոր խոնարհվեց ու երերուն քայլերով սկսեց հեռանալ: Նրա քայլերը զգում էի ձեռնափերիս վրա: Երբ նա հեռացավ՝ ձեռնափերս մնացին մերկ ու մենակ…
Ինձ նորից ծխել է պետք: Ուրիշ ի՞նչ կարող ես անել, երբ կինդ լքում է քեզ: Ներքաշում եմ ծուխը, ապա բաց թողնում բեմի վրա, որը սպասում է իր Ջուլիետին:
Եվան այնպես մտավ դերի մեջ, ասես իրականում ինքը ոչ թե յոթանասունն անց կին է, այլ՝ տասերեքամյա սիրահարված աղջիկ: Նա կարողանում է համբուրել ծեր Ռոմեոյին, որովհետև միշտ երազել է լինել Ջուլիետ, որովհետև ժամանակին Ջուլիետի դերը հասավ Հիլդային, որովհետև նորից ուզում է սիրել ու սիրվել, որովհետև իրականում չի էլ ծերացել…
Հիմա ծխի քրքրված վարագույրից երևում է Հիլդան՝ Սառայի[4] դերում: Նայում եմ շուրջս, դահլիճում հատուկենտ մարդիկ են նստած: Հետո հայտնվում են նորերը: Դահլիճը հետզհետե լցվում է: Ես նույնպես հանդիսատես եմ: Ես ինձ արքա եմ զգում չարչու շորերով:
Սառան առաջ է գալիս ու կանգնում բեմի եզրին: Չեմ հասկանում, թե ուր է նայում: Շնչում է հանգիստ, զգույշ ու քնքշորեն, բայց նրա շնչառությունը զգացվում է նաև ամենահետևում: Չեմ հասկանում, թե ինչ է մտածում այս պահին:
Հանկարծ նրա գլուխը պայթում է ու բացվում է մի ամբողջ աշխարհ՝ իր խեղճ ու փառահեղ շենքերով, նեղլիկ ու լայն փողոցներով, գունեղ ու մանր ձկներով: Ֆանտաստիկ հրավառությունից գլուխս պտտվում է: Ես չեմ հասկանում՝ քնա՞ծ եմ, թե՞ արթուն: Կնոջս անգլուխ մարմնի վերևում քաղաքների ու ծովերի հրավառություն է, որը հետզհետե մարում է, ու երևում են կնոջս աչքերը, քիթը, շուրթերը:
Ատրճանակը… Սառայի ձեռքին ատրճանակ է… Նա հայացքը պտտում է դահլիճում, գտնում է ինձ ու հայացքը հառում վրաս: Նա ատրճանակն ուղղում է ճակատիս: Մարդիկ սարսափած փախչում են: Ես սեղմվել եմ աթոռի հենակին: Ատրճանակը ամեն պահ կարող է պայթել, ինչպես քիչ առաջ պայթեց Սառայի գլուխը:
Յուրաքանչյուր մարդ հղի է պայթյունով… Յուրաքանչյուր մարդու գլխում մի ատրճանակ կա… Յուրաքանչյուր մարդ կրակում է, կրակում է տեղի-անտեղի, կրակում է, երբ սիրում է, կրակում է, երբ ատում է, կրակում է, երբ ուզում է կրակել, պայթել, սպանել, պայթեցնել…
Ես բեմին տեսնում եմ ինձ՝ շրջապատված մարդկանցով, որոնց վզներից ատրճանակներ են կախված: Նրանք ժպտում են, ծիծաղում են, պարում են, բայց միշտ պատրաստ են ձգանը քաշել: Ես վախենում եմ յուրաքանչյուր մարդուց, այդ թվում՝ Հիլդայից: Ես փորձում եմ փախչել, բայց ապարդյուն:
Սառան իջնում է բեմից, մոտենում է ինձ ու ատրճանակը հպում քունքիս: Ես արդեն զգում եմ իմ արյան հոտը: Ուղեղս արդեն ցավում է մոտալուտ ճայթյունից: Սառան կրակում է, բայց միայն թույլ չխկոց է լսվում:
-Քանի՞ անգամ ես դու այս ատրճանակը ձեռքիդ ինձ համոզել, որ կարող ես հանուն ինձ ինքնասպան լինել,- Սառան խոսում է Հիլդայի ձայնով,- ես հավատում էի, որ դու իսկապես ընդունակ ես նման հիմարության: Բայց հետո պարզվում է, որ ատրճանակդ դատարկ է: Մեջը բան չկար, ինչը կարող էր քեզ սպանել հանուն ինձ: Ու միշտ դատարկ է եղել: Բայց դու ինձ համոզում էիր, որ ամեն վայրկյան կարող ես ինքնասպան լինել, եթե միայն կամենամ, որովհետև սիրում ես ինձ: Ատրճանակը ձեռքիդ համոզում էիր ինձ: Իսկ ես վախենում էի, որ դու հանկարծ կարող ես նման բան անել, որովհետև աննորմալի պես սիրում ես ինձ: Ու ես մի օր որոշեցի դատարկել ատրճանակդ, որ փրկեմ քեզ, բայց պարզվեց, որ ատրճանակդ դատարկ էր, գրողը քեզ տանի, դու խոսում էիր, համոզում էիր, իսկ ատրճանակդ դատարկ էր, դատարկ էր…
Հիլդան արտասվում է: Նա մի կողմ է շպրտում ատրճանակն ու դեմքը թաքցնելով ափերի մեջ՝ լալիս է: Հիլդան այնքան երիտասարդ է, իսկ ես այնքան ծեր, որ չեմ համարձակվում հպվել նրան, գրկել ու սիրել:
Հանկարծ Հիլդան ծիծաղում է: Նա նայում է ինձ ու ծիծաղում է: Նա ներում է ինձ: Սպասում է, որ գրկեմ նրան: Իսկ ես չեմ շարժվում տեղից, որովհետև նա երիտասարդ է, իսկ ես՝ ծեր: Բայց նա ինքն է նետվում գիրկս: Նա պրկված կրծքով սեղմվում է ինձ: Նա ուզում է համբուրել շուրթերս, իսկ ես գլուխս հետ-հետ եմ տանում: Նա ձեռքը սահեցնում է ներքև, բռնում է անդամս ու նորից ծիծաղում: Ես բարկանում եմ, որ նա ծաղրում է տարիքս, բայց նաև աներևակայելի հաճույք զգում նրանից, որ անդամս նրա ձեռքի մեջ է: Ես այլևս չեմ լսում նրա ձայնը: Մարմինս այնքան է ջերմացել, որ ամեն պահ կարող է պայթել…

[Դավիթ]

Արթնանում եմ ինչ-որ պայթյունից: Շալվարիս մեջ թացություն եմ զգում: Աստվածնե՛ր, երբեք չէի մտածի, որ այս տարիքում նման բան կպատահեր հետս: Նոր գլանակ եմ վառում ու նայում բեմին:
Ծխի բացված վարագույրից երևում է ծովափը: Ծերացած Հիլդան մերկ քնած է ծովափին: Ավազը դանդաղ կլանում է նրա մարմինը: Սակայն այս անգամ ծովը հանգիստ է: Նա այլևս ալիքներ չի շպրտում դեպի ափ՝ Հիլդային փրկելու: Ավազահատիկները մոլեռանդ մրջյունների պես իրար գլուխ հավաքվելով՝ մագլցում են կնոջս մարմնին՝ նրան կուլ տալու, բայց ծովը անտարբեր է: Կնոջս ոտքերը այլևս չեն երևում: Ավազը միշտ փախցնում է ոտքերից: Իսկ ծովը շարունակում է անտարբեր մնալ: Ծովը հիշողություն չունի: Նա չի հիշում, որ սա այն կինն է, որին մի ժամանակ ինքը մոլեգնած փրկում էր մարդակուլ ավազից: Սակայն ես հիշում եմ ու ինքնամոռաց վազում եմ, որ գրկեմ ու փրկեմ նրա մարմինը…
Ատրճանակը… Հիլդան ինձ լքելով՝ տարավ իմ ատրճանակը: Ես չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչու. արդյո՞ք նա վախենում է, որ ես ինքնասպան կլինեմ, քանի որ գիտի՝ աննորմալի պես սիրում եմ նրան, ու ատրճանակը հեռացնելով՝ փրկում է ինձ, թե՞ ինքն է ինքնասպան լինելու:
Ամեն դեպքում ես վազում եմ, վազում եմ, որ փրկեմ Հիլդային, որ փրկեմ ինձ… Վազում եմ, բայց չեմ հասնում նրան… Քնա՞ծ եմ, ինչ է… Եվ ո՞ւր եմ ես, երբ երեկոյան պրեմիերան է, գրողը տանի… Ռոմեո և Ջուլիետ… Սա վերջին պրեմիերան է…
Ես նետվելու եմ ծով ու լողալու դեպի ափ, որովհետև ծովափին ատրճանակը ձեռքին պառկած է Հիլդան: Նա չի շտապում կրակել: Նա հույս ունի, որ ես կգտնեմ նրան: Իսկ եթե նա մեռած լինի, ապա ես կպարպեմ ատրճանակն ու թեկուզ ինձ դժվար լինի լքել ծովը, ավազը, գունեղ ու մանր ձկները, խեղճ ու փառահեղ շենքերը, մի խոսքով հրավառությունը՝ յուրաքանչյուր ատրճանակով մարդու ֆանտաստիկ հրավառությունը՝ իմ հաջորդ հնարավոր ներկայացումը, ես կկրակեմ, աստվածներ, կկրակեմ ուղիղ գլխիս վրա:
Իսկ մինչ այդ արևը մի անգամ էլ մայր կմտնի, վարագույրը մի անգամ էլ կբացվի, ու ծեր Ջուլիետը կմեռնի ծեր Ռոմեոյի գրկում:
[1] «Դոն Կիխոտ», Սերվանտես (1547-1616)
[2] «Ոսկե լճի վրա» (պիես), Էռնեստ Թոմփսոն (ծնվ. 1949թ.)
[3] «Ընդհատումներ մահվան մեջ», Ժոզե Սարամագո (1922-2010)
[4] «Սպանված Աղավնի», Նար-Դոս (1867-1933)

[Դավիթ]

ԱՐՓԻ ՈՍԿԱՆՅԱՆ | ՈՂՋԵՐԻՆ ԹՈՂ ԹԱՂԵՆ ՈՂՋԵՐԸ

Հաճախ, իսկ ավելի ստույգ՝ միշտ, գրոհին հետևում է նահանջը, և երբեք՝ հաղթանակը, որովհետև հաղթանակը միշտ քայլում է գրոհի հետ, և գրոհը հենց հաղթանակն է։ Բայց գրոհի ու հաղթանակի մեջ գալիս է մի պահ, երբ զգում ենք, որ ողջ ենք ու մեր նախնիների, ծնողների, Աստծո ու բնության առաջ պարտավոր ենք փրկել մեզ։ Այդպես մի օր ծանր սրտով հեռացա Ազատության հրապարակից, Հյուսիսային պողոտայից, դատարանների առջևից ու սկսեցի շրջանցել բոլոր այն վայրերը, որտեղ մարդիկ՝ իմ ընկերները, իմ սիրելիներն ու իմ հարգելիները, շարունակում էին հուսահատ ու խելագար պայքարը։ Բարության, լույսի, արևի, սիրո կարոտով ներսից փակեցի տանս դուռը, անջատեցի հեռախոսներս, նստեցի համակարգչի մոտ ու գրանցվեցի սոցիալական կայքերում։
Միշտ խուսափել ու ճարպկորեն խուսանավել եմ մանկության ընկերների, հին սիրածների, համակուրսեցիների ու համադասարանցիների հետ հանդիպումներից՝ նրանց ընկալելով իբրև անցյալի գործակալներ, որոնց հիմնական առաքելությունը մեր կյանքի ընթացքը կասեցնելն է։ Տատս մի պատմություն ուներ հնարամիտ պառավի մասին, որ խաբում էր մահվանը ու ամեն անգամ նրանից թաքնվելու մի տարօրինակ ձև գտնում։ Այդ պառավի պես պաղկվոցի եմ խաղացել անցյալիս հետ. միշտ գողեգող ու ծպտված եմ այցելել ծանոթ վայրերը, միշտ՝ բացահայտվելու սարսափով։ Ինչպես գողը, որի գողոնը ինքն է, քայլել եմ արագ ու աննկատ, պատերի ու ծառերի ստվերում թաքնվելով, վախենալով, որ ինչ-որ մեկը կտա անունս, կստիպի ինձ կանգ առնել, շրջվել… Քայլել եմ առանց հետ շրջվելու, առանց հուշ պահելու՝ միշտ իմանալով, որ անցյալը մահն է, որ կրնկակոխ հետապնդում է ինձ, ինչպես ահռելի չափերի մի միջատ, և պարբերաբար ճմրթել, նրա երախն եմ նետել բոլոր նվաճումներս ու կորուստներս, սիրելի ու ատելի մարդկանց՝ իմ կյանքը, ինչպես չստացված պատմվածք։
Սոցիալական կայքերում գրանցվելս արդյո՞ք նշանակում էր, որ էլ փախչելու տեղ չունեմ, թե՞ հոգնել էի փախչելուց, միգուցե դա պարզապես ինքնասպանության իմ վաղեմի երազանքի իրականացումն էր։ Երբ կանգ առա ու շրջվեցի, ինձ հետապնդող չկար։ Այն, ինչ բացվեց իմ դեմ իբրև սեփական անցյալ, կատարելապես անծանոթ վայր էր, որտեղ ոչինչ չէր հուշում այն մասին, որ ես եղել եմ։ Հայտնաբերված լինելու սարսափը փոխարինվեց այլ սարսափով՝ որ ինձ ոչ ոք չի հայտնաբերի, որ իմ դեմքը նույնքան անծանոթ է մյուսներին, որքան մյուսներինը՝ ինձ։
Կյանքում դու կարող ես ոչ մի ընկեր չունենալ, բայց ոչ այս կայքերում։ Հեռավոր ծանոթներս դառնում են ընկերներս։ Ընկերներ են դառնում թշնամիներս։ Ես ընդունում եմ բոլոր ընկերության առաջարկները, որովհետև այս կայքերում ընկերներն են վավերացնում քո գոյությունը, նույնիսկ այնպիսի ընկերները, ինչպիսին են Անկախ Հայաստանը, Անուն Ազգանունը, Տխուր փողոցի վերջին լուսաբացը, Սիրահարները, բազմաթիվ դասական ու մեռած գրողներ։ Մարդիկ, ում հետ կյանքում երկու բառ փոխանակած չկամ, խոսում են ինձ հետ իրենց նվիրական ցանկություններից ու արատավոր հակումներից։ Մեկը գրում է նույնիսկ, որ վերջերս ներքին մի մղումով այցելում է գերեզմաններ, երկար նստում անծանոթ մարդկանց տապանաքարերին, խոսում նրանց հետ։ Ես ուզում եմ կատակել, բայց իսկույն հիշում եմ տատիս լքված հողաթումբը, որը գերեզմանոցում երկար շրջելուց հետո ես, մայրս, քեռիս հազիվ գտանք։
Մի տարվա մեջ տատս ձուլվել էր անէությանը. հազիվ նշմարելի թմբի վրա ինչ-որ անհայտ արարած իր ոտնահետքն էր թողել, և միայն էգնահողից մնացած խնկաթասն էր հուշում, որ այդտեղ գերեզման է։ Քեռիս բողոքում էր քաղաքապետարանից և հարևան մեռելներից, որ հայկական սովորության համաձայն ընդարձակել էին իրենց տարածքները տատիս հաշվին։ Մայրս, արցունքն աչքերին, կիսաջնջված, օտար անվամբ ժանգոտած ցուցանակն էր փորձում հարմարացնել հողաթմբին՝ այն նորից չկորցնելու համար։ Ես մտածում էի՝ ահա մի գերեզման, որ անմնացորդ պատկանում է մեռելին։ Մորս ու քեռուս հետ կատարած այցից հետո չեմ այցելել նրան, իսկ դա նշանակում է, որ ոչ ոք չի այցելել՝ բացի բանվորներից, ում մայրս մեկնելուց առաջ տապանաքար էր պատվիրել։ Պատկերացնում եմ՝ ոնց են երեք-չորս անծանոթ տղամարդ ցեխ հեղում տատիս վրա, գործն իմացողի ու սիրողի փութաջանությամբ, կոպտորեն, անփութորեն ու քնքուշ՝ նրա մարմնի վրա, որին քսանհինգ տարեկանից ի վեր տղամարդու ձեռք չի կպել։
Ճիշտ այդքան է եղել 37 թվին, երբ ամուսնուն տարել են։ Տատս չի կտրել մազերը, որ ամուսնու աշխարհից ոչ մի մազ չպակասի, որ վերադարձին անփոփոխ գտնի իրեն, ու անտղամարդ մնացած իր մարմինը սփոփել է տղամարդու ծանր աշխատանքով։ Տատս սպասել է ամեն օր, ամեն օր սանրել ու հուսել մինչև կրունկները հասնող մազերը, այդ մազերով գնացել քաղհանի, խոտհունձի ու հասկ հավաքելու, այդ մազերը լվանալու համար գլխին հավաքել գյուղի բոլոր կանանց ու անջուր գյուղի ամբողջ ջուրը, և միայն քսան տարի հետո է իմացել, որ ամուսնուն տանելու հաջորդ օրն արդեն գնդակահարած են եղել։ Բայց տատս շարունակել է սպասել։ Որովհետև սպասելը ապրեցնող է։
Ես փորձում եմ հիշել այն ընկերներիս անուն-ազգանունները, որոնց հանգամանքների բերումով կորցրել եմ, բայց կուզենայի գտնել։ Մտքումս միայն դասընկերներիս անուն-ազգանուններն են։ Ինչո՞ւ ենք մենք հիշում այդ մարդկանց անուն-ազգանունները ամբողջ կյանքում, երբ ընդամենը կյանքի սկզբում ենք հանդիպել նրանց, և նրանց ամեն օր հանդիպելը մեր կամքով չի եղել։ Փնտրում և գտնում եմ նրանց։ Բոլորը կանայք ու տղամարդիկ են, բոլորի դեմքին կյանքը հետք է թողել։ Ես նայում եմ իմ լուսանկարները, և իմ աղջկական կերպարը, իմ անկնճիռ ճակատը, իմ տասնվեց տարեկանի դեմքը ինձ սկսում են անհեթեթ թվալ։ Կյանքը ամեն անգամ մաքուր էջից սկսելու և անցյալից ոչինչ չպահելու արդյունքում ինչ-որ կարևոր բան եմ կորցրել, ինչ-որ բան բաց եմ թողել, ինչ-որ բան չեմ յուրացրել։ Նայում եմ իմ լուսանկարները նրանց աչքով և փորձում զգալ՝ ինչ են մտածում նրանք։ Նրանք խանդավառված չեն թվում, նույնիսկ ընկերանալ չեն շտապում։ Եվ ինչո՞ւ էր ինձ թվում, թե միայն ես եմ խուսափում դասընկերներից։ Կա՞ մեկը, որն իր համադասարանցիներին հանդիպելով իրեն երջանիկ զգա։
«Ո՞նց ես, որտե՞ղ ես ապրում, ինչո՞վ ես զբաղվում, կյանքդ ո՞նց ա»,- հարցնում է առաջին սերս, և այդ հարցաշարը ինձ հուսահատության մեջ է գցում։ Առաջին սերը մարդու կյանքում իսկապես բացառիկ նշանակություն ունի։ Առաջին սիրուն հնարավոր չէ ասել անգամ այն, ինչ ինքդ քեզ կասես։
Երբ փոքր ժամանակ ասում էին, թե տատիս նման եմ, բողոքում էի, հրաժարվում, չէի ուզում նրան նման լինել։ Տատս չէր կարողացել իրեն անփոփոխ պահել ամուսնու գնալուց հետո, տատս ի վերջո կտրել էր մազերը, և նրա մարմինը այլանդակվել էր ապրելուց, բայց դա չէր պատճառը, որ չէի ցանկանում նրան նման լինել։ Ինչ-որ բան այն չէր նրա հանդեպ ունեցած մեր հարգանքի մեջ, ինչպես բավարար չափով հարգված չեն այն կանայք, ում կողքին տղամարդ չի լինում։ Ընդունված չափանիշների համաձայն տատս դժբախտ էր, նրա կյանքը՝ չստացված։ Չստացված կյանքն էր, որ չէի ցանկանում վերցնել։
Երբեք տատիս այդքան հաճախակի հիշած չկայի, որքան սոցիալական կայքերում գրանցվելուց հետո։ Երևի այս կայքերը ինչ-որ կերպ կապված են մահվան հետ, ինչպես տատս էր կապված մահվանը, երբ դեռ ողջ էր։ Տատս մահացավ 95 տարեկանում, բայց նրա մահից առնվազն քսան տարի առաջ ես համարյա թաղել էի նրան։ Փոքր երեխա էի ու սարսափում էի նրա հետ մենակ մնալուց, ու երբ մայրս թողնում էր ինձ նրա հետ, ասում էի՝ տատ, խնդրում եմ՝ իմ ներկայությամբ չմեռնես։ «Ա շաշ, -ասում էր տատս,- ես անմահ եմ»։ Ու մահից պաղկվող հնարամիտ պառավի առակն էր պատմում։
Տատիս մահն իմ մեջ ցավ չհարուցեց։ Ես տարիներ շարունակ ողբում էի տատիս համար, նրա չստացված կյանքի ու անխուսափելի մահվան, պատկերացնում էի այն օրը, երբ մահը կհաղթի տատիս, կբռնացնի նրան, ու տատս փախչելու տեղ չի ունենա։ Բայց երբ տեսա նրան դագաղում պառկած, երբևէ նրան այցելության չեկած ծանոթ-բարեկամներով շրջապատված, լացս չեկավ։ Տխրություն անգամ չկար։ Տատս կատարյալ էր։ Կատարյալ էին տատիս դիմագծերը, կատարյալ էր նրա փոքրիկ մարմինը, կատարյալ էր նրա հանդարտությունը։ Տատս ապրել էր իր կյանքը։ Ու ես, նրա կողքին նստած, չէի կարողանում լացել։ Եվ զարմանում էի, որ տատիս զառամյալ քույրը կարողանում է։ Մտածում էի՝ երևի ես եմ կորցրել լացելու ունակությունը՝ մինչ այն պահը, երբ տատիս քույրը սրբեց արտասուքն ու ինձ դառնալով հարցրեց. «Կյանքդ ո՞նց ա»։ Աչքերս հանկարծ լցվեցին։ Ամաչում էի ու ուզում էի զսպել արցունքներս, բայց չեղավ։ Մեռած տատիս վրա լացս չէր գալիս, ինձ վրա եկավ։ Լացում էի հոնգուր-հոնգուր, ինձ վրա էի լացում՝ ապրողիս, անկատարիս…
Ստացված կյանք, չստացված կյանք, հաջողակ մարդ, անհաջողակ… Իսկ երբ կյանքդ ստացվել է, բայց դու երջանիկ չե՞ս։ Ամեն անգամ, երբ երջանիկ չլինելու գիտակցումը մեջդ գլուխ է բարձրացնում, հիշիր, որ կյանքդ ստացվել է։ Բոլորը ցուցադրում են իրենց կյանքը՝ իրենց ամուսիններին ու կանանց, իրենց երեխաներին, իրենց աշխատատեղերը, իրենց տան կահ-կարասին, ինչպես հաղթական ավարն են ցուցադրում, բոլորը փորձում են ասել՝ ես երջանիկ եմ, բայց բոլորի դեմքին տխրություն կա, ու այդ տխրությունը այնպես է միավորում բոլորին, որ սկսում ես գիտակցել՝ քո համադասարանցիները նրանք չեն, ում հետ տասը տարի դպրոց ես հաճախել, այլ այս միլիոնավոր անծանոթ մարդիկ։
Ես նայում եմ առաջին սիրուս լուսանկարներին ու փորձում պատկերացնել՝ ինչպիսին կլինի մեր հանդիպումը։ Եթե մեր ուղիները դպրոցում խաչված չլինեին, այլևս երբեք չէին խաչվի, ու հասկանում եմ, որ ոչինչ չեմ կարողանալու գրել մարդուն, ում անվերջանալի երկար նամակներ էի գրում ժամանակին։ Հետո իմ լուսանկարներն եմ նայում՝ փորձելով պատկերացնել, թե ինչ է նա մտածում՝ դրանք նայելով։ Իմ նկարների մեջ, նույնիսկ ամենաուրախների, միշտ մի տեսակ տխրություն շղարշ կա, ինչպես վաղամեռիկ կանանց այն լուսանկարներում, որ փակցված են լինում նրանց նախկին բնակարանների պատերին։ Ես սարսափած հեռանում եմ համակարգչից ու մոտենում պատուհանին։ Դրսում գարուն է։
Չէ, սոցիալական կայքերը ոչ թե կապված են մահվան հետ, այլ հենց մահն են, ավելի ճիշտ՝ կյանքը մահից հետո։ Սա անդրաշխարհն է, մի ահռելի գերեզմանոց։ Բոլոր այս լուսանկարները, որ հիշեցնում են տապանաքարերի վրա արված լուսանկարներ, էպիտաֆիաներ հիշեցնող ստատուսները… Այս անտանելի տխրությունը։ Անգամ քաղաքական բախումները, թշնամանքը, լեզվակռիվը, միմյանց արգելափակելը չեն կարողանում չեզոքացնել այդ տխրությունը։ Բոլորն այստեղ կորուստ ունեն, և յուրաքանչյուրի կորուստը ինքն է։
Ինձ գրում է XY-ը, նա չունի ոչ մի լուսանկար, ասում է, թե կորցրել է իր դեմքը։ Ես հավատում եմ, բայց մեռելի համար անընդունելի է անուն ու դեմք չունենալը։ Վերագտիր քո դեմքն ու անունը՝ ասում եմ ես նրան և թեթևացած շունչ եմ քաշում. ես ունեմ լուսանկար, ունեմ անուն, ազանուն անգամ, ես ունեմ ընկերներ, ընկերների ընկերներ, անդամակցում եմ խմբերի, հավանել եմ էջեր, որոնք հուշում են իմ հետաքրքրությունների ու քաղաքական հայացքների մասին, գրանցված եմ դպրոցներում ու ինստիտուտներում, որտեղ սովորել եմ, այսինքն՝ ունեմ կենսագրություն, և շահեկանորեն տարբերվում եմ այդ ոգիներից։ Ես միանգամայն օրինակարգ մեռել եմ։

[Դավիթ]

Քսանհինգ տարեկանում որոշեցի տղամարդ չունենալ։ Ամուսին չէի ունեցել, ու նրան չէին խլել ինձնից, բայց ես էլ երկար մազերս չէի կտրում, ամեն օր սանրում-հուսում էի ու սպասում։ Տատիս մեծահոգությունը չունեի, որ մարդու սպասեմ, մարդկանց իրենց անկատարությունը ներել չկարողացա, իմ միակ, իսկական սիրածին էի սպասում՝ մահվանը։ Բայց գիտեի, որ մահն ավելի շուտ տատիս կայցելի և անընդհատ փորձում էի պատկերացնել, թե ինչ է մտածում տատս, թե ինչեր են անցնում մահվանն ամեն օր սպասող մարդու մտքով։ Բայց տատս չէր սպասում մահվանը, նա ապրում էր ու սիրում էր կյանքը։ «Բա մարդ էս լուսավոր աշխարհը կթողնի, կգնա-կպառկի էն թաց, մութ փոսո՞ւմ»,- ասում էր տատս, ու ես ինձ մեղավոր էի զգում, մտածում էի՝ անարդարացի է, որ նա, ով ուզում է ապրել, ստիպված է մեռնել, իսկ նա, ով ուզում է մեռնել, դեռ պիտի ապրի ու ապրի։
Զատիկի օրերին բոլորը մոռանում են թշնամանքն ու քաղաքական ինտրիգները, բոլորը գրում . «Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց, մեզի, ձեզի մեծ ավետի»։ Զատիկը սոցիալական կայքերի գլխավոր տոնն է, և դա պատահական չէ, Քրիստոսի հարությունը բոլորիս հույս է ներշնչում, որ մի օր մեզ էլ կհաջողվի կրկնել նրա սխրանքը։ Շատ բան պետք չէ դրա համար, ընդամենն անհարժեշտ է ջնջել սեփական ակաունտը, սառեցնել հաշիվը և դուրս գալ տնից։ Ես հեռանում եմ համակարգչից ու նայում պատուհանից։ Դրսում գարուն է, ծառերը ծաղկել են, մարդիկ տարօրինակ աշխուժությամբ այսուայնկողմ են վազվզում։ Ոչ մի հետաքրքիր բան։ Ես քաշում եմ վարագույրը և նստում համակարգչի մոտ. ողջերին թող թաղեն ողջերը։
Երբ տատս անկողին ընկավ, ու մահն արդեն որոշակի էր, գնում, նստում էի կողքին ու բռնում ձեռքը։ Տատս ինձ չէր ճանաչում։ Երևի որպես հրեշտակ էր ընդունում։ Իր կյանքն էր պատմում։ «Դու կիմանաս,-ասում էր,- Շողերին՝ տեգրակնկաս»։ Հա, ասում էի, տատ, գիտեմ, ու չէի խաբում, որովհետև գիտեի Շողերին, գիտեի տատիս բոլոր հալածողներին, գիտեի բոլոր պատիժները, որ Աստված սահմանել էր տատիս համար ու տատս պատվով էր կրել։ Գիտեի ժողովրդի թշնամու կին լինելու, ամուսնուն երկար տարիներ սպասելու, երկար մազերը անջուր գյուղում լվանալու, գիտեի կյանքն անտղամարդ ապրելու, ծանր աշխատանքի, հոգնության, մենակության ամբողջ տառապանքը։ Գիտեի այնպես, ասես իսկապես էլ հրեշտակ լինեի։
Մի գիշերվա մեջ՝ հոգեհանգստից մինչև թաղում, տատիս դեմքին դառը ժպիտ էր հայտնվել՝ մի քիչ քամահրալից, մի քիչ հանդիմանական։ Տատիս տրամադրությունը մի գիշերում փոխվել էր։ Այնքան կենդանի էր դեմքի արտահայտությունը, որ թվում էր՝ տատս աչքերը կբացի ու մի վերջին, հննդիմանական հայացք կնետի մեզ՝ ապրողներիս վրա։ Հնարավոր է՝ մի երկու խոսք էլ ասի՝ հեգնական ու կծու։ Երբ դագաղի կափարիչը փակեց նրա դեմքն ու մեզ ազատեց նրա ժպիտից, նրա հանդիմանանքից ու արհամարանքից, կանայք շրջվեցին ու հեռացան՝ թեթևակի ակնարկելով, որ գնամ իրենց հետ։ Ավանդույթը արգելում է կանանց ներկա գտնվել, երբ դագաղն իջեցնում են փոսը, բայց ես մնացի դագաղի կողքին։ Ու տեսա՝ ոնց մի քանի սևազգեստ տղամարդ, տարօրինակ ժրաջանույամբ, գործն իմացողի պես իջեցրին փոսը տատիս մարմինը, որին քսանհինգ տարեկանից ի վեր տղամարդու ձեռք չէր կպել։ Իջեցնելիս մի պահ դագաղը թեքվեց ու կափարիչը բացեց տատիս դեմքը։ Տղամարդիկ անվերծանելի ձայներ հանեցին, որ առօրյա կյանքում հայհոյանքների տեսքով դուրս կգային նրանց բերանից։ Ու անմիջապես ինձ նկատեցին։ «Գնա ստեղից,- ասաց ինչ-որ մեկը ու իմ առարկումներին ի պատասխան հավելեց,- հարմար չի, որ մնաս, կարգն ա տենց»։ Ես թողեցի տատիս մարմինը սևազգեստ, առնական, բորբոքված տղամարդկանց ձեռքերում ու շրջվեցի, բայց մինչև հիմա աչքիս առաջ է տատիս դեմքը, որ կափարիչը շտապեց փակել և ժպիտը, որ դուրս սողաց ընկնող կափարիչի տակից։ Այդ ժպիտը ասում էր՝ կա միայն մահ, մենք բոլորս մեռած ենք, վաղուց կատարված է մեր մահը, մենք տարբերվում ենք միայն մեռածության աստիճանով։
Սոցիալական կայքերում որոնման տողում գրեցի տատիս անունը՝ Մանիկ Վանյան։ Ոչ ոք չկար։ Լատինատառ և ռուսատառ էլ փորձեցի։ Բայց չեմ հուսահատվում, երևի ինչ-որ տառասխալ եմ արել։ Պատահել է հո, որ չեմ կարողացել գտնել մարդկանց, ովքեր եղել են այստեղ։ Մի օր, գիտեմ, տատս ինձ հյուր կգա, կհայտնվի ընկերներիս ցանկում, հնարավոր է նույնիսկ գրություն թողնի պատիս։ Այստեղ մենք տատ ու թոռ չենք լինի, այլ ընկերներ, որ կարդում են միմյանց մտքերը։ Եվ ես շարունակում եմ ապրել իմ կյանքը կայքում՝ հուսալով, որ այդ օրը մոտ է։

[Դավիթ]

ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ | ՀԱՄԼԵՏԻ ՀՈՐ ՈՒՐՎԱԿԱՆԸ

Ֆրիդա Աղաջանյանի անկենդան մարմինը ամառային սաստիկ շոգի պայմաններում երկու օր մնացել էր բանակարանի հատակին, և միայն երրորդ օրը հարևանները, անհանգստանալով նրա բացակայությունից, դիմել էին փրկարար ծառայությանը, որի աշխատակիցները, դռան կողպեքը կոտրելով և ներս մտնելով, հայնաբերել էին կնոջ դին:
Նրա որդին` Համլետ Աղաջանյանը, որ 15 տարի է բնակվում էր Դանիայում, ժամանեց մահվան լուրը ստանալուց երեք օր անց, և մի օր էլ պահանջվեց, մինչև լուծվեցին թաղման բյուրոյի ու գերեզմանի հողահատկացման հարցերը, այնպես որ թաղման ժամանակ Ֆրիդա Աղաջանյանի մահվանից շուրջ 6 օր էր անցել և նրա քայքայվող մարմինը, չնայած դիահերձարանում քիմիական միջոցների առատ գործածմանը, տհաճ նեխահոտ էր արձակում:
Հուղարկավորման արարողության մասնակիցների թիվը մեծ չէր` մի քանի հարևան, երաժշտական ուսումնարանի փոքրաթիվ պատվիրակությունը և մի անծանոթ ծերունի, որը հեռավոր ազգական ներկայացավ և Համլետ Աղաջանյանին փորձում էր հիշեցնել տարիներ առաջ ունեցած իրենց հանդիպումը:
Հոգեհացը Համլետ Աղաջանյանը պատվիրել մոր բնակարանից ոչ հեռու գործող ռեստորանում: Թեև Համլետը չէր կարծում, թե այդքան մարդ կմասնակցի թաղմանը, սակայն 50 անձի համար սեղան էր պատվիրել. մոր առջև ունեցած մեղավորության զգացումը ներսից ճնշում էր հոգին, և նա անխնա ծախսում էր մոր թաղման արարողությունը «բարձր մակարդակով» անցկացնելու համար: Բայց հիմա, երկար, ուտելիքներով լի սեղանի ծայրին, մոր հարևանուհու` Սեդայի կողքին նստած (զարմանալի է, որ մի ժամանակ ինքը մինչև ականջների ծայրը սիրահարված էր Սեդային, բայց հիմա նրան որպես մոր հարևանուհի էր ընկալում), Համլետը անտարբեր նայում էր դատարկ աթոռներին, խաշլամայով լի ափսեներից բարձրացող գոլորշուն, սակավաթիվ ատամներով ախորժակով միսը կծող ու ծամող ծերուկին և հասկանում էր, որ իր շռայլությունը իզուր էր: Այդ պարզունակ միտքը, որ իրականում բոլորը արարողություններն ու արարողությունների հետ կապված ծախսերը ողջերի համար են կարևոր և նրանց համար են արվում, դառնացնում էր նրան:
Սեդան անշարժ նստած էր: Ձեռքերը սեղանի տակ էին, իրանը` սեղանից թեքված դեպի սրահի միակ պատը, որ լուսամուտ ուներ: Խաշլամայի ամաններից բարձրացող գոլորշու ու պատուհանի ապակիների միջով մտազբաղ նայում էր բակի անշարժ, տոթակեզ ծառներին:
Համլետը փորձում էր գուշակել, թե ինչի մասին է մտածում նա. իր մոր մահվա՞ն, իրենց չկայացած սիրո պատմությա՞ն, իր չստացված կյանքի՞: Բայց ինչու էր ինքը մտածում, թե նրա կյանքը չստացված է, միթե միայն այն, որ ինքը տարիներ առաջ թողել է նրան ու գնացել արտերկիր, միայն այն, որ Սեդան չի ամուսնացել, երեխաներ չունի, բավարար պայման է՞ նրա կյանքը չստացված համարելու համար, և արդյոք ինքը նույնը կմտածե՞ր, եթե եվրոպացի կին լիներ իր առջև:
Ծերուկը անատամ բերանով, ճպճպոցով ծամում էր միսը:
- Ափսոս, -ասաց ծերուկը` դեռևս շարունակելով ծամծմել բերանի մեջ եղած մսի կտորը,- էսքան ծախս ես արել, սեղան ես գցել, բայց մարդ չեկավ: Դու ախր ո՞նց չես հիշում ինձ, ես ձեր տանը երկու անգամ եղել եմ: Թմփլիկ, աշխույժ երեխա էիր … Չե՞ս հիշում, մենք գնացինք այգի…
Չգնա՞նք` համրորեն, ձեռքի ժեստով հարցրեց Համլետը Սեդային: Սեդան գլխով դրական պատասխան տվեց: Ծերուկը շարունակում էր պատմել, թե ինչ առիթով է նրանց տուն գնացել, և ինչ էին անում նրանք այգում, բայց Համլետն ու Սեդան արդեն ոտքի վրա էին: Համլետը գրպանից մի 20 հազարանոց թղթադրամ հանեց և ձեռքը երկարելով դրեց ծերուկի ափսեի կողքին. նրան թվում էր, որ ծերուկի` իրենց միջև եղած ազգակցական կապը բացատրելուն ուղղված ջանքերը և իրենց հանդիպման մասին արված հիշատակումները նյութական օգնության ակնկալիքով էին պայմանավորված:
-Սա վերցրու,- ասաց Համլետը, – պետք կգա:
Ծերուկը շփոթված նայեց Համլետին, ապա ասես կռահելով Համլետի միտքը` թղթադրամը փորձեց ետ վերադարձնել` ասելով, որ ինքը դրամի կարիք չունի: Համլետը, ծերուկի առրկությունից ճնշված, արագ քայլեց դեպի դուռը` մտածելով, որ ինչ-որ բան սխալ է արել. գուցե ծերուկը ավելի մե՞ծ գումար էր ակնկալում ստանալ:
Համլետը քայլում էր քաղաքով, որը միշտ օտար ու անհրապույր էր եղել և իրեն լավ էր զգում այն մտքից, որ մի քանի օրից, երբ մոր տան վաճառքը իրականացնի, հեռանալու է այդ քաղաքից և այլևս չի վերադառնալու, քայլում էր ծանոթ փողոցներով իբրև զբոսաշրջիկ, և քաղաքը նույնիսկ դուր էր գալալիս նրան, հատկապես, որ այն բավականին փոխվել էր 15 տարվա իր բացակայություն ընթացքում: Այդ տարիների ընթացքում երբեք չէր տառապել հայրենիքի կարոտախտով, ինչը նա իր համար բացատրել էր հայր չունենալով. ահայր և անհայրենիք բառերի նշանակությունը նույնացել էր նրա համար: Պատանեկան տարիքում, մինչև դպրոցն ավարտելը նա երազել էր հանդիպել իր կենսաբանական հորը, մտքում պատկերացրել էր, թե ինչ տեսք կունենա նա, երևակայել էր իրենց հանդիպումը, չափահասությունից հետո ատելություն էր զգացել նրա հանդեպ, իսկ արտագաղթելուց մեկ-երկու տարի հետո մոռացել էր այդ թեման: Երբևէ չտեսած ու չճանաչած հոր հանդեպ ունեցած զգացողությունները նույնությամբ տարածվում էին նաև «հայրենիքի»` իրենց թաղամասի ու քաղաքի վրա: Դեռևս նախադպրոցական տարիքից թաղի երեխաները նրա մականունը «Բիջ Համո» էին դրել: Իրենց բակում, դպրոցում «Բիջ» մականունը ստացած այլ տղաներ էլ կային, սակայն նրանց դեպքում այդ մականունը նրանց աշխուժությունը, ճարպկությունը, խորամանկությունն էր մատնանշում, իսկ իր դեպքում՝ «անօրինական» կապից ծնմված լինելը` անհայրությունը: Այդ մականունից ազատվելու համար դպրոցական տարիքից սկասած քանի անգամ էր ծեծկռտուքի մեջ ընկել, կապտուկներով, փոշոտ ու ճղճղված շորերով տուն վերադարձլ և փորձել մորից պարզել, թե ով է իր հայրը, բայց ապարդյուն: Բոլորին հնարավոր չէր ծեծել, ամեն օր հնարավոր չէր կռիվ անել ու ծեծ ուտել, և այդ մականունը սոսնձվել, մնացել էր նրա վրա մինչև Հայաստանից հեռանալու օրը:
Պատանեկության և երիտասարդության տարիներին այնքան ատելի էր եղել իրենց թաղը, դպրոցը և քաղաքը ամբողջությամբ, որ հիմա նրան բոլոր փոփոխությունները դրական լույսի տակ էին ներկայանում: Հատկապես դուր էր գալիս Հյուսիասյին պողոտան, որովհետև այն քիչ ընդանուր բան ուներ քաղաքի հարակից հատվածների հետ, և նա նույնիսկ չէր էլ պատկերացնում, թե ինչ գնով է կառուցվել այդ պողոտան, պատմամշակութային քանի շենք է քանդվել, և որքան մարդկանց ճակատագրեր են խեղվել պողոտայի կառուցման արդյունքում:
Դեռևս Դանյիայում նա առուծախի մասնագիտացած կայքերում տան վաճառքի մասին հայտարարություններ էր տվել և, որովհետև էժան էր վաճառում բնակարանը, անմիջապես արձագանքէլ էին: Մի քանի բրոքերների հետ արդեն պայմանավորվել էր հանդիպել հաջորդ օրը և հույս ուներ, որ մի շաբաթում կվաճառի մոր բնակարանը, որի փաստացի սեփականատերը ինքն էր, քանի որ սեփականաշնորհման ժամանակ մայրը իր անունով էր ձևակերպել այն:
Մոր բնակարան վերադարձավ ուշ երեկոյան: Դեռևս բնակարանի դուռը չբացած քթին հասավ բնակարանի ծանոթ հոտը, իսկ երբ բացեց ու ներս մտավ, ամբողջովին այդ հոտի` մոր հոտի մեջ էր: Տարիների ընթացքում այդ հոտը ավելի էր սրվել, տան վերանորոգում չտեսած պատերը, կահույքը, հագուստը, գրադարակներն ու գրքերը ամբողջովին ներծծված էին այդ հոտով, և հիմա, երբ մայրը այլևս չկար, նրանից եկող հոտը շարունակում էր իր գոյությունը: Նա մտավ հյուրասենյակ և վառեց սենյակի լույսերը: 15 տարիների ընթացքում ոչինչ չէր փոխվել բնակարանում, բացարձակապես ոչինչ, եթե փոփոխություն չհաշվենք այն փաստը, որ երկրաշարժից հետո առաջացած պատերի ճաքերը մեծացել էին և պատերին կպցրած պաստառների գույնը տարիների ընթացքում նստած փոշուց՝ մգվել: Բոլոր իրերը գտնվում էին ճիշտ այն դիրքում, ինչ դիրքում նա դրանք թողել էր 15 տարի առաջ: Սենյակի պատերց կախված էին գրադարակները, որոնք լցված էին երաժշտական, մասնագիտական և գեղարվեստական գրականությամբ: Մահճակալի դիմաց դրված էր հին, սև-սպիտակ էկրանով հեռուստացույցը, որը իր մեկնելուց մի քանի ամիս առաջ փչացել էր, և Համլետը վստահ էր, որ մայրը չի վերանորոգել այն, որովհետև չէր սիրում հեռուստացույց նայել: Մահճակալի մոտ դրված պահարանի վրա ռադիոընդունիչն էր, որը մայրը հաճախ էր միացնում լրատվություն կամ երաժշտություն լսելու համար: Նա հայացքով զննում էր սենյակի իրերը, փորձելով գտնել ինչ-որ նորություն, բայց միակ նորությունը սենյակի կենտրոնում դրված իր ճամփորդական մեծ ճամպրուկն էր:
Արդեն 11 տարի էր, ինչ նա կանոնավոր կերպով մորը ամսեկան 300 դոլարի չափ գումար էր փոխանցում, և նրան միշտ թվացել էր, որ մայրը ոչ մի բանի կարիք չունի, այնինչ պարզվում է, որ նա նունիսկ նոր տեխնիկա գնելու և տունը վերանորոգելու հնարավորություն չի ունեցել: Ինչպես շատ արտագաղթածների պարագայում է, Համլետի մոտ էլ սխալ պատկերացում էր ձևավորվել, թե Հայաստանը ճիշտ այնպիսին է, ինչպիսին եղել է իր երկրից դուրս գալու պահին: Չգիտես ինչու նրա մտքով չէր անցել, որ գնաճի երևույթը, ինչին շատ անմիջականորեն ծանոթ էր գործի բերումով, տարածվում է նաև Հայաստանի պես «քոսոտ» երկրների վրա: Բայց այնուամենայնիվ տարօրինակ էր, որ մայրը իր ուղարկած գումարով ոչ մի նոր իր չէր կարողացել գնել, մի՞թե գումարը ամբողջությամբ սնունդի ու կոմունալ վճարումների վրա էր ծախսվել:
Համլետ Աղաջանյանի հայացքը կանգ առավ մոր ռոյալի վրա, որը սենյակի գրեթե մեկ երրորդն էր զբաղեցնում և նա մտահոգվեց, թե ինչպես են բեռնակիրները այն դուրս հանելու սենյակից և իջեցնելու ներքև, եթե տան նոր տերը դրա կարիքը չունենա: Իսկ ի՞նչ է լինելու մոր իրերի` գրքերի, ռադիոընդունիչի, հագուստի հետ: Ինչ- որ անհասկանալի և անտեղի տրտմություն ու միայնակության զգացողություն էր համակել նրա հոգին, որ նա վերագրում էր կյանքի մեծ մասը մենության մեջ ապրած մոր բնակարանի միջավայրին:
Պատի ժամացույցը կանգնած էր, ասես մոր մահվան հետ կյանքը, ժամանակը կանգ էր առել նրա բնակարանում, իսկ գուցե ժամացույցը կանգնել էր մոր մահվանից շատ առաջ, և մայրը չէր փոխել մարտկոցները: Համլետը գրպանից հանեց հեռախոսը և, կոճակներից մեկը սեղմելով, լուսավորեց էկրանը: Քանի որ հեռախոսի ժամային գոտին չէր փոխել (ինչ իմաստ ուներ փոխելը, միևնույնն է մի երկու օրից ընդմիշտ հեռանալու էր Հայաստանից), մտովի Դանիայի ժամանակին գումարեց ժամանակային գոտիների տարբերությունը: Ժամը 23-ն էր, բավականին ուժ ժամ հյուր գնալու համար, բայց Համլետը այնուամնայնիվ դուրս եկավ մոր բնակարանից և թակեց Սեդայի դուռը` մտածելով, թե ինչ պատրվակ ներկայացնի ուժ ժամին անհանգստացնելու համար :
Բայց պատրվակ ներկայացնելու կարիք չեղավ, որովհետև Սեդան դուռը բացելով անմիջապես ներս հրավիրեց նրան և թեյ առաջարկեց, ասես նախապես պայմանավորվել էին ուշ երեկոյան թեյ խմել միասին: Խոհանոցի փոքր սեղանի մոտ նստած՝ Համլետը հետևում էր էլեկտրական թեյնիկի մեջ ջուր լցնող Սեդային. նրա մարմինը դեռևս գրավիչ էր, դեմքը գեղեցիկ, բայց ևս 5-10 տարի, և նրա գեղեցկությունը կխամրեր: Երբ ինքը գնում էր Հայաստանից, նա քսանամյա աղջիկ էր՝ իր տարիքից էլ փոքր երևացող, իսկ հիմա իր առջև հասուն կին էր: Հիշեց, թե ինչպես էր մեկնելուց առաջ, իրենց վերջին հանդիպման ժամանակ տխուր, արտասվող Սեդային սփոփում, խոստանում, որ հենց Եվրոպայում քաղաքացիություն ստանա, աշխատանք գտնի, կկանչի նրան, և ամոթի, մեղավորության զգացումը գլուխ բարձրացրեց: Եվրոպա մեկնելուց հետո մի քանի անգամ էր զանգահարել նրան, այն էլ` առաջին ամիսներին: Հավանաբար նա օրերով սպասել էր իր զանգին, երազել համատեղ կյանքի մասին:
Համլետը հարցրեց, թե ինչպես էր մայրը ապրում այս տարիների ընթացքում, Սեդան ասաց, որ տիկին Ֆրիդան երբեք չի դժգոհել ու չի տրտնջացել: Համլետը մեղադրանք որսաց Սեդայի ձայնի ու հայացքի մեջ: Դա այն էր, ինչ նա ուզում էր լսել և տեսնել, որովհետև ինքնաքննադատությունը ավել անողք ու տանջալի էր: Համլետը ափերի մեջ վերցրեց Սեդայի՝ սեղանին դրված ձեռքը:
-Կներես ինձ,-ասաց նա,-ես ինձ շատ վատ պահեցի …
Սեդան սառած հայացքով նայում էր հատակին: Համլետը Սեդայի ձեռքերը մոտեցրեց շրթունքներին և համբուրեց նրա ձեռքը, ապա տեսնելով, որ Սեդան չի առարկում՝ սկսեց ավելի կրքոտ համբուրել ձեռքը, շուրթերը, վիզը… Սեդայի մարմինը ցանկալի էր, բայց եթե նույնիսկ ցանկալի չլիներ, Համլետը փորձելու էր սիրով զբաղվել նրա հետ, որովհետև նրան թվում էր, թե այդպիսով կարող է վերադարձնել Սեդային այն, ինչ պարտք է նրան կամ գոնե պարտքի մի մասը:
Տան գնորդը ասել էր, որ տան իրերից ոչինչ հարկավոր չի իրեն և գործարքը կատարելու օրը բեռնակիրներ էր բերել գույքը իջեցնելու և աղբանոց տանելու համար: Մինչ բեռնակիրները իջեցնում էին գրադարակներն ու գրքերը, Համլետը մեծ պայուսակի մեջ էր տեղավորում այն ամենը, որ ցանկանում էր, և որ հնարավոր էր վերցնել մոր տանից և իր հետ Դանիա տանել՝ որպես հիշատակ: Մի քանի ժամից թռչելու էր Դանիա, և թվում էր, որ պետք է ուրախ լինի, որ մեկընդմիշտ հեռանում է Հայաստանից, բայց Սեդայի հետ անցկացրած գիշերը խառնաշփոթ էր առաջացրել հոգում:
Գրապահարանի միջից վերցնելով լուսանկարների ալբոմը՝ սկսեց թերթել սև-սպիտակ լուսանկրաների շարքը: Երկու իրար կողք դրված լուսանկար գրավեցին նրա ուշադրությունը: Երկուսում էլ մայրը նկարված էր մի տղամարդու հետ, որ Համլետին հիշեցնում էր մոր թաղմանը մասնակցած ծերուկին: Հաջորդ էջին դարձյալ այդ տղամարդու լուսանկարն էր՝ ավելի հասուն տարիքում, և հիմա արդեն հստակ էր, որ դա այն ծերունին էր: Տղամարդը նկարվել էր մանկական այգում, իսկ նրա գրկին ինքն էր` 3-4 տարեկան հասակում:

[Դավիթ]

Այն միտքը, որ ցնցոտիներ հագած, անատամ այդ ծերունին կարող է իր հայրը լինել, Համլետի հոգում խորշանքի և խղճահարության զգացողություն առաջացրեց. դա ճիշտ այն զգացողությունն էր, որ ուներ «հայրենիքի» հանդեպ: Նա համակերպվել էր այն մտքի հետ, որ հայր չունի և արդեն վաղուց դադարել էր մտածել դրա շուրջ, և հիմա, չգոյությունից հայտնված հոր ուրվականը նրան հանկարծակիի էր բերել: Համլետը լուսանկարների ալբոմի միջից հանեց այդ երեք լուսանկարները և դրանք գցեց անպետք իրերի ու աղբի կույտի վրա, ապա ալբոմը դրեց պայուսակի մեջ: Մոր բանակարանը լքելու, ավելի ճիշտ բնակարանից փախչելու ցանկություն առաջացավ, քանի դեռ իր կասկածները հաստատող ապացույցներ ի հայտ չէին եկել, բայց հազիվ էր կռացել, որպեսզի ճամպրուկը վերցնի, լսեց բեռնակիրներից մեկի ձայնը:
-Էս դոշակի տակ ինչ-որ թղթերով տոպրակ կա:
Բեռնակիրը ներքնակը գրկած անցավ դռնով և իջավ ներքև: Համլետը մոտեցավ մահճակալին և տոպրակը վերցնելով հանեց թղթերը: Դա բանկի հետ կնքած պայմանագրի օրինակն էր, նոտարում հաստատված մոր կտակը, որով նա բանկում ավանդ դրած ամբողջ գումարը` 42400 դոլարը կտակում էր որդուն և մի ծրար, որի մեջ մոր նամակն էր: Դա նշանակում էր, որ այս տարիների ընթացքում մայրը ոչ մի դրամ չի ծախսել իր ուղարկած գումարից և իրեն է վերադարձնում իր ուղարկած գումարը՝ գումարած ավանդի տոկոսը: Հուսահատության և անզորության զգացողությունից Համլետը փլվեց մահճակալի վրա և նոր անակնկալի սպասումով պատռեց սոսնձված ծրարի թուղթը ու ծրարի միջից հանեց մոր նամակը: Նամակի բովանդակությունը շատ հակիրճ էր: Մայրը ներողություն էր խնդրում, որ նրան զրկել է հոր հետ շփվելու հնարավորությունից, գրում էր, որ հայրը` Հայկ Սարգսյանը, միշտ ցանկացել է կապ պահպանել նրա հետ: Նամակի վերջում գրված էր հոր բնակության հասցեն:
Համլետը փորձեց հիշել մոր թաղմանը և հոգեհացին մասնակցած ծերունու անունը, բայց չկարողացավ մտաբերել: Նա բարձրացավ մահճակալից և աղբակույտի միջի վերցրեց ծերուկի լուսանկարները. hիմա նրա կերպարանքը, նրա կորացած մեջքը և անատամ բերանը, հնամաշ հագուստն ու հոգնած, ջրակալած աչքերը այնքան մտերիմ և հարազատ էին դարձել:

[Դավիթ]

ԼԵՒՈՆ ՀԱԿՈԲՅԱՆ (ԼԵՒՈՆ ԱԼ ԱՌՄԱՆԻ) | Ո՞ՒՐ Է ՍԱՀՄԱՆԸ

-Բարև , պապ:
-Բարև , տղաս:
Հայրս նստել է բազմոցին ու թերթ է կարդում, ամբողջ տունը լցրել է համակարգիչներով ու այլ նորագույն սարքավորումներով, իսկ ինքը թերթ է կարդում, փորձում եմ անաղմուկ դուրս գալ:
-էսօր Դանիայի հետ հավաքականի խաղն ա,-հայրս ժպտում է և մի կողմ դնում ամբողջ օրը կարդացվելուց հուսալքված թերթը;
Ֆուտբոլ ու աշխատանք, մենք ուրիշ թեմա չենք կարողանում գտնել, պարզապես չենք կարողանում, երկուսս էլ հասկանում ենք, բայց արտահայտվել, բաց հոգեբանական զրույցի նստել չենք կարողանում . տղամարդկային չէ , չի սազի … դրա հանար էլ տխրությունը ներս կսողա պատուհանից, կխտանա օդում, կդառնա ծանր մշուշի պես մի բան ու հերթական անգամ կօտարացնի մեզ, էլի մի քանի մետր օտարացում …
Ողջ կարճ կյանքումս ինձ այդպես էլ չհաջողվեց հասկանալ, թե ինչո՞ւ ենք ես ու դու տարիների հետ անդադար օտարանալով հոգեպես անհասանելի դառնում իրար, սա ի՞նչ հանելուկ է, ախր մենք ոչ միայն նույն միս ու արյունն ենք, այլ նաև նույն խմորից ենք հունցված, ապրում ենք նույն հոգսերով, նույն աշխարհում, հասկանում ես, պապ, նույն աշխարհում, գրողը տանի …
-ՈՒղտի պես էշ-էշ քոնն ես առաջ տանում , եթե խնդիր ունես, ասա, ես ուրիշից պիտի իմանամ …
-Գիտեմ, պապ, գիտեմ, մի զանգով կարող ես կարգավորել, բայց դու ինձ կյանքը այդպես չես սովորեցրել , բոլորը թքել են բոլորի վրա, հաշվարկիր տղաս, կան միայն շահեր, միայն շահեր, ուժեղ եղիր` եղունգներդ կրծելով, արյունդ բաց թողնելով ուժեղ եղիր , թույլը բարեկամներ չունի , խնդիրներդ դու լուծիր ու կտեսնես թե կողքից քանի «անշահախնդիր» լուծող կգա օգնության : Բա որ հիմա թույլ տամ խնդիրս դու լուծես դու երևի … Գրողը տանի ես սկսում եմ հաշվարկել ու ես մեղավոր չեմ պապ. դու ինձ հաշվարկող մեծացրիր` մոռանալով, որ հաշվարկողն ամեն ինչն է հաշվարկելու , բա տեսնում ես ի՞նչ քայլող զազրանք մեծացրել , օդը ինչո՞ւ այսպես սառույց դարձավ կոկորդիս …
ՈՒ հանկարծ հիշում եմ մարտական ընկերոջդ, ում տեսա մի ամիս առաջ , չոր էիր հետը, հրամայական, պետք էր որ պապ հրամայողն ընկեր չի ունենում, նա միայն կարող է ծառա ունենալ … նախքան գալդ, ինձ պատմում էր, թե ինչպես եք սպանված թշնամու ականջները կտրել, մոմել ու պահել գրպաներումդ , ես էլ հայրենասեր գյադա էի խաղում … վայ ոնց էի հիացել … իսկ երբ դուրս էր գալիս, ես էլ ուղեկցում էի էդ պատվավոր մարդուն, մի քանի անգամ խնդրելով, որ քեզ ոչինչ չասեմ` պատմեց, թե ինչպես դու իրավաբանականը նոր ավարտված քսանհինգամյա տղադ պատերազմ գնալու առաջին օրը Օմարի լեռնանցքում կանգնել ես քո սպանած ազերի հասակակիցներիդ դիակների առաջ ու լաց ես եղել … ինչ լավ եղավ, որ էդ հիմարի վրիժառությունը բռնեց ու իմացա այդ մասին, թե չէ էդ ադրբեջանական մոմած ականջներից հետո, կներես, բայց ատելու էի քեզ ….
Հիմա դու խոսում ես, իսկ ես անիմաստ նայելով աչքերիդ մեջ փորձում եմ գտնել այդ երիտասարդին ու հանկարծ հասկանում եմ, որ նա սպանվել է Օմարի լեռնանցքում` քո վերջին արցունքներից, հասկանում եմ ու սթափվում քո ձայնից, որ կիսած խնձորի պես նման է իմնին …
-Քո հետ եմ այ չելենտանո , էդ դաստիրակազերծված, կնկա շորով ընկերներիդ կդիմես, ինձ բան չես ասի, ես քեզ այդպես եմ դաստիրակել:
-Դաստիրակել , երբ հիշում եմ դաստիրակման քո մեթոդները, հոգիս արձանի է վերածվում, հիշում եմ, երբ տասներկու տարեկանում շնից վախեցա դու վերից վար նայեցիր աչքերիս մեջ ասելով, որ ամաչում ես ինձ համար և քո տղան վախկոտ լինել չի կարող … Հիմա հասկանում եմ, որ դա ընդամենը մի քիչ շատ էր, ճիշտ հաշվարկ … դու տղամարդ էիր մեծացնում, ու ճիշտ էիր, գրողը տանի, ես վախկոտ չդարձա, բայց չէ որ այդ օրը դու իմ մեջ որդուդ սպանեցիր, քանի որ ես շատ շուտ հասկացա որ հույսս միայն ես եմ, բայց չէ որ այդ տարիքում դու պետք է լինեիր… Կամ ինչու առաջին անգամ հարբած տեսնելուց չքոթակեցիր ուրիշների պես, ուղղակի հաջորդ օրը հազիվ ոտքի վրա մնացող , կեղտոտ ու զառանցող մի հարբեցող ցույց տալով հարցրիր «Սրանից ես ուզում դառնալ» ու էլի ճիշտ էիր, հիմա ես խմիչքից ավելի շատ եմ վախենում քան սատանայից, բայց ամեն հարբեցողի մեջ ինձ եմ տեսնում ու սեղմում ատամներս մինչև լնդերն արնոտելու աստիճան, ասել այս ամենը քեզ, ոչ ,հասկանալը կհասկանաս, բայց կնկնեմ աչքիցդ ու շատ կնկնեմ …
Դրա համար էլ հիմա կմոտենամ պատուհանին, կնայեմ օրը յոթ անգամ ոռնացող հարևանի լակոտին ու հպարտ ձգվելով կպատասխանեմ ու հա, անպայման ուրախ ձայնով ,
-Բա էդ հինգ րոպեանոց գործի համար գայի քեզ խնդրելու
Դու կժպտաս ու կհաշվես, որ կարգին տղա եմ …
Ես հանկարծ կտրուկ նայում եմ աչքերիդ մեջ
-Դու պատերազմում խիղճդ կորցրիր, իսկ ես քո դաստիրակման մեթոդներից:
Սպասում եմ նման դեպքի համար վաղուց շահած-պահած արհամարհական լակոտ բառին, բայց դու ավելի դաժան ես, դու նայում ես այն փշրված ժպիտով, որից ողջ տիեզերքում միայն ես ու դու ունենք, իսկ այդ ժպիտը նշանակում է «Ինչու չես հասկանում, մեղավոր չեմ, այդպես պետք էր»:
Հանկարծ մառախուղ դարձած տխրությունը ցրվում է և արևը վերջապես իրեն ներս է գցում պատուհանից , ու ես հստակ ընկալում եմ, թե ինչ է նշանակում ինչ-որ գրքում կարդացած ու չմբռնած ուղեղի ծալքումս քնած բառը, հարազատ, օտար, հասկանում եմ նաև, որ մենք հիմա այդ բառի սահմանի եզրերին ենք կանգնած ու ես պարզում եմ ձեռքս:
Բարև պապ …

[Դավիթ]

ԱՆԻ ԱՍԱՏՐՅԱՆ |ՉԵՄ ՄԵՌՆԵԼՈՒ

- Տխուր ե՞ս:
- Եսիմ:
- Բան ա՞ եղել:
- …
- Գիտես՝ չեմ սիրում, որ հարց եմ տալիս ու դու չես պատասխանում:
- Կներես, մտքերով էի: Ֆել, հիշում ե՞ս` ամեն կիրակի մինչև իմ ուզած թևնոցներն ու մատանիները չէինք գտնում, Վերնիսաժից տուն գնալ չկար: Հետո էլ մինչև տուն գնալուս ժամը փակ Վերնիսաժում նստում բանան էինք ուտում: Առավոտ նկատեցի, որ արդեն երկու ամիս է՝ ոչ մի նոր զարդ չեմ գնել, վերջինը էն կարմիր թևնոցս էր:
- Այ գի՜ժ, դրա համար ե՞ս տխրել: Արի հենց էս կիրակի էլ գնանք պատմածդ ժայռապատկերներով օղերը գնելու: Որտե՞ղ էիր տեսել:
- Ոնց որ հաց եմ մոռացել վերցնել. դու դրանք մոտեցրու դրամարկղին, ես վազեմ հաց էլ վերցնեմ, գամ:
- Երկու հազար չորս հարյուր դրամ:
- Ստացեք:
- Սթար քարտ ունե՞ք,- հաշվելով հարցնում է դրամարկղի մոտ նստած օրիորդը:
- Չէ: Մի տուփ էլ սպիտակ Մարլբորո ավելացրեք, էլի:
- Շնորհակալություն գնումների համար, հաճելի երեկո ձեզ,- հազիվ լսելի ձայնով արտաբերում է աղջիկն ու վերադարձնում է մանրը: Նայում եմ աղջկա ձեռքերին:
Սրանից առաջ երբեք ուշադրություն չէի դարձնի սուպերմարկետում աշխատող աղջիկների արտաքինին, աչքերի արտահայտությանն ու շարժուձևին: Ինձ համար նրանք որևէ առանձնահատկություն չունեցող մարդկանց շարքից էին: Ու՞մ կարող են հետաքրքրել կանայք, որոնք բոլորի նման են՝ չոր, անխնամ մազերով ու եղունգներով, իսկ համազգեստի տակից ոչ կազմվածքն է ընդգծվում, ոչ էլ ճաշակի կամ ոճի որևէ յուրահատկություն: Վաճառասեղանի մյուս կողմում օրը տասը ժամ կանգնող այս կանայք ու տղամարդիկ ինձ համար մի տեսակ անսեռ էին: Աշխատողներ ու վերջ: Խանութի դարակներում շարված ապրանքներն ավելի հասկանալի, գեղեցիկ ու գրավիչ են, քան խանութի աշխատողները: Ապրանքների տուփերի վրա գոնե անուն ու բաղադրություն կարող ես կարդալ: Ուրիշ հարց են նման մեծ առևտրի կենտրոնների մենեջերները: Դրանք հիմնականում բարձրակրունկ կոշիկներով, փարթամ, խնամված ու ճչացող արտաքինով, դեմքին քարացած խիստ արտահայտությամբ կանայք են: Բայց կնոջ այս տեսակը ևս ինձ առանձնապես հետաքրիր չի եղել, որովհետև գիտեի, որ սրանց ճչացող արտաքինը, մեծ կրծքերն ու հետույքներն էլ իրենց պարտադիր համազգեստն է, ինչպես հասարակ աշխատողների աղքատիկ տեսքը՝ իրենցը:
Այսօր մանրը վերցնելուց ասես առաջին անգամ տեսա աղջկա եղունգների թափված կարմիր լաքը: Երևի եթե աշխատանքից հետո քեզ ոչ ոք չի սպասում, թափված լաքը վերականգնելը կարելի է ամեն օր հետաձգել հաջորդ օրվան: Հերթական բանը, որ առաջ էլ էի տեսել, բայց իրերի բնականոն ընթացք համարելով՝ առաջ էի անցել: Իսկ հիմա, երբ արդեն մի քանի ամիս է, ինչ մենակ եմ ապրում, սկսել եմ մի տեսակ վանող հարազատություն զգալ էդ մարդկանց հանդեպ: Արագ վերցրի մանրը, կտրոնը թողեցի վաճառասեղանի վրա ու վազքով դուրս թռա խանութից՝ մի տեսակ վախենալով, որ աղջիկը կնկատի մատանիներիս բացակայությունը, ու մեզ վաճառասեղանի հաստ պատով բաժանող տարածությունը հարցականի տակ կդրվի:
Էս կանայք նման են բժիշկների, որ աշխատանքի անցնելու առաջին տարիներին կարեկցում են բոլոր հիվանդներին, մտածում նրանց մասին նաև աշխատանքից հետո, գիշերները երազում հիվանդ երեխաների են տեսնում, քնի մեջ խոսում են ու վեր են թռնում: Հետո տարիների հետ դառնում են տպավորություն ստեղծելու սառնասիրտ վարպետներ: Ձևացնում են՝ իբր բուժում նշանակելուց բացի նաև ցավում են հիվանդի ու նրա հարազատների համար, բայց իրականում մտածում են բժշկական սեղանի տակ նոր կոշիկներում սեղմված ոտքերի անտանելի ցավի մասին:
Խանութից մինչև շենք մի քանի մետր է: Քայլում ենք: Բակում վեց-յոթ տարեկան, գանգուր, երկար մազերով աղջիկը կավիճով տնակ է նկարել: Նստել է մեջը: Շուրջը շարել է պլաստմասե զարդեր, շպարի պարագաներ, գունավոր կտորներ, ու մոլորակի պես կապույտ ու զարմացած աչքերով նայում է ծառի տակ ցեխերից ավտոտնակներ սարքող տղաներին: Ամեն օր նրա կողքով անցնելիս ուզում եմ մոտենալ, նստել նրա տնակում ու ականջին պատմել էն ամեն ինչի մասին, որ մայրը երբեք նրան չի պատմելու: Ուզում եմ ասել, որ նա այլևս երբեք ու ոչ մի տեղ այնքան ապահով չի լինելու, որքան փողոցի մեջտեղում կավիճով ասֆալտին նկարած իր այս տնակում: Պատմել, որ եթե մոր հագցրած այդ երկար, կապույտ զգեստը նրան այդքան գետնին չսեղմեր, ինքը կթռներ-կմիանար գորշ տաբատավոր այդ տղաների խմբին, կցեխոտեր ծնկներն ու մազերը, իսկ երեկոյան կվերածվեր միլիարդավոր մանր թիթեռնիկների ու կթռներ տաք երկրներ, որտեղ տղաները շորտերով են ու դեղին ավազներով են խաղում: Հետո մտքումս պատկերացնում եմ նրան իմ տարիքում: Ոչ մի կերպ չի ստացվում շրջազգեստով պատկերացնել: Մեր օրերում արագ քայլելու, վազքի, երթուղային նստելու, տասներկու ժամ աշխատելու համար միակ հարմար հագուստը տաբատն է: Բայց ամեն անգամվա պես այսօր էր անցնում եմ աղջկա կողքով՝ առանց գոնե նրան գրկելու, որովհետև զգում եմ, որ մեր միջև կավիճով գծած այդ տան պատերը դեռ անհաղթահարելի են լինելու՝ մինչև աշնան անձրևները չջնջեն դրանք:
Մտնում ենք շենք: Պետք է աստիճաններով յոթերորդ հարկ հասնել: Առաջ եմ ընկնում: Սանդուղքի վերևի քառակուսի լուսամուտից լույսն ընկնում է աչքերիս: Կկոցում եմ:
- Նորից զգեստդ մերկ մարմնիդ ե՞ս հագել:
- Կարևորը՝ չի թափանցում, ու՞մ ինչ գործն ա՝ ոնց եմ կրում:
- Դու հիմա լուրջ ե՞ս խոսում:
- Ֆել, տուր դրանք բռնեմ, դու ավելի լավ ա՝ դուռը բաց, սոված մեռնում եմ:
Խոհանոցում ենք: Երկու բաժակ սուրճ եմ դնում: Տոպրակից հանում եմ սիգարետի նոր տուփը:
- Դու չէիր թարգե՞լ:
-Արդեն երեք օր է:
- ՞՞՞
- Գիտես, որ չեմ թարգելու: Իզուր հարցական հայացքով մի նայիր:
- Քեզ համար եմ ասում, ի՞նձ ինչ:
- Ես էլ եմ ինձ համար ասում: Ինձ դուր ա գալիս ծխելը:
- Առողջությունդ ա ափսոս:
- Առողջության մասին քարոզները էն երկրներում կարող են բան փոխել, որտեղ մարդիկ բժշկական ապահովագրություն ունեն ու ճանապարհ դեպի ծով: Մերի պես երկրներում, որտեղ նոր գցած ասֆալտի հոտն էլ ա թունավոր, աշխատանքային ժամերը տասից ավելին են, իսկ նախաճաշը՝ ընթրիքի ժամին, առողջության համար դողալու պատճառ առանձնապես չկա: Գիտես՝ սիրում եմ էս հոտը: Ես չեմ կարող չոր հաց ու պանրով ապրել: Էդպես մեռնելուց հետո են ապրում: Ես դրանից ավելին եմ ուզում՝ սիրած հոտ, սիրած համ, սիրած սովորություններ:
Ընթրիքի մասին մոռանում եմ, վառում եմ երկրորդ, երրորդ, չորրոդ գլանակները: Համից սիրտս խառնում է: Ֆելը երևի հասկանում է, որ տրամադրություն չունեմ, ու հետս վիճելու իմաստ չկա: Վեր է կենում, սկսում է ինչ-որ բան տապակել: Ես մտածում եմ մատանիների, թևնոցների, ականջօղերի ու բակի աղջկա մասին: Զանգը տալիս են: Բացում եմ: Ջրմուղից են: Ներս եմ հրավիրում: Բարձրահասակ, սև, կարճ մազերով կին է՝ նման այն հազարավոր կանանց, ում ամեն օր տեսնում ենք փողոցներում, տոնավաճառներում ու շուկաներում: Վճարում եմ: Գնալուց մի բաժակ ջուր է խնդրում: Հրավիրում եմ խոհանոց: Մինչ ջուրն ագահորեն գլուխն է քաշում, նայում եմ թուրքական սև կոշիկների մեջ ուռած ոտքերին: Թվում է՝ ուռած ոտքերն ուզում են դուրս պրծնել ու փախչել կոշիկների միջից: Պատկերացնում եմ նրա ամուսնուն: Չգիտես ինչու՝ նրան էլ ուռած ձեռքերով: Մարդու ձեռքերն այդ վիճակին կարող են հասնել ամբողջ կյանքում միայն քարի հետ շփվելուց: Կինը խմել-վերջացրել ու զարմացած ինձ է նայում: Քարացած հայացքս մի կերպ կոշիկներից վերև եմ բարձրացնում ու մեղավոր ժպտում եմ, կարծես ինձ թույլ էի տվել նկատել մի բան, ինչի մասին սովորաբար լռում են: Հանցանքի պահին բռնված գողի պես իրար եմ խառնվում: Կինը շփոթվում է: Քայլում է դեպի դուռը: Հաջողություն ձեզ: Վերադառնում եմ խոհանոց: Գազին ինչ-որ բան է տապակվում:
- Մոտդ ծախսելու փող մնա՞ց:
Գլխով եմ անում: Վառում եմ հերթական գլանակը: Մոտենում եմ բաց պատուհանին: Ծախսելու փող միշտ էլ կա: Անգամ մերի պես երկրում երբեք սոված կամ փողոցում չես մնա: Փող ինչ-որ տեղից միշտ էլ կգտնվի: Փողն ի՞նչ է, որ չլինի: «Սիրած բաներն» են հազվադեպ դարձել: Ապառիկի, կոմունալ վճարումների, տան վարձի համար գումար միշտ գտնվում է: Երթուղայինի գումար միշտ էլ կճարվի, որովհետև չես կարող աշխատանքի չգնալ, բայց օրինակ՝ սիրածդ գարեջուրը կարող ես և շաբաթներով չխմել: Կարող ես սիրածդ զարդերի գումարով սոված չմնալ, որովհետև առանց զարդերի կյանքը տանելի է: Առանց սիրած ներկայացումներ գնալու, առանց սիրածդ հեղինակների գրքերը գնելու յոլա գնալ նույնպես հնարավոր է: Գրադարանները լիքն են, մեծ գրադարաններ ունեցող ընկերներ էլ կան, բայց այ գազի վարձը անպայման վճարել է պետք: Երեկոյան քաղաքը եռում է շարժման մեջ՝ լույսեր, խանութներ, մեքենաներ, կանայք, որ վաճառասեղանի հետևում կորցրել են սեռը, տղամարդիկ, որ քարի հետ երկար շփումից տղամարդկային արժանապատվությունը ցեմենտ-բետոնի տակ են թողել: Մարդիկ, որոնց համար մարդկային քմահաճույքները վերմարդկային ճոխություններ են: Երիտասարդներ, որ ոչ սիրելու համար ժամանակ ունեն, ոչ՝ սեքսի համար տեղ: Երեկոյան քաղաքը եռում է շարժման մեջ՝ լույսեր, խանութներ, մեքենաներ: Միայն «սիրած բաները» չկան: Բոլորը սիրած բաները գրպաններում ու դրամապանակների մեջ են պահում, որ խանութում տան ու տեղը հաց առնեն, որ երթուղայինում տան ու աշխատանքի կամ համալսարան հասնեն: «Սիրած բաների» շրջանառությունը քաղաքում գերազանցում է դրամի շրջանառությանը: Քաղաքում ամենաշատը քարացած փողն է, որովհետև փող մենք գրեթե չենք ծախսում: Միակ ծախսվողը «սիրած բաներն են»: Երեկոյան քաղաքը եռում է շարժման մեջ՝ լույսեր, խանութներ, մեքենաներ: Իսկ կապույտ շրջազգեստով աղջիկը փողոցի եռացող շարժման մեջ դեռ կավիճով իր տնակն է նկարում:
Դարակից արագ թուղթ ու գրիչ եմ հանում, վառում եմ գլանակս.
Նամակ կավճե տնակում նստած աղջկան
Քո նկարած տնակը թևեր չունի ու պոչատ է. քանի ուշ չէ, հանիր կապույտ զգեստդ, մերկ պարանոցիդ՝ վզնոցներ, մատներիդ՝ մատանիներ ու բազուկներիդ՝ սիրածդ թևնոցները շարիր, երկար մազերդ արձակիր ուսերիդ, սիրածդ խաղալիքները ուսապարկիդ մեջ լցրու, թռցրու ցեխերով խաղացող տղաների հեծանիվն ու արագ քշիր տաք երկրներ, որտեղ ծովեր կան:
Երկտողը ծալում եմ ու դուրս վազում:
- Դու թեյը լցրու, ես հիմա կգամ, Ֆել:
Երկտողը ափումս սեղմած՝ վազելով իջնում եմ բակ: Կանգնում եմ կավճե տան մոտ: Դատարկ է: Աղջիկը չկա: Վախվորած ժպտում եմ: Ցեխերի մեջ խաղացող տղաներին եմ հարցուփորձ անում: Պատմում են, որ մայրն աղջկան խանութ է ուղարկել՝ պարտքով հաց բերելու: Մտնում եմ մոտակա փոքր կրպակը:
- Ժորա պապի, ինձ մի տուփ սիգարետ տուր:
Գլանակը վառում եմ, հաճույքով ներս եմ քաշում դառը ծուխը: Նստում եմ աղջկա նկարած կավճե տնակի ներսում: Ճմրթած թուղթը բռումս՝ սպասում եմ աղջկան:

[Դավիթ]

ԱՇՈՏ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ | ՀՄԱՅՔ

*
Առաջին անգամ կենդանի օձին ուղիղ ու շտկված տեսավ ու նետի նման սլացքում: Ցավ չզգաց սկզբում, որի համար էլ վախը հենց անակնկալը թվաց: Անակնկալի չեկավ: Հետո զգաց, որ ձախ ոտը կծկվում է այրող ցավով և ուղեղում սկսում են օձեր վխտալ: Տեսավ հեռացող օձագին ու ուղեղի օձերը պարուրվեցին ծխով:
*
Հորթերն արածում էին: Ինքն այդ ամենը գիտեր. բաշով հորթուկը հողից վրեժ լուծելով յոթերորդ անգամ դունչը նույն տեղերին էր գցում ու քամում ձարխոտի վերջին ճիգը, որն արդեն որերորդ անգամ ուժը արմատներին էր տվել` խուսափելով հորթի լորձոտ բերանից: Գիրքը մինչև չավարտի, չի նայի հորթերին, կողքերը նայելու ժամանակ չկա: Վախը չի թողնում: Օձը եթե տեսնի, որ ինքը գիրք է կարդում, իրեն չի խանգարի: Համոզել էր ինքն իրեն: Գիտեր, որ ծիրանի այգում հարյուրավոր օձեր են վխտում, երբեմն մտովի ամայացնում էր հողատարածքը և համոզվում, որ մերկ հողի վրա բազում են օձերը: Մի անգամ շոկոլադի նման շագանակագույն ահռելի օձ էր տեսել նոր վարած հողի վրա: Երկար ժամանակ ցանկացել էր տեսածը պատմել, բայց վախը լեզուն բռնել էր: Հետո երբ նորից սկսեց խոսել, ամենը երազ թվաց: Բայց շոկոլադի միջից բալի դոնդող հիշեցնող բաց երախը կենդանուն հոգի էր տվել ու պահել ուղեղի դոնդողում: Բալե հանդիմանությունը:
Վերջին էջերից ոչինչ չհասկացավ: Կքանստած տեղից վեր կացավ. սարսափում էր քարերին նստելուց, որովհետև պապն ասել էր, որ օձերը քարերի տակ են հավաքվում: Խեղճ անասուններն անընդհատ նույն ցողուններն էին միլիմետր-միլիմետր կարճացնում` իրենց հատկացված փոքրիկ արոտավայրը վերածելով հավասար կարճ խավերով կանաչ գորգի, որովհետև տղան նրանց չէր թողնում բարձր ու հյութեղ խոտերը գնալ, քանի որ հայրն ասել էր, որ օձերը կեսօրին բարձր խոտերի մեջ են լինում ու, բացի այդ, բարձր խոտերի մեջ օձերը տեսանելի չէին: Տղան երբեմն անապատ էր երազում, ուր ամեն մի միջատի շարժը նկատելի կլիներ: Տղան վախենում էր դարանից: Ամեն քար, թուփ, ծառ… ամեն ինչ, ինչ գետնից մի փոքր բարձր էր, նրան դարան էր թվում: Հորթերը տղայի հանգստության համար անապատ էին դարձնում իրենց սակավ արոտավայրը:
Հորթերից ամենաչարաճճին կամաց-կամաց կարճացնում էր տարածությունը և քիչ էր մնում, որ դուրս գա անապատից: Տղային դա դուր չեկավ: Նա ճիպոտը ձեռքին մոտեցավ հորթուկին, Երկու Քարերի արանքով անցնելուց աչքի պոչով նկատեց դարչնագույն ոլոր զանգված` նման ոլորապտույտ իջած կղկղանքի: Սակայն աչքի ծայրով էլ զգաց այդ գոյության ողորկությունը և քարացած կանգնեց Երկու Քարերի արանքում: Օձը քնած էր երևի: Մեծ խիզախություն էր օձի կողմը նայելը: Չնայեց ու չիմացավ, թե ուր գնաց օձը և թե որքան ժամանակ մնաց այդտեղ: Նրան նկատեց, բայց չտեսավ:
Տղան ամբողջ օրը էլ գրքին չնայեց ու ոչ մի քայլ դուրս չեկավ խավոտ անապատից:
Երկար նայեց դաշտի ճանապարհին: Այդ օրը պապը այգի չեկավ: Պապը դեռ կենդանի օձ չէր տեսել, թեպետ մեծ այգու ամեն մի սանտիմետրը անգիր գիտեր:
Հորթերին մայրամուտից բավականին շուտ տուն տարավ: Հայրը կատակախառն հեգնանքով հանդիմանեց:
Պապը զարմաքով լսեց և գնաց կնոջը թոռան տեսած օձի մասին պատմելու:
Տղան ձմեռ երազեց:
Հաջորդ օրը օձի տեղում կղկղանք հայտնաբերեց:
*
Ծիրանանոցում ոչ ոք չկար: Օգնություն կանչելն իզուր էր: Թվում էր ձայն էլ չէր կարող հանել: Բերանը չորացել էր, չգիտես վախից, թե թույնն էր արագ ներգործում ու ջրազրկում նրան: Մի կերպ անդրավարտիքն իջեցրեց ու նայեց խայթածին, համոզվելու, թե արդյոք խայթոցը թունավոր է: Թունավոր ատամների հետքերը նկատելով՝ ավելի սարսափեց, և ուղեղում մշուշը փոքր-ինչ էլ թանձրացավ:
*
Մի արևախանձ օր հայրը յոթ օձ սատկացրեց: Ամեն մեկին սպանելիս հայրը մի տեսակ հրճվում էր: Մայրը վախենում էր, բայց ավելի շատ ամուսնու վստահությունից, և մորը թվում էր, թե ինքը գաղտազերծվում ու նայիվ էր դառնում:
*
Վերջին հայացք գցեց հեռացող օձի ետևից: Ինչ-որ կանացի, դեռ չվայելված հմայք էր օձն իր հետ տանում: Խածածը սեղմած տղան փորձեց գնալ հմայքի ետևից, բայց մշուշն ավելի թանձրացավ ուղեղում: Մշուշի մեջ անձկություն կար, անհանգրվան մղում դեպի սեխահոտ օձը: Զգաց, որ մայրն առավելություն է ստանում հոր հանդեպ, որ տատը սաստում է պապին: Վերջին հայացք գցեց վեհորեն ու անվրդով սողացող օձին և հասկացավ մոր անտարբերությունն ու տատի նախանձը: Գլուխը հենեց ծառաբնին: Պիտի փակեր աչքերը, որ զգար ցավի հաճույքն ուղեղի թթվածնասակավ խոռոչներում: Հայր Ադամը զառանցանք թվաց նրան: Տղան չէր ուզում հոր վրեժը:
Նա վերջին պահին հնազանդ էր օձին:

[Դավիթ]

ՄԵԼԱՆՅԱ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆՑ | ՄՈՒՇՏԱԿՈՎ ՏԻԿԻՆԸ

«Հին Էրիվանի» մոտ տաքսուց իջավ ու քայլերն ուղղեց Ազատության հրապարակ: Հրապարակով մեկ տարբեր գույների ու չափերի վրաններ էին: Մի վրանում ինչ- որ երիտասարդ էր բարձր ձայնով մեկին բան բացատրում, մեկ ուրիշում երգում էին՝ կիթառի նվագակցությամբ, երրորդում՝ ծիծաղում: Մտահոգ չորս կողմը նայեց, ՆԱ ո՞ր վրանում կլինի, որտե՞ղ գտնել ՆՐԱՆ:
-Մուշտակով տիկին, մուշտակով տիկին: Իրեն են կանչում:
Երիտասարդ մի աղջիկ էր ՝ գրիչն ու բլոկնոտը ձեռքին.
- Ես լրագրող եմ, կարելի՞ է մի հարց:
- Ցավում եմ, ոչ: Ես ուղղակի պատահական անցորդ եմ այստեղ:
Միայն լրագրողն էր իրեն պակաս: Առաջացավ խիտ շարքով շարված վրանների կողմը:
-Մուշտակով տիկին, մեկ րոպե,- վրանից դուրս եկած կինը իրեն պարզեց եռացող թեյնիկը,- խնդրում եմ, թեյնիկը տվեք հրեն ծառի տակ հավաքված Կարոյենց խմբին: Ասացեք, շաքարավազ չկա, թող յոլա գնան, մինչև տղաները շաքարավազը բերեն:
Մոտեցավ Կարոյենց խմբին, տվեց տաք թեյնիկը.
- Ասաց, շաքարավազ չկա, թող յոլա գնան, մինչև տղաները բերեն:
Չէ, այստեղ էլ չկար: Իսկ եթե հարցնի՞: Երևի ճիշտն այդ է: Մեկը արագ-արագ իր կողմ էր վազում՝հինգ-վեց տարեկան մի աղջնակի ձեռքից բռնած:
- Մուշտակով տիկին ջան, ինձ շտապ կանչեցին մամլո ասուլիսին մասնակցելու, խնդրում եմ, Հասիկոյին նայեք, շուտ կվերադառնամ,- ասաց , աղջնակի թաթիկը խցկեց ձեռքի մեջ, վազելով գնաց: Շիվարած նայեց փոքրիկին:
-Մայրի՞կդ էր:
- Չէ, մորաքույրս է, մայրիկս քնած է, գիշերը հացի փռում է աշխատում, շատ է հոգնում, ցերեկը քնում է:
Ափի մեջ ջերմորեն սեղմեց թաթիկը: Ոչ, զգայականությանը տրվելու ժամանակը չէ, պետք է ՆՐԱՆ գտնել: Քայլեց աստիճանների մոտ հավաքվածների կողմը: Այստեղ տարիքով մարդը համառորեն ցանկանում էր վզից հանած տաք վզնոցը փաթաթել մի երիտասարդի վզին:
- Այ բալա, գիշերն էլ այստեղ ես մնում, ցուրտ է, մրսել ես, ձայնդ էլ խռպոտվել է:
- Լավ էլի, պապ, թող գնա, խայտառակ ես անում,- դժգոհում էր երիտասարդը:
-Հայկի Միսակ պապն է,- ժպտաց աղջնակը: Ինքն էլ ժպտաց: -Բոլորին ճանաչու՞մ ես:
- Չէ, նորեկներին չգիտեմ,- նորից լրջացավ աղջնակը: Քայլեց դեպի հրապարակի հակառակ ծայրը: ՆԱ չէր երևում:
-Տիկին, մուշտակով տիկին: Ծանոթ ձայն է: Աստված իմ, բոլորից քիչ նրան կցանկանար հանդիպել: Շուռ եկավ: Այո, քույրն էր:
-Մանու՞շ,- քույրը զարմանքից քարացավ,- դու այստե՞ղ: Արագ մի հայացք նետեց աղջնակին,- Հասիկո՞: Չեմ հասկանում, էս Գոհարի քրոջ աղջի՞կը քեզ հետ ինչ գործ ունի:
- Գոհարը գնաց մամլո ասուլիսի, խնդրեց, որ Հասիկոն ինձ մոտ մնա, մինչև վերադառնա:
- Հասիկո, արի այստեղ,-երեխայի ձեռքից դեպի իրեն քաշեց քույրը, ապա դարձավ իրեն,- իսկ դու ասա, թե ինչ գործ ունես այստեղ, ինչու՞ ես եկել: Իսկ գուցե պատգամավոր ամուսինդ ուղարկել է հետախուզությա՞ն:
- Հեգնանքդ տեղին չէ, Սոնիկ: ՆՐԱ համար եմ եկել:
- ՆՐԱ՞, բայց դու…:
- Մի շարունակիր, երեկ լուրերով տեսա, որ հարթակում ելույթ ունեցողների կողքին նաև ՆԱ էր կանգնած՝ Մհերը: Ես իսկույն ճանաչեցի, չժխտես:
Քույրը անսպասելիությունից քարացել էր:
-Բայց…:
-Ոչ մի բայց, ես նրան պետք է տեսնեմ:
-Մանուշ, հանգստացիր, նախ Մհերը հիմա այստեղ չէ, առավոտյան տղաների հետ շրջաններ է գնացել: Հետո էլ, իսկ նա ուզու՞մ է քեզ տեսնել: Ախր, ի՞նչ ունես նրա հետ, ամուսնուդ ի՞նչ պատասխան ես տալու:
-Ամուսնուս հարցը թող, իսկ նրան ե՛ս եմ ուզում տեսնել,- աչքերը լցվեցին, կոկորդը սեղմվեց, ձայնը խեղճացավ,- Սոն, Մհերը պետք է իմանա Արամի մասին:
- Չէ, դու իրոք, խելագարվել ես:
-Սոն , Մհերը պետք է իմանա, որ Արամը իր որդին է:
Քույրը շվարեց, ինքն էլ ասելու ոչինչ չուներ: Հասիկոն մեկ մեկին էր նայում, մեկ՝ մյուսին:
-Լավ, առավոտյան արի, նա այստեղ կլինի,- քրոջ ձայնը դողում էր, բայց զգաց, որ դիմացինի որոշումը վերջնական է՝ Մհերը պիտի իմանա:
. . . -Եկա՞ր,- օճառի փրփուրը երեսին՝ լոգարանից դուրս նայեց ամուսինը,- ու՞ր էիր: Շտապ սպիտակ վերնաշապիկ տուր, նախագահի մոտ խորհրդակցության ենք: Արդեն լոգարանից նորից ձայնեց. – ՈՒ՞ր էիր:
Ի՞նչ պատասխանի, ու՞ր էր:
- Մայրս էր վատացել, նրա մոտ էինք:
- Օ՜, հավանաբար հեղափոխական քույրիկդ էլ այնտեղ էր: Դե, հասցրե՞ց ուղեղդ լվանալ:
Ամուսնու ձայնը լսելու տրամադրություն չունի:
- Այ մարդ, ասա, ի՞նչդ էր պակաս,- շարունակեց ամուսինը,- ասացի, կմիջնորդեմ, ամբիոնի վարիչ նշանակեն, արհամարհեց, թե՝ ինձ պետք չի; Հեչ էլ պետք լինի, գնա միացի լակոտ-լուկուտին, հեղափոխություն-հեղափոխություն խաղա:
Ինչ լավ էր, սափրվելը արագ վերջացրեց, հագնվեց ու դուրս եկավ:
- Չսպասես, գիշերը երևի տուն չգամ, արտակարգ իրավիճակ է:
Գիշերը մնաց բազմոցին քնած: Առավոտյան վեր թռավ տեղից, գտավ վաղուց չօգտագործվող մեծ պայուսակը: Պահարանից հանեց ողջ շաքարավազը, տանը ինչ քաղցրեղեն կար, լցրեց տոպրակները: Հետո հագուստի պահարանից գտավ -հանեց Արամի ձմեռային տաք ձեռնոցներն ու մի քանի տաք վզնոցներ: Բոլորը դասավորեց մեծ պայուսակում: Նայեց ժամացույցին՝ չէ, շուտ չէ, հենց հիմա էլ կգնա: Հագնվեց ու դուրս եկավ:
… Տաքսուց իջավ, ծանր պայուսակը քաշ տալով, հասավ քրոջ վրանին: Քույրն աչքերին չէր հավատում:
- Լսիր, չէ դու իսկապես խելքդ գցել ես, սա ի՞նչ է նշանակում:
- Դե, իմացա, որ շաքարավազ երեկ չկար, մի քիչ էլ քաղցրեղեն է: Հա, այս տաք վզնոցներն էլ կտաս տղաներին, տեսա, որ մի քանիսը թեթև էին հագնված, գիշերը ցուրտ է լինում:
Քույրն անխոս նշան արեց, որ իրեն հետևի:
- Հրեն, Մհերը այն կանաչ վրանի մոտ խմբվածների մեջ է:
Այո, ՆԱ է, ինքն էլ տեսավ, ճանաչեց նրան: Բայց ինչպե՞ս մոտենա, ի՞նչ ասի: Անօգնական նայեց քրոջը:
- Գնա, մոտեցիր,- սրտապնդող ձայնով ասաց քույրը:
Վեցերորդ զգայարանով ՆԱ զգաց իրեն սևեռված աչքերն ու հետ նայեց: Հայացքներով հանդիպեցին: Ինքն զգաց, որ սկսում է փոշմանել գալու համար, ավելի ճիշտ՝ խուճապի է մատնվում: Ի՞նչ անի, ձա՞յն հանի, քա՞յլ անի: Չհասցրեց ոչինչ որոշել, Մհերը թափով մոտեցավ, թևանցուկ արեց.
-Գնանք,- ցույց տվեց մոտակա սրճարանը:
Լուռ նստեցին դեմ դիմաց: Մհերը ոչինչ չէր հարցնում, ինքն էլ ոչինչ չէր խոսում: Նայում էր, հայացքով շոշափում դեմքի ամեն մի մասը, ծալը: Փոխվել էր, այն էլ ՝ բավականին, բայց էլի նույնն էր, նույն հարազատը, սիրելին: Ախ, ինչպես կպատմեր նրան իր կարոտի մասին, իր տառապանքների մասին:
-Գիտեմ, ինչ ես ուզում լսել: Եկել եմ անցյալի սխալներիցս մեկը ուղղեմ, որ կարողանամ ինքս ինձ հետ գոնե մի հարցում հաշտ ապրեմ:- Մատուցողից կրակվառիչ խնդրեց ու շարունակեց,- Ես եռամսյա հավաքներից փախա: Երիտասարդ էի, չէի հասկանում՝ Հայրենիքն ինչ է, Ազգն ինչ է, Հայն ո՞վ է: Մեծամիտ, վախկոտ տղա էի: Բայց շատ շուտ, կարճ ժամանակից հասկացա, թե ինչ եմ արել: Ես դավաճանել էի իմ Հայրենիքին ու հիմա ֆռֆռում էի Ֆրանսիաներում: Հասկանու՞մ ես, ես հանգիստ չունեի: Հիմա եկել եմ: Նորից դժվարին օրեր են Հայաստանում, ուժերիս ներածին չափով կպայքարեմ, օգտակար կլինեմ:
-Եռամսյա հավաքներից փախա՞ր, թե՞ ինձանից:- Ինքն էլ չպատկերացրեց, թե ինչպես ասաց այդ մեկ հատիկ նախադասութունը:
Մհերը չէր սպասում նման հարցի, մի պահ շփոթվեց:
-Երևի ճիշտ ես: Եռամսյա հավաքները մահանա էին, դու ավելի ճիշտ ես, քեզանից փախա:
-Դու կարող էիր բացատրություն պահանջել ինձանից:
-Ի՞նչ բացատրություն այլևս, երբ հայրդ հայտարարեց, որ մի քանի օրից ամուսնանում ես արժանավոր մեկի հետ:- Շարունակեց հեգնախառն ժպիտով:- Հետաքրքիր է , հայրիկը գիտե՞ր, որ փեսան ապագա Ազգային ժողովի պատգամավոր է լինելու:
- Հեգնանքդ տեղին չէ: Հայրս ասաց, բայց դու փորձեիր թեկուզ վերջին անգամ ինձ հանդիպել, ի՛նձ լսել:
Լռեցին: Մի տեսակ անհարմար պահ ստեղծվեց: Թվաց, այլևս ոչինչ չունեն իրար ասելու: Բայց չէ՞ որ ինքն ունի նրան ասելիք: Այ, հիմա նա կգնա, ու նորից չասվածը հանգիստ չի տա, գիշեր-ցերեկ կհալածի նորից իրեն: Թվաց, թե Մհերը ցանկանում է տեղից վեր կենալ արդեն:
- Սպասիր,- անհանգիստ ու շնչակտուր հայացքը նրան հառեց՝ ողջ ընթացքում առաջին անգամ ուղիղ աչքերին նայելով:
Նա հասկացավ, կռահեց, որ ինչ-որ կարևոր, չասված բան կա:
- Չեմ շտապում, խոսիր:
Չի ստացվում, բառերը չի կարողանում դասավորել: Ինչի՞ց սկսի, ինչպե՞ս:
-Եթե դու չհեռանայիր, ես երբեք նրա հետ չէի ամուսնանա:- Դժվարությամբ սկսեց, հարկավոր էր շարունակել: Տղամարդը հարցական նայեց.
- Այսինքն: Այսքան տարի հետո դու ուզում ես, որ հավատա՞մ քեզ:
Ներքին ձայնը խեղդում էր՝ շարունակիր, շարունակիր, նա պետք է իմանա ճշմարտությունը:
- Ես չգիտեմ քեզ ի՞նչ է տալու այս խոսակցությունը, բայց այն ինձ պետք չէ:- Արդեն իսկապես վեր կենալու շարժում արեց:
-Սպասիր,- ինքն էլ չլսեց իր նվաղուն ձայնը,- սպասիր, խնդրում եմ:
- Տիկին, դուք ձեզ վա՞տ եք զգում, ջուր բերեմ,- երկուսին էլ սթափեցրեց մատուցողի ձայնը:
- Շնորհակալություն, խնդիր չկա, տիկինն արդեն լավ է:
-Գիտեիր, որ հայրս նրա ղեկավարն էր,- շունչ առավ, շարունակեց արդեն հաստատուն ձայնով,- Հայրս նրա ղեկավարն էր: Նրան հաջողվել էր իմանալ հորս ինչ-ինչ սխալ գործողության մասին, որը հայտնի դառնալու դեպքում հորս բանտարկություն էր սպասում: Հայրս խուճապի մեջ էր: Եվ հենց այդ պահն էլ նա օգտագործեց, հորս առաջ պայման դնելով՝ ինձ իրեն կնության տալ: Երբ իմացա այդ մասին, հորս ասացի, որ դա անհնարին է, եթե նա շարունակի պնդել, ես տանից կհեռանամ: ՈՒ հանկարծ իմանում եմ, որ դու հեռացել ես երկրից: Միայն մեկ տարի անց՝ իմանում եմ նաև քո և հորս խոսակցության մասին:- Մի պահ շունչ քաշեց, հասել էր ամենադժվարին պահը:
- Հետո՞: Իմացար երկրից գնացել եմ ու նրա հետ ամուսնանալն արդեն հնարավո՞ր դարձավ:- Հեգնական տոնը զայրույթի պոռթկում առաջացրեց :
- Ճիշտ է, ես դա արեցի հորս համար, բայց ավելի մի մեծ պատճառ ունեի: Ընկճվածությունը, շփոթմունքը, վարանումը մի վայրկյանում չքացան: Ոտքի կանգնեց, վերցրեց պայուսակը: Սևեռուն նայեց նրա աչքերին.
- Ես չէի ուզում, սարսափում էի, որ իմ երեխան,- խորը շունչ քաշեց,- իմ ու քո երեխան պետք է անհայր ծնվի: Իսկ դու անվերադարձ հեռացել էիր երկրից:
ՈՒշքի եկավ դրսի սառը օդից: Վազեց շարված տաքսիների կողմը: Արդեն շարժվող տաքսու միջից նկատեց իր կողմը վազող քրոջն ու ՆՐԱՆ:
…. Զարմանքով նկատեց, որ տան դուռը բաց էր: Սիրտն անհանգիստ բան գուշակեց: ԵՎ իրոք, բազմոցին, զայրույթից սևացած դեմքով, նստած էր ամուսինը: Մի պահ շփոթվեց, չգիտեր ինչ ասել: Ամուսինը տեղից վեր կացավ:
- Դանակով մեջքիս ես հարվածում, հա՞:
Սարսռաց, ի՞նչ է իմացել, որտեղի՞ց:
- Օպերայի հրապարակից բերում են ինֆորմացիոն տեսաժապավենը, և ինչպիսի՜ անակնկալ՝ իմ կինը, իմ սեփական կինը տաքսուց քրոջ վրան է քաշ տալիս ուտելիքով ծանրաբեռնված տոպրակները:
Չէ, փառք Աստծո, չի իմացել:
- Քրոջդ դասընթացները իրենց արդյունքը տվեցին, հա՞,- շարունակեց ամուսինը,- դե, խոսիր, էդ բոմժերի, նարկոմանների, խուժանի համար ուտելիք էիր հա՞ հասցնում, ինձ էիր հա՞, ոտնատակ տալիս: Ես դա թույլ չեմ տա, ես շանսատակ կանեմ քեզ,- որքան ուժ ուներ թափահարեց կնոջ ուսերից:
- Բաց թող,- մի անասելի ուժ եկավ վրան, մի կողմ հրեց զայրույթից շնչակտուր ամուսնուն,- Նրանք բոմժ չեն, նարկոմաններ չեն, նրանք ընդամենը պայքարում են իրենց իրավունքների համար, այդ դուք եք գող, ավազակ ու կաշառակերները, որ ժողովրդին հասցրել եք այս օրվան:
- Ի՜նչ, կաշառակե՞ր: Այդ, որ թաղվել ես ոսկու ու ադամանդների մեջ, ինչու՞ երբևէ չես հիշել այդ կաշառքի, գող ու ավազակության մասին: Այդ, որ այս մուշտակը հագնում ու շորորում ես Երևանի փողոցներով, ինչու՞ երբևէ չես հիշել այդ բոմժերի իրավունքների մասին:- Բազկաթոռի վրայից վերցնելով՝ կնոջ վրա շպրտեց մուշտակը:
- Լավ, ես հիմա քո ժամանակը չունեմ,- ծոցագրպանից ինչ-որ բան հանեց գցեց սեղանին,- վարորդս կգա հետևիցդ, գիշերվա չվերթով թռչելու ես Մոսկվա, Արամը քեզ կդիմավորի:- Գնաց դեպի դուռը, նորից հետ վերադարձավ,- թող այսօրը անցնի, ես քո հետ հետո կխոսեմ, դու սա էսպես հեշտ չես մարսի:
Բազմոցի անկյունում կծկված՝ ուշադիր հաշվում էր հեռախոսի զանգերը՝ քսան, երեսուն, հիսուն անգամ: Մեխանիկորեն վերցրեց այն, քույրն էր:
-Մանու՞շ, որտե՞ղ ես, ինչու՞ չես պատասխանում զանգերին: Մհերը նույնպես շատ անհանգստացած է, հազար անգամ զանգել է քեզ:
- Սոն, Մոսկվայի տան հեռախոսի համարը տուր Մհերին, ասա որ այնտեղ եմ լինելու, գիշերվա չվերթով եմ գնալու, հավանական է, այլևս երբեք չվերադառնամ, թող անպայման զանգի: Ես Արամին ամեն ինչ կպատմեմ, կնախապատրաստեմ նրանց հանդիպումը:- Ասաց ու առանց սպասելու քրոջ խոսքին՝ անջատեց հեռախոսը: Պատրաստվել էր պետք: Արամը կդիմավորի իրեն: Ինքն ամեն ինչ կխոստովանի նրան, որ թաքցրել է հոր՝ Մհերի կենդանի լինելը, որովհետև չգիտեր նրա տեղը, բացի այդ, հիմա է ասում, քանի որ Արամն արդեն մեծ է, կհասկանա կատարվածը, Մհերին էլ կհասկանա:
…Ինքնաթիռում մի անասելի թմրություն իջավ վրան, աչքերն իրենց-իրենց փակվեցին: Արթնացավ ուղեկցորդուհու ձեռքի հպումից.
-Տիկին, մուշտակով տիկին, պատրաստվեք վայրէջքի:
Սպասեց, մինչև բոլորը առաջ գնացին: Դուրս եկավ վերջինը: Նայեց մոսկովյան գորշ ու մռայլ երկնքին, հետո՝ ժամացույցին, Երևանի ժամանակով ժամը յոթն էր: Հիշեց, որ այսօր գարնան առաջին օրն է՝ 2008 թվականի մարտի 1-ը:
Անբացատրելի մի սարսուռ անցավ մարմնով…:

[Դավիթ]

ՆԱՐԻՆԵ ԿՌՈՅԱՆ | ՑԵՑԻ ԴԵՂԸ

Երկու տարի էր՝ Սերոժը ռուսաստաններից չէր գալիս: Եթե նախկինում մեկ-մեկ գոնե զանգում էր, հիմա էդ էլ չէր անում: Սիրանի մտքով հազար ու մի հավանական ու անհավանական բան էր անցնում: Խանդում էր երևի, կարոտում, բայց սիրել-միրելու մասին էնքան էլ չէր մտածում. <Երեսունութ տարեկանում սերս ո՞րն է>: Սիրանն ավելի շատ անհանգստանում էր իր հինգ զավակների համար. <Չլինի՞ մի ռուս է ճարել, ու վաղը, մյուս օրը մի քոռ կոպեկ էլ չի ուղարկի տուն: Ո՞նց կապրենք>:
Սկեսրայրը, որ անխոս գլխի էր ընկնում հարսի տառապանքի բովանդակությունը, իբր մխիթարում էր.
- Դարդ մի անի, բալա ջան: Մտածիլ մի: Տղամարդ է, խակ է: Գաղափարի կեսը հլա դեռ շալվարի միջումն է: Անց կկենա: Գիտեմ՝ ինչ եմ ասում:
Երբ Սիրանը ամոթից, թե ձանձրույթից <օֆ> էր անում, ծերունին շարունակում էր <մխիթարել>.
- Էդ ռսի կնանոնց անտերի վրա Աստված հալբաթ մագնիս է դրել, քաշում է անտերը: Մի օր Սերոժի երկաթն էլ կպակասի ու պոչը ոտների արանքը կոխած, բուրդը գզած շան պես ետ կգա: Վախիս ոչ: Էլի քունն է ու քունը:
Ի պատասխան՝ Սիրանը նայում էր ավագ որդու՝ Մխիթարի հորանմանակ աչքերին ու չէր մխիթարվում:
Մի օր էլ համբերության բաժակը լցվեց, ու Սիրանը անկողնուց վեր չկացավ:
Հարևան-բարեկամները եկան, հավաքվեցին, ամենքն իր դարդ ու ցավից խոսեց, <Նեսոյի քարաբաղնիս> սարքեցին. խոսք ու զրույցի մեջ Սիրանին դարձրին որբևայրի, գնացին:
Սիրանն այլևս ոչ կերավ, ոչ խմեց:
Հուլիսյան մի օր վերջապես ցանկալի հեռախոսազանգը ծածանեց հայրական հին առաստաղի տակ կանգնած տաք օդը. երևի բարեկամներն էին Սերոժին տեղեկացրել, ամոթանք տվել:
- Աղջի, Սիրան, Սերոժն է…., – հեռախոսը օդում ճոճելով ջահելությունը հիշած ծեր այծի նման սկեսրայրը կաղաց հարսի անկողնու կողմը:
Սիրանը տեղից վեր թռավ, հենց օդում ծերունուց խլեց հեռախոսն ու հեկեկալով գոռաց խոսափողի մեջ.
- Սերոժ, անաստված…
Որքան էլ, որ հեռախոսով խոսողի չորսբոլորը հավաքված երեխաներն ու սկեսրայրը լարեցին ականջները, ոչինչ չլսեցին՝ Սիրանի արտասվախառն ախուվախից բացի:
Վերջապես Սիրանն անջատեց հեռախոսն ու նստեց:
- Հը՞, մամ…
- Հը՞, այ հարս…
Իրար հերթ չտալով հարցրեցին ներկաները:
Սիրանը երկար դադար տվեց ու ամեն բան վճռածի պես՝ հանգիստ ասաց.
- Գնում եմ, գնում եմ հորներիդ մոտ: Տեսնեմ՝ անփող-անփոխան ո՞նց է մոսկվաներում տրճինգի տալիս:
Հետո կարծես միտքը փոխեց.
-Իսկ եթե ձեռին իրոք կոպեկ չկա՞… Վայ, քոռանամ ես…
Սիրանը նորից արտասվեց՝ գրկելով ծնկների մոտ չոքած մեծ ու փոքր որդիներին:
Ինքնաթիռի փող, ճանապարհածախս ճարվեց. Սիրանի քույրը՝ Լյուբան, պարտքով տվեց: Փեսան էլ՝ Օնիկը, հոժարեց քենուն օդանավակայն հասցնել:
Հրաժեշտի պահը լի էր սրտաճմլիկ խանդավառությամբ. Սիրանն առաջին անգամ էր էդքան հեռու ճանապարհ գնալու՝ էն էլ ինքնաթիռով:
Միայն սկեսրայրն էր դժգոհ.
- Բա կնիկը ամառվան օրով տուն-տեղ կթողա, թե՝ մարդիս կարոտե՞լ եմ… Թուու…
Սիրանը բանի տեղ չդրեց:
Օնիկի <Մոսկվիչը> փռնչացնելով ճանապարհ ընկավ:
- Ափսոս՝ Երևան չենք մտնելու,- սրտնեղեց Սիրանը: -Ասում են՝ Եվրոպա է դառել:
- Էգուորձը խառնվել է, համա՝ Եվրոպան Եվրոպա է: Մի հին տուն չեն թողել, սաղ քանդել են, շենքեր են սարքել՝ տերդ մեռնի, մեկը մեկից բարձր:
Սիրանի հերթական հոգոցին ի պատասխան՝ Օնիկը շարունակեց.
- Համ էլ դարդ մի անի, աէրոպորտի ճանապարհն էլ է Եվրոպա: Կազինո ու ռեստորան է, որ սարքել են, տերդ մեռնի…
Օնիկի հերթական <տերդ մեռնի>-ից հետո ստիպված եղան կանգ առնել հենց <Եվրոպայի> մեջտեղը: Բազմաթիվ ու բազմազան պատկառելի մեքենաներ փակել էին ճանապարհը: Սիրանը ավտոմեքենաների մակնիշներից բան չէր հասկանում (<ինչին էլ պետք էր>), բայց տեսքներից հասկացավ, որ Օնիկի <չխպլիկ> <Մոսկվիչից> հաստատ թանկ կլինեն.
- Օնիկ եղբայր, էս ի՞նչ ավտոներ են:
Ջպեր են, Սիրան, Բենթլի-մենթլի… թանկուկրակ, մի հարյուր հազար դոլարանոց:
- Ամաանն, հարյուր հազա՞ր… Բերանո՞վ ես ասում…,- տնքաց Սիրանը:
- Երևի ջոջ-մոջ է մեռել, սրանք էլ ճանճի պես հավաքվել են… Էէէ, մարդ մեռնելուց հետո սենց մեռնի…,- երազային ձգեց Օնիկը:
Լավ էր՝ չուշացան: Ժամանակին հասան օդանավակայան: Օնիկը <էդ կողմերում կռվածի պես> Սիրանին քարշ տվեց էս ու էն կողմ, որ Հայաստանի եվրոպան ու ամերիկան գոնե <աէրոպորտում> ցույց տա: Բայց Սիրանը, չգիտես ինչու, շուտ հոգնեց. ոչ մի Եվրոպա ու Ամերիկա իրեն պետք չէր: Երկու ծանր ճամպրուկը ձեռքին վերև-ներքև անելը, էս կողմ, էն կողմ նայելը՝ առանց էդ էլ մի քանի օր հացադուլ հայտարարած հյուծված կնոջը, ջլատեցին: Սառը քրտինքի մեջ կորած՝ նա խռոված նստեց ճամպրուկներից մեկի վրա ու էլի աչքերը լցրեց.
- Քոռանամ ես… Ու իմ խեղճ Սերոժը ամեն տարի էս տեսակ տառապանքով է իր բաժին խոպանները գնում-գալիս….
Օնիկը շտապեցրեց.
- Սիրան, վեր, նստելու ժամանակը չի: Քու ռեյսն է, հլա լսիր…
Սիրանի ականջը ուշացումով ինչ-որ օտար լեզվով բառերի առանձին պատառիկներ որսաց, ու ճամպրուկները քաշելով՝ սողաց փեսայի ետևից:
Օդանավում լավ էր: Մի անգամ նույնիսկ սիրտը չխառնեց՝ չնայած Օնիկի հորդորով մի երկու պոլիէթիլենի տոպրակ էր ձեռքում պահել:
Ուտելու, խմելու բան էլ տվեցին: Հավի կտորը ծամելիս՝ Սիրանի սիրտը նվաղեց. <Տեսնես երեխեքը հավերին մի բան տվեցի՞ն...>:
Մոսկվայում Սերոժը դիմավորեց, փաթաթվեց ու համբուրեց կնոջ այտը: Չնայած Սիրանը ամոթից գետինը մտավ, բայց ուրախությունը թաքցնել չկարողացավ.
- Վայ, Սերոժ ջան, ցավդ տանեմ: Ամոթ է, հազար մարդ կա:
- Իիիի …. Էստեղ մեկը մյուսին չի ճանաչում: Պռոշներդ էլ պաչեմ, նայիլ չեն:
Սիրանը մտածեց, որ հենց էդ պռոշների պաչը իր սրտով կլիներ, բայց որոշեց ծանր տեղը անտեղի չթեթևացնել:
Սերոժն ուրիշ Սերոժ էր: Կնոջը չթողեց, որ ճամպրուկները վերցնի, առաջ ընկավ ու հարգով-կարգով տարավ նստեցրեց տաքսի:
Սիրանը հասկացավ, որ հավն ու կովը, բոստանը, մոշն ու մասուրը էս կյանքում էնքան էլ կարևոր չեն, որ ինքն էլ Սերոժի նման (եթե տղամարդ լիներ) էս տեսակ մոսկվաներից չէր ցանկանա վերադառնալ:
Երբ արդեն բավականին հեռու էին օդանավակայանից, պարզվեց, որ դեպի քաղաք տանող ճանապարը փակ է: Իր տեսած թանկարժեք մեքենաներն էստեղ ոնց որ թե ավելի շատ էին ու գրեթե չէին շարժվում:
<Ջոջ են թաղում>,- մտածեց Սիրանն ու որոշեց, որ <իր ոտը խերով չէր>:
Հետո շարժվեցին ու էլի կանգնեցին, էլի շարժվեցին ու էլի կանգնեցին….
Պատուհանից երևացող ավտոմեքենաների ղեկին կանայք կային, շատ, անսպասելի շատ կանայք: Սիրանը գնալով ավելի էր համոզվում, որ մի ուրիշ աշխարհ, ուրիշ մոլորակ է ընկել, որ ինքն էլ կուզեր <ռսի կնիկ> լինել: Հետո, իհարկե, ազգային հպարտության դուրս ընկած հոդը նորից տեղն էր ընկնում, ու ինքն իրեն սկսում էր մեղադրել անշնորհք, անպատկառ մտքերի համար:
- Մոսկվան դեռ հեռու՞ է,- հախուռն մտքերից ազատվելու համար որոշեց հարցնել:
- Մոսկվա չենք գնում: Կողքը մի քաղաք կա, տղերքով էնտեղ ենք մնում, գործներս էնտեղ է, – արձագանքեց ամուսինը:
- Բա ես Մոսկվան չեմ տեսնի՞…
- Կտենաս, մի օր կհաջողացնեմ, կտանեմ:
Վարձով բնակարան էր՝ երկու սենյականոց:
- Էս մի սենյակում ես ու դու կմնանք: Տղերքը դատարկել են: Իրանք էն մի սենյակում յոլա կգնան մինչևը….
Տեսնելով սենյակի անկյունում իրար միացրած երկու մահճակալը՝ Սիրանի սիրտը չհեծնած զամբիկի պես ծառս եղավ:
- Արի, արի մի տենամ ո՞նց ես, ի՞նչ ես,- կնոջը հրելով դեպի մահճակալները՝ ականջին փսփսաց Սերոժը:
- Բա որ տղերքը գա՞ն…
- Արխային, գալ չեն…
Սիրանը երկար թավալ եկավ անկողնում. ե՞րբ էր կյանքում ամուսնու հետ մենակ եղել: Միշտ սկեսուր-սկեսրայրի հետ՝ <անձեն, անտրտունջ...>: Հետո էլ երեխաները ծնվեցին: <Էէէէէ....>:
Մտածեց, մտածեց ու էլի աչքերը լցրեց:
Սերոժը գործերով դուրս եկավ՝ զգուշացնելով, որ երեկոյան կգա:
Մենակ էր, ազատ ու երջանիկ:
Ճամպրուկները դատարկեց ու սկսեց ճաշ պատրաստել. <Մարդ են, գործից կգան, թող մի համով, տնական ճաշ ուտեն>:
Հետո էլ անցավ ամուսնու հագուստը, դարակները դասավորելուն. բնակարանը պիտի կարգի բերեր: Մի բան միայն տարօրինակ թվաց: Սերոժի բոլոր գրպաններում անհասկանալի փոքրիկ փաթեթներ կային՝ կլորիկ ռետինե օղակներով: Բացեց, նայեց, բան չհասկացավ: Բայց ամեն մեկը մի անուշ հոտ ուներ՝ էլ խնձոր, էլ ազնվամորի, էլ հազար ու մի զարմանք բուրմունք…
Սիրանը դրանք բոլորը հավաքեց մի տեղ ու լցրեց փոքր սեղանիկի կենտրոնում դրված մրգի թափանցիկ ամանի մեջ:
Երեկոյան տղամարդիկ վերադարձան աշխատանքից: Սիրանն արագ սեղան պատրաստեց, ու տղամարդիկ նստեցին հացի:
- Քույրիկ ջան, բա դու՞,- ասաց նրանցից մեկը, վեր կացավ ու ձեռքով կանչելով՝ իր տեղը պատրաստվեց զիջել կնոջը:
- Չէ-չէ, եղբայր ջան, դուք կերեք, ես կուշտ եմ: Ինձ մի նայեք: Հանգիստ անուշ արեք:
Հետո ինչ-որ բան մտաբերեց, վազեց <իրենց> սենյակն ու վերադարձավ <Սպրայթի> մուգ կարմիր շիշը ձեռքին.
- Էս իմ քաշած գինին է՝ անցյալ տարվա մեր բաղի խաղողից:
Սերոժը գոռոզ-գոռոզ լցրեց ներկաների բաժակներն, ու կենացներն սկսվեցին: Սիրանը կարմրեց՝ իր, ընտանիքի, օջախի հասցեին ռուսերենախառն հնչող կենացներից: Հետո սրտի հաճելի թրթիռով վերադարձավ իր սենյակն ու նորահարսի պես սպասեց ամուսնուն:
Սերոժը ուշ եկավ: Գինուց հետո տղամարդիկ մի երկու շիշ օղի էլ խմեցին ու, ով գնաց քնելու, ով էլ դուրս եկավ՝ ով գիտի, թե ինչի համար:
Երբ Սերոժը բավականին գինովցած ներս մտավ, Սիրանը ոտքի կանգնեց.
- Գնամ սեղանը հավաքեմ, աման-չամանը լվանամ:
- Տեղդ նստիր,- ձեռքը ներքև իջեցնելով՝ կանխեց Սերոժը: – Մարդ են, լողանում են, մայկա-տրուսիկով տանը ման են գալիս: Առավոտը…
Հենց էդպես՝ շորերով էլ պառկեց անկողնու վրա ու անմիջապես քնեց: <Նորահարսը> սուսուփուս հանեց ամուսնու շորերն, ու ինքն էլ պառկեց: Մինչև լույս Սիրանն էդպես էլ չքնեց. օտար տեղ, օտարի տեղաշոր…
Առավոտյան բնակարնը դարձյալ աշխուժացավ: Սերոժն էլ արթնացավ ու պատրաստվեց աշխատանքի գնալ:
- Այ կնիկ, էս ի՞նչ է, ի՞նչ ես արել,- Սերոժը, սեղանիկի վրայի մրգամանի տարօրինակ պարունակությունը տեսնելով, անսպասելի կանգ առավ:
- Սերոժ ջան, շորերդ էի դասավորում, ջեբերդ լիքն էր: Էդ ի՞նչ է….
Սերոժը գլուխը երկար քորեց, մի երկու անգամ հազաց ու անհասկանալի ժպիտով արտաբերեց.
- Ցեցի դեղ է: Դրել եմ, որ ցեցը շորերս չուտի: Դրանց մնա, շորերդ չէ, քեզ էլ կուտեն:
Ասաց, ինքն իր ասածից գոհ մի անգամ էլ լիաբերան ծիծաղեց ու դուրս եկավ:
- Հա,- ետ դառնալով՝ շարունակեց տղամարդը:- Էսօր շատ ուշ կգամ: Տանից դուրս չգաս ու ոչ մեկի առաջ դուռը չբացես: Եղա՞վ….
Սիրանը միայն գլխով արեց:
Երազների շաբաթն արագ անցավ: Սերոժը <թարսի պես> ժամանակ չունեցավ Սիրանին Մոսկվան ցույց տալու: Մի օր միայն տարավ տեղի անծայրածիր <շորի շուկան>, հետո էլ սրճարան՝ պաղպաղակ ուտելու:
Եկավ տունդարձի ժամանակը: Ճանապարհն էլի նույն խցանումներով ու թանկարժեք մեքենաներով սահեց Սիրանի պատուհանի կողքով՝ անասելի տխրությամբ լցնելով ուղևորի սիրտը:
Օդանավակայանում Սիրանն այլևս չհամբերեց.
- Սերոժ, բա դու ե՞րբ ես գալու, սենց ապրել չի լինի ախր, այ ցավդ տանեմ, երեխեքն անհեր են մեծանում, Սերոժ ջան, մեղք ենք:
- Գամ, որ ինչ անե՞մ…. անասունի տակ մաքրե՞մ…
- Բա ե՞ս…

[Դավիթ]

Ի պատասխան՝ Սերոժը գրպանից բջջային մի հեռախոս հանեց.
- Սիրան ջան, էս քեզ համար եմ առել: Համարս մեջը կա, կզանգես, երբ սիրտդ ուզի, կխոսանք:
Վերջին պահին էլ Սիրանի <պռոշները> համբուրեց, հեռվում մնացող սպասասրահից ձեռքով արեց ու կորավ տեսադաշտից:
Սիրանը օդում փակեց աչքերն ու ամբողջ ճանապարհին անձայն արտասվեց: Մերթընդմերթ ձեռքը տանում էր ամուսնու համբույրից այրվող շուրթերին ու լպստում էր դրանց՝ արտասուքից թրջված աղահամը:
Օնիկը ոնց բերել էր, էնպես էլ տուն տարավ: Ճանապարհները բաց էին, ու Սիրանը մտածեց, որ էստեղի բոլոր ջոջերը երևի արդեն մեռել-պրծել են:
Որքան էր երեխաներին կարոտել: Երբ իրար հերթ չտալով նրանք գետնին փռված ճամպրուկներն էին տնտղում, Սիրանը հայացքով գուրգուրում, գգվում էր յուրաքանչյուրին, մեկ-մեկ դեպի իրեն էր ձգում ու գրկի մեջ հազիվ պահելով՝ անկշտում համբուրում, կենդանու մերունի նման հոտոտում էր որդիներին:
Սկեսրայրը կողքին նստած անխոս նայում էր ճամպրուկների պարունակությունը քրքրող թոռներին ու քթի տակ ինչ-որ բան էր փնթփնթում:
- Հը՞, այ հերա, ո՞նց յոլա գնացիք առանց ինձ:- Սիրանը ծերունու կողմը նայեց:
- Էնա յոլա գնացինք, այ բալա, գնացինք էլի… Էն ախմախը ի՞նչ էր ասում, ե՞րբ է ոտը մոսկվաներից կտրելու, գալու, էս տունուտեղին տիրություն անելու:
Սիրանը չպատասխանեց:
- Ախր, Մխիթարիս համարյա բան չմնաց, էսա բանակ կտանեն,- շարունակեց ծերունին:- Անպետք լակոտ դուրս եկավ: Պորտը դռանը կտրած քեռուն քաշեց հարամ թուլեն… Դու էլ, այ հարս, լավնացել ես, երեսդ սիպտակել է, ոնց որ Թիֆլիզի կեկելկա… Բա էս տեսակ կնկան կթողեն, չեն գա՞….
Սիրանն ասելիք չուներ: Ծերունու խոսքերը այրեցին, դաղեցին կուրծքը: Երբ պատրաստվեց գնալ իր սենյակում մի լավ լաց լինելու՝ ձայներ լսվեցին: Հարևան-բարեկամներն էին եկել՝ առանց դուռը թակելու:
Նստեցին, <մասկովսկի կանֆետ> կերան ու սպասեցին Սիրանի ոդիսականի պատմությանը:
- Մոսկվան ուրիշ է, ծերը չի երևում:- Սիրանն սկսեց:- Գնալիս՝ ես ու Օնիկ եղբայրը Երևանի մոտ մի թաղում տեսանք, ջոջ էր մեռել, ճամփեն փակել էին, լիքը ջիպ-բան կար: Համա Մոսկվայում ամբողջ ճանապարհը մեռել էր: Ջպեր էին, որ կանգնած էին, տեղ-դադար չկար: Մոսկվայի մեծ մասը ջոջ են: Մինչև տեղ հասանք, հա մի գլուխ <Աստված օղորմի> ու <Աստված կարոտ պահի> էի ասում:
Սիրանի տպավորությունները վերջ չունեին: Պաղպաղակի, <շորի շուկայի> մասին պատմեց, <պռոշտու> մասին բան չասեց, բայց մի ուրիշ տեսակ սեթևեթանքով բոլորին հերթով ցույց տվեց ամուսնու առանձնահատուկ նվերը՝ բջջային հեռախոսը, որի էկրանին Լենինի դամբարանի առջև կանգնած Սերոժի ժպտացող լուսանկարն էր:
Խոսք ու զրույցի հետ մթնեց, ու հյուրերը, որը նախանձով, որն աննախանձ, կամաց քաշվեցին իրենց տները: Սիրանը ոչ մեկին դատարկաձեռն ճանապարհ չդրեց. ամեն մեկի հետ մոսկվաներից բերած էն անուշահոտ ռետինի կլորակներից դրեց ու հորդորեց անպայման տեղաշորի մեջ պահել՝ Սերոժի պես, որ բուրդը ցեցը չուտի: Հետո բակն ու տունը կարգի բերեց, երեխեքին պառկեցրեց, միացրեց հեռուստացույցն ու ինքն էլ մտավ անկողին: Իր սիրած ֆիլմն էր՝ <Երեք բարդի Պլյուշչիխայում>: Մի քիչ նայեց ու ժպիտը դեմքին քնեց:
Հազիվ էր լույսը բացվել, երբ անհասկանալի աղմուկն ստիպեց արագ վեր կենալ: Դուռն էին բախում: Գիշերանոցով, հերարձակ ետ հրեց դռան փականն ու սառավ. հարևան կանայք էին, գոռում, ձեռքով, ոտքով ինչ-որ բան էին ասում, չէր հասկանում:
- Ի՞նչ է եղել, հո Սերոժիս բան չի պատահե՞լ…
- Աղջի Սիրան, – կանանց հարձակումը հոդաբաշխ դարձավ,- էդ գնացիր Ռուսաստան աչքաբացվեցի՞ր: Մեզ էդ ու՞մ տեղն էս դրել, այ լիրբ: Էս հարամ անտերները նվեր ես տալիս, որ ի՞նչ անենք… Թե մարդիդ հետ արդեն սրանով եք սիլի-բիլի անում, պա ռուսկի…
Կանայք չարախնդալով հոտավետ ռետինե օղակներով փոքրիկ փաթեթները շպրտեցին պապանձված Սիրանի երեսին, շրջվեցին ու հռհռալով, բարձր-բարձր խոսելով հեռացան.
- Հարամ գոնդոնը տալիս է, թե ցեցի դեղ է: Թողեիր մարդիդ, հիմի ցեցը սաղ բուրդը կերավ, շաշ…
Աղմուկից արթնացած երեխաներն ու ծերունին լուռ կանգնել էին շփոթահար կնոջ ետևում ու զարմացած փորձում էին ինչ-որ բան հասկանալ: Որքան էլ, որ տարօրինակ էր, Սիրանն զգաց, որ սիրտը ցավեց հատկապես սկեսրայրի համար. ծերունին իրեն մի տեսակ ավելի կռացած, խեղճ ու անզոր թվաց:
Օրն անցավ լուսաբացի իրադարձության կրկնություններով՝ հեռու-մոտիկ հարևան-բարեկամների մասնակցությամբ, ու Սիրանն այլևս լաց չեղավ:
Երբ իրիկունը լռեցրեց սիրտը սղոցող կշտամբանքների հեղեղը, Սիրանին թվաց, թե մարմինը վաղուց, շատ վաղուց ցեց է ընկել, ու դեռ ուտում է իրեն: Անսպասելի վեր կացավ, բաղնիքում երկար ու ցավոտ լողացավ, պահարանից հանեց ամենալավ շորերը, հագավ ու հենց էդպես՝ տոնական հագուկապով վերցրեց կաթի դույլն ու գնաց գոմ:
Սերոժի պատկերով հեռախոսը դանդաղ սուզվեց դեռ հեղուկ թրիքի գոլորշու մեջ ու հանգավ:
Կովերին պիտի կթեր:

[Դավիթ]

Ի պատասխան՝ Սերոժը գրպանից բջջային մի հեռախոս հանեց.
- Սիրան ջան, էս քեզ համար եմ առել: Համարս մեջը կա, կզանգես, երբ սիրտդ ուզի, կխոսանք:
Վերջին պահին էլ Սիրանի <պռոշները> համբուրեց, հեռվում մնացող սպասասրահից ձեռքով արեց ու կորավ տեսադաշտից:
Սիրանը օդում փակեց աչքերն ու ամբողջ ճանապարհին անձայն արտասվեց: Մերթընդմերթ ձեռքը տանում էր ամուսնու համբույրից այրվող շուրթերին ու լպստում էր դրանց՝ արտասուքից թրջված աղահամը:
Օնիկը ոնց բերել էր, էնպես էլ տուն տարավ: Ճանապարհները բաց էին, ու Սիրանը մտածեց, որ էստեղի բոլոր ջոջերը երևի արդեն մեռել-պրծել են:
Որքան էր երեխաներին կարոտել: Երբ իրար հերթ չտալով նրանք գետնին փռված ճամպրուկներն էին տնտղում, Սիրանը հայացքով գուրգուրում, գգվում էր յուրաքանչյուրին, մեկ-մեկ դեպի իրեն էր ձգում ու գրկի մեջ հազիվ պահելով՝ անկշտում համբուրում, կենդանու մերունի նման հոտոտում էր որդիներին:
Սկեսրայրը կողքին նստած անխոս նայում էր ճամպրուկների պարունակությունը քրքրող թոռներին ու քթի տակ ինչ-որ բան էր փնթփնթում:
- Հը՞, այ հերա, ո՞նց յոլա գնացիք առանց ինձ:- Սիրանը ծերունու կողմը նայեց:
- Էնա յոլա գնացինք, այ բալա, գնացինք էլի… Էն ախմախը ի՞նչ էր ասում, ե՞րբ է ոտը մոսկվաներից կտրելու, գալու, էս տունուտեղին տիրություն անելու:
Սիրանը չպատասխանեց:
- Ախր, Մխիթարիս համարյա բան չմնաց, էսա բանակ կտանեն,- շարունակեց ծերունին:- Անպետք լակոտ դուրս եկավ: Պորտը դռանը կտրած քեռուն քաշեց հարամ թուլեն… Դու էլ, այ հարս, լավնացել ես, երեսդ սիպտակել է, ոնց որ Թիֆլիզի կեկելկա… Բա էս տեսակ կնկան կթողեն, չեն գա՞….
Սիրանն ասելիք չուներ: Ծերունու խոսքերը այրեցին, դաղեցին կուրծքը: Երբ պատրաստվեց գնալ իր սենյակում մի լավ լաց լինելու՝ ձայներ լսվեցին: Հարևան-բարեկամներն էին եկել՝ առանց դուռը թակելու:
Նստեցին, <մասկովսկի կանֆետ> կերան ու սպասեցին Սիրանի ոդիսականի պատմությանը:
- Մոսկվան ուրիշ է, ծերը չի երևում:- Սիրանն սկսեց:- Գնալիս՝ ես ու Օնիկ եղբայրը Երևանի մոտ մի թաղում տեսանք, ջոջ էր մեռել, ճամփեն փակել էին, լիքը ջիպ-բան կար: Համա Մոսկվայում ամբողջ ճանապարհը մեռել էր: Ջպեր էին, որ կանգնած էին, տեղ-դադար չկար: Մոսկվայի մեծ մասը ջոջ են: Մինչև տեղ հասանք, հա մի գլուխ <Աստված օղորմի> ու <Աստված կարոտ պահի> էի ասում:
Սիրանի տպավորությունները վերջ չունեին: Պաղպաղակի, <շորի շուկայի> մասին պատմեց, <պռոշտու> մասին բան չասեց, բայց մի ուրիշ տեսակ սեթևեթանքով բոլորին հերթով ցույց տվեց ամուսնու առանձնահատուկ նվերը՝ բջջային հեռախոսը, որի էկրանին Լենինի դամբարանի առջև կանգնած Սերոժի ժպտացող լուսանկարն էր:
Խոսք ու զրույցի հետ մթնեց, ու հյուրերը, որը նախանձով, որն աննախանձ, կամաց քաշվեցին իրենց տները: Սիրանը ոչ մեկին դատարկաձեռն ճանապարհ չդրեց. ամեն մեկի հետ մոսկվաներից բերած էն անուշահոտ ռետինի կլորակներից դրեց ու հորդորեց անպայման տեղաշորի մեջ պահել՝ Սերոժի պես, որ բուրդը ցեցը չուտի: Հետո բակն ու տունը կարգի բերեց, երեխեքին պառկեցրեց, միացրեց հեռուստացույցն ու ինքն էլ մտավ անկողին: Իր սիրած ֆիլմն էր՝ <Երեք բարդի Պլյուշչիխայում>: Մի քիչ նայեց ու ժպիտը դեմքին քնեց:
Հազիվ էր լույսը բացվել, երբ անհասկանալի աղմուկն ստիպեց արագ վեր կենալ: Դուռն էին բախում: Գիշերանոցով, հերարձակ ետ հրեց դռան փականն ու սառավ. հարևան կանայք էին, գոռում, ձեռքով, ոտքով ինչ-որ բան էին ասում, չէր հասկանում:
- Ի՞նչ է եղել, հո Սերոժիս բան չի պատահե՞լ…
- Աղջի Սիրան, – կանանց հարձակումը հոդաբաշխ դարձավ,- էդ գնացիր Ռուսաստան աչքաբացվեցի՞ր: Մեզ էդ ու՞մ տեղն էս դրել, այ լիրբ: Էս հարամ անտերները նվեր ես տալիս, որ ի՞նչ անենք… Թե մարդիդ հետ արդեն սրանով եք սիլի-բիլի անում, պա ռուսկի…
Կանայք չարախնդալով հոտավետ ռետինե օղակներով փոքրիկ փաթեթները շպրտեցին պապանձված Սիրանի երեսին, շրջվեցին ու հռհռալով, բարձր-բարձր խոսելով հեռացան.
- Հարամ գոնդոնը տալիս է, թե ցեցի դեղ է: Թողեիր մարդիդ, հիմի ցեցը սաղ բուրդը կերավ, շաշ…
Աղմուկից արթնացած երեխաներն ու ծերունին լուռ կանգնել էին շփոթահար կնոջ ետևում ու զարմացած փորձում էին ինչ-որ բան հասկանալ: Որքան էլ, որ տարօրինակ էր, Սիրանն զգաց, որ սիրտը ցավեց հատկապես սկեսրայրի համար. ծերունին իրեն մի տեսակ ավելի կռացած, խեղճ ու անզոր թվաց:
Օրն անցավ լուսաբացի իրադարձության կրկնություններով՝ հեռու-մոտիկ հարևան-բարեկամների մասնակցությամբ, ու Սիրանն այլևս լաց չեղավ:
Երբ իրիկունը լռեցրեց սիրտը սղոցող կշտամբանքների հեղեղը, Սիրանին թվաց, թե մարմինը վաղուց, շատ վաղուց ցեց է ընկել, ու դեռ ուտում է իրեն: Անսպասելի վեր կացավ, բաղնիքում երկար ու ցավոտ լողացավ, պահարանից հանեց ամենալավ շորերը, հագավ ու հենց էդպես՝ տոնական հագուկապով վերցրեց կաթի դույլն ու գնաց գոմ:
Սերոժի պատկերով հեռախոսը դանդաղ սուզվեց դեռ հեղուկ թրիքի գոլորշու մեջ ու հանգավ:
Կովերին պիտի կթեր:

[Դավիթ]

ԱՐԱՅ ԶԱՐԳԱՐԵԱՆ | (BAYRAMI )¹


(Onu öldürdüm, çünki məni gülümsəyib salamladı.
Şuan da Gurgen’i öldürməyə və başını kesməyə qarar aldım).
Səfərov Ramil Sahib oğlu²

Ալլա՞հն անիծեց, թե՞ Աստծո կողմից տրված շնորհը պակասեց, որ երբեմնի երիտասարդ քաղաքը ժամանակից շուտ կրի ծերության ճերմակ փշալարերը: Քաղաքի ոսկրացած մարմնից իրեն դուրս էր քերել որբ հոգին, իսկ մարմնի մնացորդները չէին դիմացել Ալլահի անեծքին: Փշալարերը կարմրեցին…
Երկինքը բարկության արցունքներ էր թքում քաղաքի վրա: Թանձր մառախուղը քողարկում էր անցյալի չներված մեղքերը, որի համար էլ քաղաքում մնացած չորքոտանի կմախքներն ամեն օր իրենց լուսնահաչոցով մեղքերի թողություն էին խնդրում լուսնից: Շատ տարիներ են անցել, բայց վիրավոր շները դեռ շարունակում են իրենց ոռնոցով բեմ հրավիրել դերասանին, սակայն նրա սուրբ սիրտը չէր կարող մոռանալ անցյալը: Կապույտ մզկիթը հպարտ կեցվածքով հսկում էր քաղաքը: Մինարեթում կախաղան բարձրացրած մոլլայի կմախքը քամուց զրնգում էր:
Անձրևը գնալով սաստկացավ: Ամայի ու քանդված փողոցներով անձրևաջուրը սլանում էր առաջ: Կեղտաջուրը քանդված տներից խլում, տանում էր այն ամենը, ինչը հարկավոր էր իրեն: Անհասկանալի էր, թե ի՞նչ էր անելու վառված տիկնիկի գլուխը:
Լքված բեմը լուսավորվեց: Նեմեսիսի անմահ անունը դաջեց իր սրտում ու դուրս եկավ:Մոցարտի հնչյունները մահացան. այդպես ավելի հեշտ էր տեսնել մահացածին: Քաղաքի միջով անցնում էր գորշ երկաթգիծը: Մառախուղն ու մթնշաղը փոխարինման կարիք ունեին: Փոխարինման ժամանակն էր, երբ երկաթգծի վրա նկատվեց քաղաքի կոլորիտին չհամընկնող մի կենդանի՝ մարդ:
Այդ քայլող դիակը քառասուն տարեկան, ճմրթված կին էր, որի մեջքին կապած էր կարմիր գլխաշոր: Գլխաշորը բերնեբերան լցված էր ինչ-որ բանով: Նրա ծերացած ոտքերը երիտասարդության եռանդով էին հաղթահարում ցեխը: Մի պահ կանգ առավ, սպասեց կայծակի լույսին, որ կողմնորոշվի տեղանքում, հետո նույն եռանդով շարունակեց ճանապարհը: Մի քանի մետր առաջ շարժվեց ու կանգ առավ, ուշադիր
նայեց գետնին, մեջքից իջեցրեց կարմիր փաթաթանը ու ծնկի եկավ: Երկինքն ավելի բարկացավ: Կինն արձակեց գլխի կարմիր գլխաշորն ու դուրս հանեց կեղտոտ մազերը, որոնցից փչող գարշահոտը, վայրկյան անգամ չկորցնելով, ցրվեց քաղաքով մեկ: Նրա ձեռքերը նման էին չորացած ճանկերի, իսկ եղունգները կեղտից քարացել էին: Սկսեց դանդաղ փորել փոսը:Կարմիր փաթաթանը լուռ դիտում էր կատարվող աշխատանքին:
Կայծակը նորից լուսավորեց քաղաքը: Փոսի մեջ լցված ջրի մեջ տեսավ իր դեմքն ու զարմացավ. մազերը մի քանի րոպեների ընթացքում ամբողջությամբ ճերմակել էին: Մինչև կողոսկրերը խցկվեց փոսի մեջ ու սկսեց դուրս հանել ցեխաջուրը, բայց անկարող էր ավելի խորացնել փոսը, ուստի կանգ առավ, քրքրված գոգնոցի միջից հանեց մի մկրատ ու սկսեց կտրել մազերը: Կտրելու հետ մեկտեղ սկսեց անհասկանալի բառեր արտասանել: Այդ ոչ մարդկային ձայները նման էին ադրբեջաներեն բառերի: Այդ պահին չդիմացավ ու անձրևի կաթիլների հետ մեկտեղ սկսեց արտասվել: Ունայնության փոսը ծածկվեց կնոջ մազերով: Կարմիր փաթաթանը խորը շունչ քաշեց՝ աշխատանքն ավարտված էր: Բացվեց այդքան սպասված կարմիր գլխաշորը: Գլխաշորի մեջ կնոջ մեկամյա տղայի դիակն էր՝ անտարբեր ու սփրթնած: Տեսնես կինը ի՞նչ էր մտածում այդ պահին. մի՞թե Աստված տեսնում է իրեն, թե՞ քնած է: Երևի քնած էր, քանի որ երկինքն ամպամած էր, իսկ ներքևից ոչինչ տեսանելի չէր: Դիակն ամբողջությամբ չոր էր, անձրևի կաթիլները խուսափում էին նրա հետ հանդիպումից: Տղայի կապույտ աչքերը չռված էին դեպի երկինք: Նրա աչքերը կուլ էին տվել ամբողջ աշխարհը, միայն մայրն էր դրսում մնացել, երևի դա էր ճակատագրի կողմից իրեն նվիրված միակ շնորհը: Չհամարձակվեց փակել տղայի աչքերը, այդպես գոնե երկնքից կհետևեր մորը:
Գլխաշորով ամուր փաթաթեց դիակը. վախենում էր, որ սատանայական ձեռքերը կդիպչեն որդու անարատ մարմնին: Փաթաթելուց հետո երեխային դրեց հայրենի օրորոցի մեջ ու սև ագռավի հայացքով սկսեց նայել դիակին: Կնոջ աչքերը լռել էին. չարտասանվեց ոչինչ: Մտքում մի քանի բառ ոռնաց ու դողացող ձեռքերը պարզեց երկինք: Անձրևն անխնա քարկոծում էր կնոջ դեմքը: Փոսը կամաց-կամաց ծածկվեց հողաշերտով: Կինն այնքան էլ չտխրեց, քանի որ մոր գրկում հավիտենական քուն մտնելը ամենամեծ հպարտությունն է: Նա էլ շատերի նման համալրվեց հայրենի անտառում:
Ծառատունկն ավարտվել էր: Վերջին ծառը տնկեցի ու վեր թռա տեղիցս: Լուսամուտագոգին դրված լամպը անջատվել էր, բայց լուսնի լույսն օգնեց ինձ տեսնել ժամը՝ ուղիղ երկուսն անց երեսուներկու էր: Շուտ վեր կացա, հագնվեցի, վերցրի սաղավարտը, զենքն ու զրահաբաճկոնը ու դուրս եկա: Սա վերջին մղձավանջային գիշերն էր, որ պետք է անցկացնեի 120 մարտական դիրքում: Շուտ հերթափոխն իրականացրեցինք ու սկսեցի հսկել երկնքի անդորրը: Որպեսզի ժամանակն անիմաստ չանցնի, գրպանիցս հանեցի իմ ամենամոտ ընկերոջը՝ Վարդարանն ու սկսեցի ,,Ողջունել Աստվածամորը,,: Նայեցի երկինք ու տեսա, որ ամպեր չկան, ուրեմն հաստատ նա ինձ լսում է: Վերջին ,,Ողջույնն էր,, մնացել, երբ խրամատի աջ մասում ձայներ լսեցի: Զենքն առաջ պարզեցի ու անաղմուկ առաջ շարժվեցի: Ոչինչ չկար, երևի վախից էր: Հազիվ սթափվեցի, որ այս մղձավանջը մոռանամ, բայց ուշադրությունս ինքնըստինքյան ուղղվեց թուրք երեխայի գերեզմանին: Ցածր լարման հոսանքի պես դողն անցավ միջովս ու հասավ երկինք: Չհամարձակվեցի մոտենալ գերեզմանին: Ետ շրջվեցի, որ քայլեմ նախկին տեղս, բայց չկարողացա, ինչ-որ մեկը կախվել էր ոտքերիցս: Նորից լսվեցին ձայներ, բայց այս անգամ հստակ լսեցի՝ երեխայի լացի ձայն էր: Ոտքերս դողացին, բայց որոշեցի քայլել գերեզմանի ուղղությամբ:
Լուսընկա գիշեր էր, սև շիրմաքարը լուսնի լույսի տակ փայլում էր: Քար դարձած երեխան լացում էր, արցունքի կաթիլներ էին քարից գլորվում ներքև: Հոսանքի լարումն ավելի ուժեղացավ: Լացի ձայներն սկսեցին խեղդել ականջներս: Շիրմաքարի ներքևում կուտակված արցունքը կարմրեց, երևի հիշել էր փշալարի գոյության մասին: Երեխային հանգստացնելու համար ճիշտ կլիներ նախ նրա արցունքները մաքրել: Գրպանիցս հանեցի մորս նվիրած թաշկինակն ու ձեռքս երկարացրեցի, որ մաքրեմ շիրմաքարը, բայց չկարողացա, ձեռքերս այնքան ուժեղ սկսեցին դողալ, որ թաշկինակը ձեռքից վայր ընկավ: Երեխայի ոռնոցն անտանելի էր: Սև քարի վրա նշմարվում էին տղայի կապույտ աչքերը: Ուշադիր նայեցի նրա աչքերի մեջ՝ անորոշություն կար, ուրիշ ոչինչ չտեսա: Աչքերն ավելի լայն բացեց, ու կարմիր կայծակն իր հետ դուրս հանեց մահը: Շիրմաքարից սկսեց արյուն հոսել: Ոտքերս չդիմացան այդ ճնշմանն ու ծալվեցին, ծնկի եկա…
Ձեռքս մեկնեցի, որ վերցնեմ թաշկինակը, և այդ պահին սառը դանակը կայծակի պես մխրճվեց կոկորդիս մեջ:
Վերջին արյունոտ ,,Ողջույնը,, չորացավ Վարդարանի վրա, չհասավ Աստվածամորը: Այդ պահին հիշեցի միայն այս ութ թիվը՝ 19.02.20.04., ուրիշ ոչինչ չհիշեցի: Գլուխս սառավ, արյունը մի քանի վայրկյան կանգ առավ, չէր կողմնորոշվում ինչ անել: Աչքերս դուրս ընկան, ու հայացքս մահացավ տղայի կապույտ աչքերի մեջ: Գույության առաջին ծիլերը դուրս ցատկեցին, ու սև քարը միաձուլվեց արյան հետ: Երեխայի աչքերը ցավից մրմռացին. ստիպված էր փակել աչքերը: Մոր երազանքն այդպես էլ անկատար մնաց: Գետնատնակում ժամացույցի սլաքները կանգ առան՝ ուղիղ երեքն անց քսաներեք էր: Դանակը դանդառ տեղաշարժվեց դեպի աջ: Սրտիս վերջին երեք զարկերը կոկորդիցս դուրս շպրտեցին արյան վերջին մնացորդները: Վստահ էի՝ սա հենց Ալլահի անեծքն էր: Վարդարանը ձեռքիս միջից ընկավ ու թաթախվեց արյան մեջ:
Հոգիս վեր թռավ: Նայեցի շուրջս ու հասկացա, թե ինչու էր տատս ինձ ,,Գանձ,, անվանում, նա վաղուց էր կանխատեսել իմ ապագան:
Սև զարդատուփի մեջ հանգիստ էր ու հարմար, բայց չհասկացա, թե ինչու էր ձախ ոտքս դրսում կախված մնացել: Մորս տեսա. աչքերը լայն բացած այս ու այն կողմ էր տեղաշարժվում: Հիշեցի մանկությունս ու հասկացա, որ աշխարհում երբևէ գոյություն ունեցած ամենամաքուր ու անարատ սերը մայրական սերն է: Աներևույթ ու անիրական ուղեղս այդպես էր մտածում: Մոտեցավ ինձ: Աչքերս շուտ փակեցի ու ձևացրի իբր քնած եմ, չէի ուզում, որ ինձ արթուն բռնացներ, թե չէ հաստատ կջղայնանար: Տանն ամեն ինչ ու ամեն ոք հարազատ էր ինձ, միայն սև զարդատուփն էր անծանոթ, երևի առաջին անգամ էր, որ նրա հետ մտերիմ հանդիպում ունեցա: Դուռն անընդհատ բացվում էր ու փակվում, ձայները հանգիստ չէին տալիս մորս:
Դուռը նորից բացվեց, զարդատուփը քարացավ: Սատանայական սև աչքերը ներս մտան: Ձեռքս տարա գրպանս, որ հանեմ Վարդարանը, բայց չկարողացա, քանի որ գրպաններս կարած էին: Ֆաքիրը³ մոտեցավ ինձ ու կանգնեց դիմացս: Նա էր եղել իմ կյանքի սուֆիզմը4: Ափսոս չէի կարող բացել աչքերս, ստիպված էի կուլ տալ ատելության հայացքները: Ժպտաց, ու այդ պահին ատամների արանքից դուրս պրծան ինձ ծանոթ բառեր՝ ,,Ուրախ եմ քո համար,,: Դիմացա նրա գայթակղությանը, ուրեմն հաղթեցի ստանային: Զարդատուփը սկսեց սառցակալել: Նայեցի ժամին, դեռ տասը րոպե ժամանակ կար: Վեր կացա ու աննկատ դուրս եկա: Դուռը փակեցի ու վազեցի փողոցի երկարությամբ: Ոտքերս հիմա ավելի արագ էին աշխատում, քան առաջ: Բավականին հեռացել էի տնից, կանգ առա ու սկսեցի քայլել: Դժվար էր այդ պահին գիտակից կյանքով ապրել, քանի որ դառնալ գիտակից մարդ, նշանակում է գիտակցել, թե ով է մարդը, իսկ երբ գիտակցում ես, թե ով է մարդը, այդ ժամանակ քո միջից վերանում է մարդ լինելու ցանկությունը: Ժամանակը լրացած էր: Հեռվում ձայներ լսվեցին:Շրջվեցի մեր տան կողմն ու լսեցի՝ մոլլան էր հարություն առել:
,,Ողջոյն քեզ Մարիամ, լի շնորհոք,Տէրն ընդ քեզ, օրհնեալ ես դու ի կանայս եւ օրհնեալ է պտուղը որովայնի քո Յիսուս:Սրբուհի Մարիամ,Մայր Աստծոյ բարեխոսեա վասն մեր մեղավորացս այժմ եւ ի ժամու մահվան մերոյ………Ամէն,,:

Հ.Գ. ,,Նոր էի սկսել աշխատել պատմվածքից վրա, երբ իմացա, որ 120 մարտական դիրքում ադրբեջանցիները հայ զինվոր էին մորթել: Տղե՛րք, զգոն եղե՛ք, պատերազմը դեռ շարունակվում է,,:
1.Bayramı-Բայրամ- մահմեդական տոն, նշվում է ամեն տարվա գարնանը: Յուրաքանչյուր մուսուլման ընտրում է ամենալավ ու առողջ կենդանուն, ամբողջ տարին լավ սնում, որ այդ օրը զոհի հանուն Ալլահի:
2. Onu öldürdüm, çünki məni gülümsəyib salamladı. Şuan da Gurgen’i öldürməyə və başını kesməyə qarar aldım) Səfərov Ramil Sahib oğlu,,-Նրան սպանեցի, որովհետև նա ինձ ժպտալով բարևեց: Հենց այդ վայրկյանին ես որոշեցի սպանել Գուրգենին ու կտրել նրա գլուխը,,: Ռամիլ Սաֆարով
3.ֆաքիր-դերվիշ
4.սուֆիզմ-թուրքական գաղտնի ուսմունք, որտեղ հատուկ նշանակություն ունի ցանկության անիրագործելիությունը:Ինչքան անհասանելի է բաղձանքի առարկան, այնքան ավելի մեծ է ձգտումը

[Դավիթ]

Մերրի Մկրտչյան-ՇՊԵՐՈՒՆԳ*

Կշիռ չունեցող մանրադրամի պես այսպես, իջեցնում է գլուխը, ծնոտը քսում շորին: Չգիտեր՝ որտեղ են կոտրվում ակնկալիքները: Անշուշտ, չէր ուզել ոտքի կանգնելուց հետո հանկարծ հետ նստելու ցանկությամբ վառվել: Այդ պատճառով հավատաց, որ ժամանակը սկզբին է տրվում ու վերջ: Ուրեմն համակերպվեց: Վերևում կախված ջահը աչքերով պտտեցնել կարող էր, կարող էր այդ աչքերով իր վրա դանդաղ թափել քարերը: Մեծ, շատ մեծ կառույցի: Նույնիսկ կարելի էր երևակայել, թե ինչպես են տոննա կշռող բեկորներն ընկնում իրենից աջ ու ձախ, իսկ ինքը փոշու մեջ է: Ուերմն փոշու մեջ: Կարող էր լսել աշխարհի մի լրիվ ուրիշ ծայրում գտնվող հավերի ոտնաձայները, որոնք ածելուց հետո պիտի որ կոտրեին իրենց ածած ձվերը: Աքլորի պես կանցներ անտարբեր ու հենց չզսպեր իրեն ու սուլեր, կզղջար: Երբեք էլ չիմացավ ՝որտեղ են կոտրվում ակնկալիքները:
Իսկ նրանք, ովքեր չաղոթեցին գիշերվա այս ժամին, որ մոռացան փակել դուռ-դարպաս, դուռ-պատուհան, նրանց համար, որ չկրկնվի եղածն այսուհետ: Հենց նրանց համար: Ասաց: Եթե աշակերտ լիներ, լիներ թմրած ժամին անպատեհ մի որևէ առիթով այդ սենյակում, կլռեր ու չէր պատասխանի… Ուսուցչի անվերջանալի ձայները: Կլռեր պատուհանից դուրս նաև, որտեղ կանգնած մեքենայի վրայի փոշու հաստ շերտի մեջ մեկը գրություն էր թողել՝ սիրտդ ուրիշ տեղ թափ տուր:
Ծնոտը կքսեր, թեկուզ չնչին մի դյութիչ վայրկյան: Վերջապես ավելի վատ լինել չէր կարող: Աղվամազերը եզերվում են արևով, իսկ մայրամուտը դիմացից քայլող աղջկա շրջազգեստից վեր է: Ուրեմն դժվար է՝ էլ ավելի գնալիս չթողնել ուրիշ ցամաքի մասին պատմող համարը, երկնքում աստղ խոստանալուց հետո: Չնվաճված աստղեր: Ուրեմն բոլոր մարող երազների արագությունը նույնն էր: Իսկ ինքը վաղուց կինո չի գնացել: Ընդամենը: Ւնքը աշխարհի բազմանշանակություններից ծորացող անտառ է մութ, բալես,- ասաց,- հասկանո՞ւմ ես՝ մենք բուտիլկա չենք: Ախր չենք էլ եղել: Այդ ամենաբարձր թնդյունները ամենաբարակ ծաղիկների ընկնելիս են գալիս: Թեև սահմանված բաները, հասկանո՞ւմ ես, չնչին բաներ հո՞ չեն: Բնական է ձախողվելը, անսովոր բաները շատ են աննյութեղեն: Ինքն, օրինակ, մի անգամ փունջ ծաղիկ զոհաբերեց Աստծուն: Ու դա մի անգամ էր: Ու գիտե՞ք՝ ինչի համար՝ հոր մորը գտնելու: Պատկերացրեք, որ լեռան վրա կանգնած քաղում է ու փունջ կապում, քաղում-կապում, հետո զգում է, որ իր հոր մայրը կողքին չէ: Վերջապես ինքն արդեն ծնվել է: Երկար ձայնում է, վազում սարի երկարությամբ, ընկնում-բարձրանում: Ծանր, տաք արև: Շատ բարձր ու միայնակ լեռան վրա շատ ճերմակ աչքերով վերև է նայում ու Աստծուն խոստանում նետել հավաքած փունջը հոր մորը վերադարձնելու պայմանով: Ու այո, նետում է, ծաղիկները նետում է ու հատկապես այնպես, որ հեռու ընկնեն, որ Աստծուն չթվար, թե հետո հետ էր գնալու, վերցներ: Հատկապես որովհետև դժվար էր դրանք հավաքելը:
Մաս 1
Այդ անուրախ երեկոյի մեջ կարելի է և չարձագանքել սուլողներին, վերջապես դու միշտ վախենում ես չլսված մնալուց, դու անտանելի վախենում ես ու ամաչում անտանելի ուրիշների մահերի համար, որոնք ավելի վաղ են պատկերվում քո մեջ: Հետո պատկերվում է ձյունը, որ իջնում է դիմացից քայլող տղաների մազերի մեջ: Կան կանայք, ու նրանք, հավատացած եմ, չեն ծնվել օտար լինելու համար՝ ծխելով խորթ տղամարդկանց աչքերի կենտրոնում ու այնտեղով անցնող համեմատությունների մեջ: Նա, որ ոչինչ չհասցրեց կապել ոչնչին: Եվ վախեցավ ամենակարևորի մեջ եղած բառերից, որոնք կարող էին չարտասանվել, ամենակարևորի մեջ եղած բառերի քաղցից, և վախեցավ մոռանալ աղոթել՝ ենթադրենք վաղը: Դու գիտես, կա լռության անմխիթար պայքար, իսկ տեղացող ձյան պատճառով թատրոններում կտրուկ աճեց հեռացողների թիվը:
Շները հարձակվում են տղամարդու վրա, և սիրտը անկշիռ է այդ պահի համար, նրան օգնելու են գալիս իր քույրերը:
Արծաթագույն դռները բացվելիս ճռռում են դանդաղ: Ի՞նքը, ոչ, ինքը ամենևին էլ չի լացում, պարզապես, կորցնելով իր բոլոր ներշնչանքի պահերը՝ հորն է դառնում, ասում է՝ հեծկլտոցի ձայն-մայնը գուցե նրանից են գալիս:
Ուրիշներն իր մեջ կորցրին իրենց ինքնաթիռները, եկան փնտրելու, չգտան: Հետո մտքերն անգամ թևեր առան՝ ձվադրելով ուրիշ բներում: Նայեց իր աչքերի մեջ, ասաց՝ չես կարող, դու, որ ամենաշատը գիտեիր, որ հիվանդ եմ: Հող, չկամ: Ասաց ու նորից նայեց աչքերի մեջ:
Շպերունգ
Հետո ինքն ու Սարգսյանը կանգնեցին միջանցքում:
– Խոսիր,- ասաց:
– Տրական հոլովը, դա այն առարկան կամ իրն է…
– Այո, այո, շարունակիր:
– Դա…
– Քեզ ի՞նչ եղավ:
– Չեմ շարունակում,-ասաց ու դուրս եկավ:
Գուցե դրա համար էլ դուրս եկավ, որովհետև գնաց ու ասաց, թե իր մատների վրա փակեցին դուռը, որ գուցե ինքը եկավ ետնախորշերից բազմանշանակության, ուրացումների, կարծեցյալ անլռելի, բայց իմաստազուրկ անհեթեթությունների, որ իր արարքների մեջ էր բացվում, և որ ինքը, անընդհատ բացառելով երևույթների նյութական հավերժության բացակայությունը, սահեց իրենից բացվող դաշտերի մեջ, դաշտերի մեջ, դաշտերի մեջ…
Վերջապես, ոչ ոք չի եկել սիրտ ճմլելու չափ սիրտ թափելու՝ հասկանալու համար, թե որտեղ են կոտրվում ակնկալիքները:
Եթե երկնքում ճախրող թռչունները բարի լինեին, չէին թևածի: Գուցե փետուրները անահազանգ ընկնեին մեծ բերան ունեցող մարդկանց մեջ, կամ լացող երեխաների, որոնք կխեղդվեին հավանաբար:
Կան աշխարհում երկու հոգի, որ իրեն բարդի են ասում, ու նաև եղանակ, որի ժամանակ բարդուց բամբականման փաթիլներ են պոկվում ու փողոցներն անում ոտնատակ: Կա աշխարհում մի հոգի, ով փորձում է իրեն բաժանել միակ ընկերոջից, ու կա ցավալի հետևանք՝ ինքն ընդհանրապես դեմ չէ: Ոչ ոք երբեք չի գա ու հարցնի իրեն.
– էսօր ամսի քանիսի՞ն է:
Կամ թե՝ թուղթ կուզե՞ս: Այդպես լինում է, ու երբ ինքն ուզում է ինչ-որ բանի վրա թոթվել ուսերը, չի գտնում դա պառճառաբանված անելու համար ոչ մի բան:
Ուրեմն ոտքերը հավաքեց գլխի տակ, դունչը քսեց ծնկներին, ազդրերի վրա պրոֆիլով հենվեց:
Սարգսյանը հավատում է, որ իր որդին մեքենա վարել չգիտի: Դրա համար էլ ինչ-որ թաքնված սպասումով անպայման որդուն ուղեկցում է, մինչև որ նա վարորդ է դառնում ու հեռանում, այն էլ անհաշիվ անգամ: Երևի Սարգսյանը ուզում է անպայման տեսած լինել՝ ինչպես է տեղի ունենում վթարը, իսկ թե ինչի՝ ոչ ոքի ասելու բան չէ: Նա անպայման նայում է այնքան, մինչև որ հորիզոնում փոշին վերադառնում-նստում է ասֆալտին, որի վրա ոչ մի կերպ չի գծվում որևէ մեքենայի հետք: Սառնասիրտն է,- մտածեց ինքն իրեն ու հրճվեց: Հետո կորցրեց Սարգսյանին:
Հազար չգիտեմ որ թվականին սովետական միության տարածքում փորվել է հողը, հնչել են կաղկանձանքներ ու հեծկլտոցներ: Հազար չգիտեմ որ թվական. Քրիստոսից հետո սովետական միությունում այլևս ոչ ոք չլսեց փորված հողերի մասին:
Իրեն էլ բան չմնաց անելու ուրեմն: Ինքը քարը դրեց գլխին ու պառկեց:
Մաս 2
Եթե ինքը վախենում է, ամենաշատը վախենում է լվացքի պարաններից, որ կքվում են ծանրության տակ: Եթե ինքը քնում է, երազում տեսնում է մարդկանց, որ արհամարհեցին իրեն: Դրանցից մեկը ջղային աչքերով բենզին է լցնում իր վրա ու փախչում: Իսկ ինքը ահավոր սպասում է, բայց չի վառվում. երևի սիրում են վրեժ լուծել ու դա կիսատ թողնել այն պահին, երբ օբյեկտը հասկանում է վերահաս բանը, իսկ լուծողն այստեղ քիթը ցցած ձեռքերը թափ է տալիս: Ուրեմն կանխամտածված բաներ:
Ուրեմն երբ խոսեցին իր մասին, շատերը մտածեցին, որ գնում է ու պետք է իմանալ՝ ուր: Մնացածն էլ ասացին, թե իր որոշելու բանն է, և միայն Սարգսյանը հասկացավ, որ իրեն ընդամենը պետք է հարցնել՝ ինչի՞ չի գնում, այլ ոչ թե ասել՝ մնա: Այդ ժամանակ, երբ ինքը երեխա է, շատ անհրաժեշտ է ուշադրությունը որոշակի բացակայությունների հանդեպ: Իսկ դա չեղավ: Ու իրենք գիտեն, եթե չեղավ, ուրեմն չեղավ:
Առաջ ամեն անգամ աչքերի մեջ մի գդալ աղ էր լցնում: Սենյակում թողնում էր ծաղիկը՝ չջրված ու անտեր, և աղոթում էր, որ կողքին ոչ ոք չնստեր, չհարցներ՝ ինչի է ցուրտ, ու որ ոչ ոք կողքը չնստեր, պայուսակի պարունակությունը հատ-հատ շարում էր եկեղեցու դատարկ նստարաններին: Ինքը եկավ ամեն անգամ ավելի խոցված, ինչի՞ չուրացավ ուրեմն, եթե անգամ սայթաքեց ու պատռեց կոշիկ-սիրտ-կոշիկ: Ախր ինքը եկավ ամպեր ճանկռելու, աշխարհ ճղելու անբավարարվածությունից, բայց ամեն անգամ է՛լ ավելի անտարբեր, երբ եղունգների տակ չգտավ աստղեր: Իր կենացների համար բաժակ չդարձրին, գինի չունեցան, սիրտ չտվեցին: Ինքը չեկավ ողնաշար թեքելու, լինելու սիրուն՝ չգնահատվելու, օր օրի ավելի ծանր բառերով կքվելու, և ոչ մի օր էլ չեկավ ամենավերջում հասկանալու, որ իր որոշելու բանը չէ չսփոփվելը, որ խռովելով՝ երեսը այլուր չի դառնա, որ չի կարողանա թաքնվել, թե նեղացնեն:
Շպերունգ
Միշտ ամենաքիչը իր մոր ուրանալուն էր սպասել, որովհետև ամենաշատը նրան էր տարել բաց թողնված տեղերը լցնելու: Ինքն ինչ էր անելու, եթե Սարգսյանը մեռներ: Երևի մի երկու անգամ թաքուն խանդել էր էդ կնոջ որդուն, միայն թե փոքր ժամանակ, որովհետև հիմա արդեն մեկ է: Եթե հարազատներ ունենար, նրանց պատուհանից էր նայելու, ցույց չէր տալու, որ շատ է սիրում, երկար ձևացնելու էր, թե չի լսում, ու էդպես լիքը բաներ էր որոշել, որ չարեց: Երևի ոչինչ էլ չաներ, եթե Սարգսյանը մեռներ: Գնալու էր, գալու էր: Ու երբ մտածում էր երկար, աչքերը չէր պոկում Սարգսյանից, հանգիստ չէր տալիս կնոջը երևակայության մեջ: Որքան երկար էր ինքը էդ կնոջը թույլ տվել նկատել իրեն, իրեն այդքան առանձին-առանձին: Ի՞նչ էր անելու, եթե Սարգսյանը մեռներ: Էն կինը, որ ամուսնուց բաժանվելու օրը իրեն հետը տարավ այգի, երկու բաժակ սուրճ առավ, մեկը խմեց, մեկը իրեն տվեց ու նստած նստարանին՝ պատմեց, թե ոնց էին իրենք իրար սիրել, ոնց էր ինքը իր ամուսնուն պահել, հետո նույնիսկ երգեց էն երգը, որի տակ բաժանվել էր մարդուց: Իսկ ինքը լսելու փոխարեն, ավելի շատ նայեց էդ լացող կնկան, մտածեց, որ հաստատ չգիտեր, թե ինչ էր անելու, եթե Սարգսյանը մեռներ: Գուցե ուրախանար, հաստատ կուրախանար: Գլուխը կդներ ծնկներին, ձայն չէր հանի: Կթողներ, որ իր կողքին նստեն: Ծնոտը կքսեր սրունքներին, մազերը կարճ կկտրեր: Տերևի մեջ քար կփաթաթեր, կդներ բերանը, կուլ կտար:
Մաս վերջին
– Ինչի՞ ես 4-րդ մատդ ծուռ նկարել,-հարցրեց Սարգսյանը:
– Չեմ պատասխանում հարցին,- մերժեց ինքը:
– Մտածում ես՝ վա՞տ հարց է,- ժպտաց կինը,- արի գնանք տուն:
*շպերունգ – երբ շիզոֆրենիայով տառապող հիվանդները գլխում զգում են դատարկություն

[Դավիթ]

ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱԶԻԶՅԱՆ | ԱՐԹՆԱՑՈՒՄ

«Երկրագունդը գուցե իրականում գունդ չէ, գուցե փոս է, որը գտնվում է մի ավելի մեծ փոսի մեջ, որ տիեզերք ենք կոչում: Հսկայական փոս, որը երբեք ոչնչով լցնել չի հաջողվի»,- մտածում եմ, մինչ գյուղական ավտոբուսը տանում է ինձ այնտեղ, ուր բոլորովին չէի ուզի գնալ` իմ հայրենի քաղաքը: Կողքիս նստած կնոջ վրայից թթվաշ հոտ է գալիս: Ձեռքին հովհար է բռնել, բայց շոգից քունը տարել է ու, մի կողքի ընկած, իր հոտի նման թթվաշ `ֆսֆսում է:
Բոլորովին չեմ ուզում վերադառնալ տունը, որտեղ մեծացել եմ: Այնտեղից դուրս եմ եկել տասնյոթ տարեկանում եւ դրանից հետո միայն երկու անգամ եմ այնտեղ եղել` հորս թաղմանը եւ տատիկիս թաղմանը: Սա երրորդ անգամն է եւ, եթե սնահավատ լինեի, պիտի կարծեի, որ` նաեւ վերջինը: Բայց ես ոչ միայն սնահավատ չեմ, այլեւ ընդհանրապես –հավատ չեմ, այնպես որ գնում եմ ու ձանձրույթից փիլիսոփայական մտքեր եմ որոճում ուղեղումս:
Ճիշտն ասած, եթե ինձ մնար, ես ընդհանրապես չէի վերադառնա: Չեմ էլ պատկրացնում, ո՞նց մարդն այդքան կարող է ատել սեփական ծննդավայրը: Բայց տանը այլեւս մարդ չի ապրում եւ ես որոշել եմ այն վաճառել, իսկ գնորդը ուզում է սեփական աչքերով տեսնել այն, ինչ պատրաստվում է գնել: Գնորդը, իհարկե, կուզի, իրեն ինչ, որ ես չեմ ուզում վերադառնալ հայրական տունս: Նա կգա առավոտյան, ամեն ինչ թմբլիկ ձեռքերով կտնտղի, հեռախոսից լսվող ձայնից ես անմիջապես կռահեցի, որ ինքը թմբլիկ մատներ ու յուղոտ քիթը կունենա. այդպիսի ձայն միայն յուղոտ քթից դուրս կգա: Իրեն հետաքրքրո՞ւմ է, որ մինչ իր գալը ես պիտի տանը միայնակ գիշեր անցկացնեմ` պահարանում թաքնված իմ հիշողությունների հետ:
Նույնիսկ չգիտեմ, թե ինչու եմ այսքան ատում այս տունը: Ինքն ինձ ախր ոչ մի վատ բան չի արել: Բայց այստեղ անկյուններից ինձ վրա են թափվում այն բոլոր երազանքները, որոնք ունեցել եմ ու որոնք հույս ունեի իրականացնել: Հիմա գնալու եմ ի՞նչ պատասխան տամ պատերին 43 տարվա իմ գոյության ողջ բարձրությունից. երազանքներս չիրականացան, ոչինչ չհասցրի, ոչ-ոք չունեմ: Ծեր, հոգնած, ուշացած մի գոյություն, որը եթե վաղը անհետանա տիեզերքի փոսից, ոչ-ոք դա չի նկատի:
Երբ հասա տուն, փակ դռան առաջ դրված պայուսակ նկատեցի: Մի պահ ինձ թվաց, թե մայրս է վերադարձել, մայրս, որն անսպասելի լքեց մեզ, երբ ընդամենը վեց տարեկան էի, հանգիստ խղճով թողնելով, որ մեծանամ տատիկիս ու հորս մոտ: «Տղային հայր է պետք»,- գտել էր իր արդարացումը ու հեռացել: Շուրջս նայեցի` մորս տեսնելու ակնկալիքով, այնպիսին, ինչպիսին հիշում էի նրան երեսունյոթ տարվա հեռավորությունից` խոշորամարմին, հաստ հոնքերով ու երբեք չժպտացող բերանով, հետո հասկացա, որ դա անմտություն է, մայրս այսքան տարիների ընթացքում ոչ մի անգամ լուր չի տվել իր մասին, եւ եթե հիմա նրան փողոցում տեսնեմ, երեւի չճանաչեմ: Այնքան էի նեղացած նրանից, որ ուսանողության տարիներին անգամ սկսել էի ինձ համոզել, որ մորս դեմքի վրա ակնհայտ երեւում էին հոգեկան ապագա հիվանդության ախտանշանները ու գուցե նա հիմա ինչ-որ մի հոգեբուժարանում անհայտ կորած է` աշխարհի անցուդարձին անտեղյակ, սեփական մտքերի աշխարհում, դրա համար լուր չի տալիս:
Աստիճանահարթակում մարդ չկար, այնպես որ պայուսակի տերը հայտնի չէր, այն ուղղակի դրված էր դռանս կողքին, ասես ինձ էր սպասում: Թեքվեցի, վերև նայեցի, ներքև նայեցի. մարդ չկար: Մտածեցի` այդպես թողնեմ, հնարավոր է` ուրիշ մեկը վերցնի տանի, տուն տանեմ, կարող է տերը հիշի, որ թողել է այստեղ ու գա նրա հետեւից:
Պայուսակը մոխրագույն էր, խոշոր ու թեթև: Անկյուններից կաշին սկսել էր քայքայվել: Հնարավոր է` տերը մտածել է նետել, բայց մոռացել է մեր դռան առաջ: Հնարավոր է, ընկերներս կատակ են արել, իմանալով, որ գալու եմ, այն իմ շեմքին են դրել: Բայց ո՞նց են իմացել, ո՞ր ընկերներս, մի կարգին ընկեր էլ չի մնացել այս քաղաքում, որ հետս այդպիսի կատակներ կաներ: Դպրոցական ընկերներիս մի մասը մեկնել է, մի մասը` մահացել, մյուսները հեռացել են մի տեսակ, վերջին մոտիկ ընկերս մի երկու ամիս առաջ կախվեց բանտում, որտեղ այդպես էլ ժամանակ չունեցա նրան այցելելու, չնայած հատուկ նամակով խնդրել էր, որ գնամ: Բայց ես երեւի իրենից շուտ էի մահացել, չկարողացա գնալ: Վաղուց արդեն մահացածի նման եմ:
Պայուսակը դրեցի դռան կողքի պահարանի վրա եւ անցա ներս: Չնայած, եթե ինձ մնար, գուցե աթոռս դնեի ուղիղ միջանցքում ու սպասեի այնքան, մինչեւ առավոտյան գնորդը հայտնվեր: Բայց տունն ամբողջովին փոշոտ էր, պետք էր գոնե փոշին մաքրել, մինչեւ այն օտար մեկին ցույց տալը: Հին լաթի կտորով սկսեցի մաքրել պահարանի ու դրա վրա դրված ընտանեկան միակ լուսանկարի փոշին, որի վրա ես երեք տարեկան եմ, կանգնած հորս ու մորս արանքում, ու բոլորս մի տեսակ այնքան տխուր ենք, ասես թաղման ենք մասնակցում: Հետո սրբեցի հայելու փայտե շրջանակի փոշին: Հայելին խունացել էր, ու դրա մեջ մի ինչ-որ խունացած դեմք էր արտացոլված. դրան չէի ճանաչում, ինչ-որ հեռավոր նմանություն էր տալիս մեկին, որին վաղուց տեսել էի երեւի, բայց նա դուրըս չէր եկել եւ գերադասել էինք այլեւս չհանդիպել:
Ոչ մի կերպ չէի կարողանում դադարել մտածել պայուսակի մասին: Կարո՞ղ է մեկը գողացել է, հետո հետապնդման պահին նետել է դռանս առաջ ու փախել: Իսկ եթե մեջը շատ փող կա: Ինչքա՞ն պիտի լինի, որ ես որոշեմ յուրացնել այն: Հետո ո՞նց կարդարացնեմ ինքս ինձ իմ աչքում: Չէ՞ որ ցանկացած հանցագործ ի վիճակի է ինքն իրեն արդարացնել, այլապես կմեռներ ամոթից: Ու ցանկացած ազնիվ մարդ, որը միշտ գլուխ է գովում իր բացառիկ ազնվությամբ, հիմնականում այդպես ազնիվ է, քանի որ անազնիվ լինելու առիթը դեռ չի ներկայացել: Ես էլ դեռ ոչ մի անգամ դռանս առաջ միլիոն դոլարով լիքը պայուսակ չեմ հայտնաբերել, ինչի՞ց իմանամ, որ հայտնաբերելու դեպքում չեմ յուրացնի: Դաժան գաղափարախոսություն է, բայց ինձ միշտ թվացել է, որ ցանկացածին կարելի է գայթակղել, խայծի չափերն են տարբեր: Իհարկե, ջահել ժամանակ ընկերներիս հետ վեճերում այս տեսակետը պնդելիս միշտ մտովի ինքս ինձ այս ընդհանուրից դուրս էի դնում, ինչպես փոքր ժամանակ սուտ երդվելուց լեզու էի կծում` հույով, որ դա ինձ կփրկի պատժից: «Բացի ինձանից,-մտածում էի, երբ ասում էի «ցանկացածին»,-միայն բացի ինձանից»: Եւ ահա առիթը ներկայացել է: Ես ինձ բռնեցի այն մտքի վրա, որ մտածում եմ գումարի չափի մասին, որ պիտի գտնեմ պայուսակում: Ուրեմն «Եվ ես` Բրուտոսս»:
Իսկ գուցե ոսկյա զարդե՞ր են: Արդեն ի վիճակի չեմ զսպել հետաքրքրությունս: Իսկ գուցե ինձ փորձելու համա՞ր են թողել դռանս առաջ: Օրինակ, տանս պոտենցյալ գնորդը, կամ` ընկերներս: Բայց չկան, չէ՞ մարդ աստծու, մեռել են չէ՞, մեկնել են: Ուրեմն. ինչքանո՞վ կգայթակղվեմ: Ինչքանո՞վ է հնարավոր ինձ գնել: Որ վերցնեմ, սուսուփուս, չասեմ ոչ մեկին, ոստիկանություն չգնամ, տունս չվաճառեմ, ծախսեմ մինչև կյանքիս վերջը, չաշխատեմ, ճանապարհորդեմ, անեմ այն ամենը, ինչի մասին երազել եմ մինչև հիմա` այսինքն քառասուներեք տարի:
Բայց դիմանում եմ դեռ: Գուցե հանցագործության ապացույցներ են վրան ու ջնջել չի կարելի: Գուցե այս պայուսակի տեր տատիկին սպանել է մուտքում ինչ-որ խուլիգան, հետո պայուսակը թողել է դռանս մոտ` հետքերը իրենից մաքրելու համար:
Պառկեցի քնելու առանց պայուսակը բացելու: Մի տեսակ հպարտ էի ասես, որ ինձ դեռ չեն գայթակղել:
Գիշերն արթնացա այն զգացողությունից, որ խեղդվում եմ: Սենյակի օդը ծխով էր հագեցած, շնչել չէր լինում: Վեր թռա ու անմիջապես հիշեցի պայուսակի մասին: Մթի մեջ հողաթափերս չգտնելով` բոբիկ ոտքերով թփթփացրի միջանցք ու վառեցի լույսը: Պայուսակից կանաչադեղնավուն բարակ ծուխ էր բարձրանում: Դանդաղ հոսում էր դեպի առաստաղ, թեքվում, իջնում էր ներքեւ ու ողողում սենյակը: Առանց երկար-բարակ մտածելու հանցագործությունների ու հետքերի մասին, բացեցի պայուսակը: Այնտեղ ոչինչ չկար ու, որ ամենավատն էր, պայուսակից քրքիջ էր լսվում: Ձայնը ծանոթ էր, սակայն գիտակցում էի, որ վաղուց լսել եմ, մի 20-25 տարի կլինի: Քրքիջը աստիճանաբար ուժեղանում էր, պայուսակը սկսում էր ցնցվել քրքիջից, այն ակնհայտորեն ինձ ծաղրում էր: Ձեռքս մտցրի պայուսակի մեջ, բայց ոչ ծխի, ոչ քրքիջի աղբյուրը չհայտնաբերվեց: Դատարկ էր ու վերջ: Երբ քրքիջը այլևս այնքան անտանելի դարձավ, որ թվում էր ևս մի քիչ ու ականջներիս թմբկաթաղանթները կպայթեն, ես հանկարծ արթնացա:
Բացեցի աչքերս ու ոսկորներիս մեջ զգացի այն ծանոթ ցավը, որ դեռ մանկությունից զգում էի` մղձավանջից արթնանալիս: Ասես ոսկորներս փափկել են ու էլ չեն դիմանում մսիս ծանրությանը: Օդը սենյակում իրոք ծանր էր: Նեխած մսի ու խունկի հոտ էր գալիս: Մի՞թե երազս դեռ չի վերջացել, մտածեցի: Հետո հանգիստ բարձրացա անկողնուց, մի երկար րոպե հատակի վրա ոտքերով շոշափելով գտա հողաթափերս, հագա ու դատապարտվածի նման գնացի միջանցք: Վառեցի լույսը, պայուսակը հանգիստ դրված էր այնտեղ, ուր ես դրել էի: Գիշերվա խախտված քնից սրված զգայաններով մոտեցա պայուսակին, բացեցի ու ձեռքս մտցրի մեջը: Պայուսակը իրոք դատարկ էր, միայն երկար շոշափելուց հետո խորքում մի թղթի կտոր հայտնաբերեցի, դուրս քաշեցի ու ցավից մրմռացող աչքերով նայեցի վրան. լուսանկար էր: Ակնոցս աչքերիս չէր, իսկ առանց ակնոցի լավ չէի տեսնում: Լուսանկարը մոտեցրի աչքերիս, թաղման արարողություն էր պատկերված: Շատ մարդ կար, որոնք իրենց գլխի վերեւում դագաղ էին տանում` սեւ, մեծ, անճոռնի: Ավելի լարեցի տեսողությունս ու դագաղի մեջ նշմարեցի իմ սեփական դիմագծերը: Ես էի պառկած դագաղում, ինձ էին տանում թաղելու:
Ճչացի ու վեր թռա: Անկողինս լրիվ թաց էր քրտինքից: Աշնանային տաք օրեր էին, մահճակալիս կողքի փոքրիկ պատուհանը բաց էր ու այնտեղից փչող թույլ քամին հովացնում էր տաք ճակատս: Մահճակալիս կողքի սեղանին գինու գրեթե ավարտված շիշն էր ու չորս գինոտ բաժակ: Պարզ հիշում էի, որ որեւէ գինի չեմ խմել քնելուց առաջ, ավելին` տանը գինի էլ չկա. ի՞նչ է անում գինին դատարկ տանը, որտեղ տասը տարի ոչ մեկը չի ապրում: Ինչ-որ հրեշներ գիշերը, մինչ ես տառապել եմ մղձավանջներից, քեֆ են արել անկողնուս մոտ նստած ու ո՞վ գիտի, գուցե ծիծաղել են վրաս` տեսնելով, թե ոնց եմ շուռումուռ գալիս ու տնքում:
Էսպես չի կարելի: Պետք է ուշքի գալ: Գնում եմ լոգարան, ճանապարհին նույնիսկ ուշադրություն չդարձնելով պայուսակի վրա, որը պիտի որ դռան կողքի պահարանին լինի: Լվացվում եմ, հայելու մեջ ինձ վաղուց ծանոթ դիմագծերն են, որոնցից ճիշտն ասած, վերջին շրջանում հոգնել եմ արդեն: Ուռած կոպեր, գիշերային ընթերցանությունից կարմրած աչքեր, բարակ շրթունքներ: Էդ դիմագծերը ինձ ոչինչ չեն ասում: Մի ժամանակ ուրիշ էին: Փայլ կար աչքերիս մեջ, սպասումներ կային, թվում էր, թե դեռ կհասցնեմ, թե դեռ շատ ժամանակ կա: Ե՞րբ եղավ. մի օր հայելուն նայելուց հասկացա, որ ուշացել եմ արդեն: Հերիք չէ` ոչինչ չեմ հասցրել, հիմա էլ կարծես թե կամաց-կամաց խելագարվում եմ:

[Դավիթ]

Հետ վերադարձա ննջարան եւ ուզում էի պառկել, բայց մթի մեջ անկողնուս վրա նստած կերպարանք նշմարեցի: Ձեռքով շոշափելով` պատին գտա անջատիչը ու զգույշ վառեցի լույսը: Անկողնուս բանտում կախված ընկերս էր նստած, նա, որին այդպես էլ չէի հասցրել այցելել: Ձեռքով շփեցի ճակատս, տաք էր, ուզում էի բարևել, բայց մի տեսակ ամաչում էի: Դեռ փոքր տարիքից հետս այդպիսի բաներ պատահում էին, այնպիսի հարևաններ ունեինք, որոնց հաճույքով բարևում էի, իսկ մի քանիսից ամաչում էի: Մայրս, երբ դեռ չէր հեռացել, ձեռքս բռնած աստիճաններով բարձրանալիս միշտ նկատողություն էր անում ու ես ստիպված բարևում էի: Իսկ երբ մենակ էի լինում, գլուխս պտտում էի այլ կողմ, իբր պատերն եմ ուսումնասիրում ու ձև էի անում, թե իրենց չնկատեցի: Հիմա էլ ուզում էի բարևել, բայց ամաչում էի, ասես երեխա լինեի: Ու իրոք, հանկարծ ինձ թվաց, թե երեխա եմ, իսկ ընկերս արդեն մեծ մարդ է, կարծես ներքևից վերև էի նայում նրան: Սկսեցի արագ շնչել, նայեցի ոտքերիս. հողաթափերս մեծ էին, իսկ դրանց միջից երեւում էին փոքրիկ, նվազ ոտքերս: Ուշադիր նայեցի ընկերոջս դեմքին ու ինձ թվաց` հիմա փոքր երեխայի նման «մամա» կկանչեմ, կամ կփախչեմ, բայց ընկերս ժպտում էր. կապույտ, տխուր աչքերով, նայում էր դեմքիս ու ժպտում էր, մի տեսակ խաղաղ, ներող: «Ինչի՞ չունեցար էդ երեխային,-ասում է ու շոյում գլուխս,- չհասցրիր, չունեցար էդ երեխային, տեսնում ե՞ս ինչ լավն էր, կարող էր քո որդին լինել, հլը ոչինչ, որ մոտս չեկար, ես էի մեղավոր, որ հայտնվեցի այնտեղ, բայց էս երեխան ինչո՞վ էր մեղավոր, որ չծնվեց»: Լացս եկավ: Հիմա պարզորոշ հասկանում էի, որ սա էլ երազ է, նախորդների նման, բայց որտե՞ղ է սկսվել այդ երազը, պայուսակը գտնելո՞ւ պահին, ընկերոջս նամակը մի կողմ նետելուց հետո՞, իմ ծնունդի՞ց, չէի հասկանում: Բայց չէի ամաչում երազիս մեջ լաց լինել, նույնիսկ գիշերանոցիս` կախ ընկած թևով սրբեցի քիթս ու վախեցած շուրջս նայեցի, հո մայրս չկա՞, որ հաստ հոնքերը վրա բերելով նախատի: Ընկերս շոյեց գլուխս ու, դուռը բացելով, դուրս եկավ: «Էս երբվանի՞ց են ուրվականները դռնով դուրս գալիս,-մտածեցի ինքս ինձ,- մի կարգին անհետանալ չի՞ կարելի,-շարունակեցի մտածել» ու երազիս մեջ ծիծաղս եկավ, էդպես էլ արցունքներիս միջից ծիծաղեցի ու ծիծացիս ձայնից արթնացա:
Էս անգամ սառը քրտինքի մեջ էի: Դեռ վստահ չէի, արթնացե՞լ եմ իսկապես, թե՞ նոր երազի մեջ եմ: Կասկածում էի, որ սա էլ է երազ: Ինքս ինձ որոշեցի, որ ինչ էլ լինի` շատ չզարմանամ ու շատ չմտահոգվեմ, միևնույն է, առավոտյան արթնանալու եմ գնորդի հետ հանդիպելու համար: Բայց ի՞նչ է երազը, եթե իրական մեղադրանքներ է ներկայացնում: Որտե՞ղ է սկսվել իմ երազը` գիշերը քնելուց հետո՞, թե՞ արդեն տասնյակ տարիներ երազ եմ տեսնում: Ինչո՞ւ չգնացի բանտ, ինչո՞ւ չունեցա էդ երեխային: Հիմա նույնիսկ պատրաստ եմ հարմար գնով ծախվել, վերցնել էդ անիծյալ պայուսակի գումարը ու ապրել անհոգ: Ինչի՞ փոխվեցի այդքան, ե՞րբ: Թե՞ բոլորն են փոխվում: Մեղավո՞ր եմ: Հնարավոր է էդ պայուսակը «նշան է վերեւից» ինչպես ասում են տխմար հոլիվուդյան ֆիլմերում, իբր այն հենց դրա համար էլ ուղարկել են. որ փորփրեմ հոգիս ու հիասթափվեմ ինքս ինձնից: Իբր մի շատ ինձ սիրում եմ… Առավոտյան կնետեմ աղբամանը պայուսակը: Չեմ էլ բացի: Ինչ ուզում է լինի մեջը: Բայց երեխաս, որը չծնվեց: Մանկությանս ընկերը, որը միշտ պաշտպանում էր ինձ տղայական կռիվներում, որը գուցե մեռնելուց առաջ ուզում էր ինձ ինչ-որ բան ասել ու որին էլ երբեք չեմ կարողանա տալ ինձ հետաքրքող հարցերը: Բայց ես, որ էլ դուրս չեմ գա էն փոսից, որն ինքս եմ իմ համար կառուցել: Դանդաղ, մանրակրտիտ կառուցած իմ միայնակ փոսը: Դրանք ախր երազներ չեն:
Չնկատեցի` թե երբ եմ քնել, բայց երբ արթնացա, արևը արդեն վաղուց ծագել էր: Կյանքումս, իմ չափված-ձևված, դանդալոշ կյանքում առաջին անգամ արեւն ասես ժպտում էր ինձ իմ հայրական տան պատուհանից: Յուղոտ քթով գնորդին սպասելու կարիք չկար այլեւս: Այս տունը ես չէի կարող վաճառել, քանի որ այն իմը չէր: Էս տան տերերը մեռել են ու տունը վաղուց անտեր է: Հագնվեցի, մտածելով, որ պայուսակը կնետեմ աղբամանը ու կվերադառնամ Երեւան: Երկարեցի ձեռքս ու նոր միայն նկատեցի, որ դռան կողքի պահարանին պայուսակ չկա: Ոչ մի գրողի տարած պայուսակ:
Հագա կոշիկներս, բացեցի դուռը, դուրս եկա` հետեւիցս դուռը փակելով: Դուռը մի տեսակ ճռնչաց, հոգոց հանեց ու փակվեց բարձր շրխկոցով: Շրխկոցից արթնացա:

[Դավիթ]

21 պատմվածք: Ինչպես տեսնում եք, մի քանի հեղինակներ նաև մասնակցել են մեր մրցույթներին: Լավագույն 3 պատմվածքի հեղինակներն են` Նարինե Կռոյանը, Արփի Ոսկանյանը և Համբարձում Համբարձումյանը:

Ժուրիի անդամներ.

ԲՈՅԱՋՅԱՆ ԶԱՎԵՆ
Թարգմանիչ, կինոգետ
ԳՅՈՒՐՋԻՆՅԱՆ ԴԱՎԻԹ
Լեզվաբան
ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ ՀԱՅԿ
Գրականագետ, ԵՊՀ դասախոս
ՀԱԿՈԲՅԱՆ ՀԱՍՄԻԿ
Գրաքննադատ
ԱՔԵԼՅԱՆ ԳՈՀԱՐ
Գրականագետ
ԹՈՐՈՍՅԱՆ ՆՈՒՆԵ
Մանկագիր, թարգմանչուհի
ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ ՆԱՐԻՆԵ
Լեզվաբան


Հաղթողներին որպես մրցանակ կշնորհվեն «Արձակ 2013» մրցանակի դափնեկրի վկայագիր և դրամական պարգև`
Մեծ մրցանակ – 200 000 դրամ
Հատուկ մրցանակներ – 100.000-ական դրամ
Բացի մրցատյանի սահմանած մրցանակային տեղերից, մրցանակ կտրվի նաև «Իմ հեղինակը» անվանակարգում, որը կորոշվի ընթերցողների առցանց քվեարկությամբ` Ֆեյսբուք սոցիալական ցանցում: Մրցույթին ներկայացված պատմվածքների համար մրցույթի գործընկերները կսահմանեն մրցանակներ և պարգևներ` առանձնացնելով այն հատկանիշներն ու չափանիշները, որոնք իրենք են կարևորում:
Մրցույթի վերջնաժամկետից հետո առցանց քվեարկության կդրվեն միայն մրցատյանի կողմից ընտրված պատվածքները (2011թ-ին դրանք 19-ն էին, 2012-ին՝ 16-ը):
Լավագույն պատմվածքների ժողովածուն կհրատարակվի առանձին գրքով:
«Անտարես» հրատարակչությունը լույս կընծայի Մեծ մրցանակին արժանացած և միաժամանակ առցանց քվեարկությամբ հաղթած պատմվածքի հեղինակի գիրքը:

[ivy]

Մերսի, Դավ, որ դրեցիր էստեղ, հետաքրքիր է:
Մանր-մանր կարդում եմ: Ակումբում էնքան անսովոր է էսպիսի տեքստեր տեսնելը. էստեղ ուրիշ ձև են(ք) գրում:
Միանգամից հասկացվում է, որ լրիվ ուրիշ ձեռագրեր են: Երբ Հավաքածու մրցույթ է լինում, միջից միանգամից երևում է «ակումբայինն» ու «դրանից դուրսը»:
Իսկ հիմա կարդում ես, ու բոլորը՝ դուրս, դուրս, դուրս :)

Ես մեծ պրոբլեմ ունեմ հայ ժամանակակից գրականության հետ. չեմ հասկանում՝ որն է լավը, որը վատ: Լուրջ եմ ասում, էդ ինձ ահավոր նեղում է:
Ինչքան կարդում եմ, էնքան ավելի եմ խճճվում:
Չգիտեմ:
Բայց որ մի հատ էլ ռուսաստանյան խոպանչիների մասին պատմվածք կարդամ, երևի էդ իմ հայերեն կարդացած վերջին գործը դառնա:

[Դավիթ]

Հա, տարբերությունը իրոք որ զգացվում ա:

[Շինարար]

Մերսի, Դավ, որ դրեցիր էստեղ, հետաքրքիր է:
Մանր-մանր կարդում եմ: Ակումբում էնքան անսովոր է էսպիսի տեքստեր տեսնելը. էստեղ ուրիշ ձև են(ք) գրում:
Միանգամից հասկացվում է, որ լրիվ ուրիշ ձեռագրեր են: Երբ Հավաքածու մրցույթ է լինում, միջից միանգամից երևում է «ակումբայինն» ու «դրանից դուրսը»:
Իսկ հիմա կարդում ես, ու բոլորը՝ դուրս, դուրս, դուրս :)

Ես մեծ պրոբլեմ ունեմ հայ ժամանակակից գրականության հետ. չեմ հասկանում՝ որն է լավը, որը վատ: Լուրջ եմ ասում, էդ ինձ ահավոր նեղում է:
Ինչքան կարդում եմ, էնքան ավելի եմ խճճվում:
Չգիտեմ:
Բայց որ մի հատ էլ ռուսաստանյան խոպանչիների մասին պատմվածք կարդամ, երևի էդ իմ հայերեն կարդացած վերջին գործը դառնա:

Այվ ջան, գլուխգործոցներ մեծ մասամբ ինչքան ես եմ հասկանում ոչ էստեղ, ոչ էնտեղ չկան: Էստեղ՝ իմ կարծիքով, որովհետև ստեղծագործելը ֆորումային հաղորդակցության շրջանակից շատ չի դուրս գալիս, այսինքն՝ մարդիկ գրում են՝ ի նկատի չունենալով, որ դա հրատարակվելու ա, դա դառնալու ա պատմություն՝ իր ստորագրությամբ, կիսվում են ընկերների հետ էնպես, ինչպես պահի տակ եկած մտքերով կկիսվես, էդպես էլ պահի տակ մտահղացված ստեղծագործությամբ:) Կներեք, եթե սխալ եմ:

Էնտեղ էլ դա կա էն առումով, որ ըստ էության շուկա չկա, որը կդառնա դատավոր գործի հաջողվածության՝ անկախ նրանից` դա սիրավեպ է, ոստիկանական պատմություն, թե կյանքից, էսօրվա մասին ինչ-որ իրապատում գործ: Բայց և դրա հետ մի քիչ էլ կա շուկա, որովհետև ֆեսյբուքը, որով տարածում են իրենց գործերը, մի քիչ ավելի լայն հարթակ է, ավելի տարբեր շերտեր ներկայացնող: Մի կողմից՝ կա իհարկե էն փաստը, որ ամենքի գործերը կարդում են հենց իրենց ֆրենդները, բայց շատերը էդ ֆրենդներին ձեռք են բերել իրենց նախորդ գործերով: Եթե խոպանչիների մասին պատմվածքը իմ ենթադրածն ա, էս մրցույթից միակ գործն ա, որ կարդացել եմ, բայց հեղինակին ճանաչել եմ իր ստեղծագործությունների միջոցով, իր գրելը սիրել եմ, գտել եմ, ծանոթացել եմ, ֆրենդացել եմ ու հետևում եմ: Էլի հեղինակներ կան, որ իմ ֆրենդներն են, բայց իրանց նախորդ գործերը չեն դրդել, որ հետևեմ: Այսինքն, յուրաքանչյուրը իր հետևորդների խումբը ստեղծել ա իր ստեղծագործությամբ: Ու մտածում եմ, որ էնտեղ գործերի վրա մի քիչ ավելի շատ են աշխատում, քան ակումբում, կներեք, էլի եմ ասում, եթե սխալ եմ, ու դրանով իսկ մի քիչ ավելի կաշկանդված են ավանդական կաղապարների մեջ: Համարյա ամեն ստեղծագործության մեջ կարելի ա գտնել Չեխովին, որովհետև կարճ պատմվածքի համար ամենափորձված կաղապարը առաջարկել ա Չեխովը:

Ակումբում ստեղծագործությունները կիսելու էդ ֆորումային պահը թույլ ա տալիս քեզ ձևի և բովանդակության առումով ցանկացած համարձակ մտահղացում առանց վարանման դնել ընկերներիդ քննարկման: Մրցույթում մի քիչ այլ ա: Էս առումով ֆորումն արդեն առավելություն ունի, բայց մի շատ մեծ թերություն ունի, որի մասին էլի եմ խոսացել:

Ես դա նկատել եմ, կարող եք չհամաձայնել, բայց սխալված լինելուս համար էս դեպքում ներողություն չեմ խնդրելու: Ստեղծագործող մարդկանց մի փոքր խումբ, ամենաշատը 20 մարդ, բոլորովին տարբեր անցած ուղիներով, բոլորովին տարբեր կարդացած գրականությամբ, տարբեր սիրած գրողներով իրենց ստեղծագործությունները կիսում են բոլորովին տարբեր նշված հատկանիշների առումով ամենաշատը մի 200 ընթերցողի հետ: Ուզես թե չուզես, սա մի փոքր շուկա ա, ու նաև որոշակի ուղի, որը սկսած մի պահից բոլորովս սկսում ենք իրար հետ անցնել, ու գալիս ա մի պահ` չափանիշները սկսում են նույնանալ կամ գոնե մերձենալ: Կա՛ ակումբային ճաշակ: Ու մեր ստեղծագործողները շատ ավելի տարբեր էին գրում սկզբում, քան հիմա: Կամ էլ եթե չեն ուզում նույնանալ, ուզում են իրենց պես մնալ, կամ չեն կարող էդպես գրել, էլ չեն գրում, թողնում են ակումբը, ուրիշ տարածք են փնտրում ներկայանալու: Մանավանդ բանաստեղծների մոտ եմ նկատել, երբ եկավ մի պահ, որ շատ դժվար էր գոնե ինձ համար տարբերել նախկինում իրարից ահագին տարբեր հեղինակների: Սա վատ ա:

Համենայն դեպս, հայաստանյան ներկայիս գրողներից ոչ մեկի օրինակն էլ քեզ համար հիմք մի վերցրու այլևս գրել-չգրելու, նույնիսկ իմ սիրելի խոպանչիների պատմվածքի հեղինակին :)) Որովհետև մեծ շուկան, ամբողջ ընթերցողական դաշտը դեռ ոչ ոք չի հաղթահարել: Սահյանի, Սևակի, Մաթևոսյանի, Գևորգ Էմինի, Վահագն Դավթյանի, Սիլվա Կապուտիկյանի, Վարդգես Պետրոսյանի (անկախ նրանից էս գրողներից ում որս ինչքան կհավանենք) սերնդից էս կողմ դեռ ոչ մեկը չի կարողացել ապացուցել, որ ինքը ոչ թե ավելի լավ, այլ գոնե նույնքան լավ ա գրում: Ու ո՞վ իմանա, էդ մեկը կարող ա հենց դու ես:

[Դավիթ]

Շին, Սիլվայի անունը տվել ես, իսկ ամուսնունը` ոչ::) Հովհաննես Գրիգորյանը վատ բանաստեղծ չէր:

[ivy]

Շին, չհասկացա ճիշտն ասած, պատասխանդ կոնկրետ ինչին էր ուղղված ու ինչով էր դրդված: Համենայնդեպս, մերսի, որ գրեցիր, սիրում եմ քո երկար գրառումները (կարճերն էլ):
Ես էլ երևի ավելի հասկանալի դարձնեմ ասածս:

Ասում եմ՝ հայ ժամանակակից գրականությունն ինձ համար «մութ» է: Արժեքներն անհասկանալի են:
Ես չգիտեմ՝ արդյո՞ք դա էդպես էլ պիտի լինի ու լա՞վ է, որ մարդ ստեղծագործելիս իր ու կողքի մի քանի մարդու նեղ առօրյայի, կենցաղային դարդերի ու էդ կարգի բաների վրա է մենակ կենտորանացած և հենց դա էլ բերում է գրականություն: Երևի մի կողմից, հա, որովհետև ամեն ժամանակվա գրականություն պիտի հենց էդ ժամանակի շունչն ունենա: Բայց մյուս կողմից, չգիտեմ ախր:
Ինչի՞ պիտի հայերենով ստեղծագործությունը արժեք ունենալու համար անպայման էդքան բիրտ ռեալիստական լինի՝ հենց մենակ հայաստանյան էսօրվա կյանքը պատկերող: Ինչի՞ մենք չենք կարող լայն նայել: Մեր դարդից ավելի քաղցր բան չկա՞ գրելու համար: Ինչի՞ պիտի մարդ գրելիս մենակ էն քո ասած երկու հարյուր հոգու մասին մտածի, ովքեր իր կողքին են ապրում ու հենց էդ դարդով էլ տապակվում են, որ կարդալուց պիտի հուզվեն ու գնահատեն: Ինչի՞ մարդ չպիտի մտածի, որ գուցե մի օր մի դանիացի ուզենա կարդալ իր գրածի թարգմանությունը, ու էդ գրածը կկպնի իր սրտին, որովհետև մեջը «համամարդկային» հարցեր կլինեն: Մենակ Սերոժ, մլիցա, նիսյա ու խոպան չի լինի:
Այ էս է ինձ հուզում: Ու մտածում եմ՝ ինչի ենք մենք հայերենին մեր իսկ չար բախտին արժանացնում, որ ինքը ոչ մի ուրիշ կողմից ծաղկելու շանս չունենա:

[StrangeLittleGirl]

Ասում եմ՝ հայ ժամանակակից գրականությունն ինձ համար «մութ» է: Արժեքներն անհասկանալի են:
Ես չգիտեմ՝ արդյո՞ք դա էդպես էլ պիտի լինի ու լա՞վ է, որ մարդ ստեղծագործելիս իր ու կողքի մի քանի մարդու նեղ առօրյայի, կենցաղային դարդերի ու էդ կարգի բաների վրա է մենակ կենտորանացած և հենց դա էլ բերում է գրականություն: Երևի մի կողմից, հա, որովհետև ամեն ժամանակվա գրականություն պիտի հենց էդ ժամանակի շունչն ունենա: Բայց մյուս կողմից, չգիտեմ ախր:
Ինչի՞ պիտի հայերենով ստեղծագործությունը արժեք ունենալու համար անպայման էդքան բիրտ ռեալիստական լինի՝ հենց մենակ հայաստանյան էսօրվա կյանքը պատկերող: Ինչի՞ մենք չենք կարող լայն նայել: Մեր դարդից ավելի քաղցր բան չկա՞ գրելու համար: Ինչի՞ պիտի մարդ գրելիս մենակ էն քո ասած երկու հարյուր հոգու մասին մտածի, ովքեր իր կողքին են ապրում ու հենց էդ դարդով էլ տապակվում են, որ կարդալուց պիտի հուզվեն ու գնահատեն: Ինչի՞ մարդ չպիտի մտածի, որ գուցե մի օր մի դանիացի ուզենա կարդալ իր գրածի թարգմանությունը, ու էդ գրածը կկպնի իր սրտին, որովհետև մեջը «համամարդկային» հարցեր կլինեն: Մենակ Սերոժ, մլիցա, նիսյա ու խոպան չի լինի:
Այ էս է ինձ հուզում: Ու մտածում եմ՝ ինչի ենք մենք հայերենին մեր իսկ չար բախտին արժանացնում, որ ինքը ոչ մի ուրիշ կողմից ծաղկելու շանս չունենա:

Ռիփ, վերջերս ես շատ եմ կարդում համաշխարհային ճանաչում ունեցող գրողների, որոնց գործերում խիստ տեղային հարցեր են բարձրացվում (Չիլի, Աֆղանստան, Մարոկո, Ուկրաինա և այլն): Ու անընդհատ մտածում եմ՝ մենք ինչու՞ չունենք համապատասխան գրականություն: Ինչու՞ Հայաստանն էլ աշխարհին չի ներկայանում Հայաստանի մասին պատմող որևէ գրականությամբ: Ինձ թվում ա՝ հայ ժամանակակից գրականությունը երկու ծայրահեղության մեջ ա ընկած. մեկը խիստ պաթոսն ա, մյուսն էլ չափից դուրս կենցաղային լինելը: Իսկ էն, ինչ պիտի հայկական կոլորիտն ունենա, պատմի Հայաստանի մասին հերոսների ու իրենց պատմությունների միջոցով, բացակայում ա:

Հայ ժամանակակից գրականությունը մեկ էլ մի թերություն ունի. սյուժեներ չկան: Չգիտեմ, երևի ժամանակակից գրողները չափից դուրս շատ են վազում տարբերվելու ու օրիգինալ բան ստեղծելու հետևից, բայց ոնց հասկանում եմ, հաջողության հասնում են վարպետորեն գրված, բայց պարզ ու հասարակ պատմությունները:

[Շինարար]

Շին, չհասկացա ճիշտն ասած, պատասխանդ կոնկրետ ինչին էր ուղղված ու ինչով էր դրդված: Համենայնդեպս, մերսի, որ գրեցիր, սիրում եմ քո երկար գրառումները (կարճերն էլ):
Ես էլ երևի ավելի հասկանալի դարձնեմ ասածս:

Ֆեյսբուքում վերջերս գրել էիր էդ գրել-չգրելու թեմայով, դրան էի պատասխանում:))


«համամարդկային»

Այվ, սա էնքան երկար քննարկելու թեմա ա, թե ինչ ա էդ համամարդկայինը: Ես ահագին նոր գրեցի, բայց լավ չստացվեց, ջնջեցի: Կարճ՝ գրի էն մասին, ինչի մասին դու ես ուզում, նենց, ոնց դու ես ուզում, ու չի բացառվում, որ հենց դա էլ կլինի էդ համամարդկայինը:


Դավիթ, ջան, Շիրազի դեմ ոչինչ չունեմ, որ թվարկեի, էլի կթվարկեի, հիմա էդքանն եմ նշել:

Գրառմանդ երկրորդ մասի հետ կապված՝ անկախ իմ անձնական վերաբերմունքից նշածդ հեղինակի հանդեպ՝ ես հո չասացի՝ չկան էդ որակի, գուցե և ավելի լավ գրողներ, գուցե հիմա մի էնպիսի հանճարներ կան, որ էլ չտեսնված, էլ չլսնված, ես ասացի՝ չեն կարողացել ապացուցել, որ կան: Թե որոնք են պատճառները, էդ արդեն ուրիշ հարց ա:

Հ. Գ.

Ինչի՞ պիտի մարդ գրելիս մենակ էն քո ասած երկու հարյուր հոգու մասին մտածի, ովքեր իր կողքին են ապրում ու հենց էդ դարդով էլ տապակվում են, որ կարդալուց պիտի հուզվեն ու գնահատեն: Ինչի՞ մարդ չպիտի մտածի, որ գուցե մի օր մի դանիացի ուզենա կարդալ իր գրածի թարգմանությունը, ու էդ գրածը կկպնի իր սրտին, որովհետև մեջը «համամարդկային» հարցեր կլինեն:
Խնդիրն էն ա, որ իմ գուցե և ահավոր սխալ կարծիքով ոչ պիտի էդ երկու հարյուրին նայես, ոչ էլ դանիացուն, պիտի գրես էն, ինչը իրոք քոնն ա, ինչով ապրում ես, շնչում ես, ինչը բոլորից լավ գիտես, ու էն ինչը քոնն ա, արդեն իսկ մարդկային ա, չէ՞, ուրեմն նաև համամարդկային ա, ես սենց եմ մտածում: Մեկը կարող ա գրի խոպանի մասին, ու դա ընդամենը խոպանի մասին ա, իսկ մյուսը գրի խոպանի մասին, ու խոպանի մասին երբևէ չլսած մարդուն էլ թվա՝ դա իր մասին ա: Դե սա էլ արդեն ստեղծագործողի խորության, մտածողության լայնության խնդիր ա:

[Դավիթ]

Դե մի քիչ տարբեր ա համեմատել: Էն մի խումբը պետությունից օժտված 50 տարի հայրենասիրական-մսյրիկ-եղեռն ու քարի մասին գործեր էին գրում:

[Շինարար]

Դե մի քիչ տարբեր ա համեմատել: Էն մի խումբը պետությունից օժտված 50 տարի հայրենասիրական-մսյրիկ-եղեռն ու քարի մասին գործեր էին գրում:

Լավ հա, Դավիթ ջան:

[StrangeLittleGirl]

Գրառմանդ երկրորդ մասի հետ կապված՝ անկախ իմ անձնական վերաբերմունքից նշածդ հեղինակի հանդեպ՝ ես հո չասացի՝ չկան էդ որակի, գուցե և ավելի լավ գրողներ, գուցե հիմա մի էնպիսի հանճարներ կան, որ էլ չտեսնված, էլ չլսնված, ես ասացի՝ չեն կարողացել ապացուցել, որ կան: Թե որոնք են պատճառները, էդ արդեն ուրիշ հարց ա:

Հ. Գ.

Խնդիրն էն ա, որ իմ գուցե և ահավոր սխալ կարծիքով ոչ պիտի էդ երկու հարյուրին նայես, ոչ էլ դանիացուն, պիտի գրես էն, ինչը իրոք քոնն ա, ինչով ապրում ես, շնչում ես, ինչը բոլորից լավ գիտես, ու էն ինչը քոնն ա, արդեն իսկ մարդկային ա, չէ՞, ուրեմն նաև համամարդկային ա, ես սենց եմ մտածում: Մեկը կարող ա գրի խոպանի մասին, ու դա ընդամենը խոպանի մասին ա, իսկ մյուսը գրի խոպանի մասին, ու խոպանի մասին երբևէ չլսած մարդուն էլ թվա՝ դա իր մասին ա: Դե սա էլ արդեն ստեղծագործողի խորության, մտածողության լայնության խնդիր ա:
Հա, սրա հետ կապված էլ մի բան ասեմ: Ընդհանուր առմամբ համաձայն եմ, բայց գրողը մենակ ինքնիրանով ֆունկցիոնալ չի: Մենք էստեղ մի ուրիշ խնդիր էլ ունենք: Խմբագրի խնդիրն ա, ու պետք չի իրա դերը թերագնահատել: Մեր գրողները մի քիչ շատ քթները ցցած են, տպագրվելուց առաջ չեն խորհրդակցում խմբագիրների հետ, մինչդեռ եթե նորմալ խմբագիրներ լինեին, կարար խոպանի մասին միջակ գործը շատ լավը դառնար ու դանիացուն էլ հետաքրքրեր:

[Շինարար]

Հա, սրա հետ կապված էլ մի բան ասեմ: Ընդհանուր առմամբ համաձայն եմ, բայց գրողը մենակ ինքնիրանով ֆունկցիոնալ չի: Մենք էստեղ մի ուրիշ խնդիր էլ ունենք: Խմբագրի խնդիրն ա, ու պետք չի իրա դերը թերագնահատել: Մեր գրողները մի քիչ շատ քթները ցցած են, տպագրվելուց առաջ չեն խորհրդակցում խմբագիրների հետ, մինչդեռ եթե նորմալ խմբագիրներ լինեին, կարար խոպանի մասին միջակ գործը շատ լավը դառնար ու դանիացուն էլ հետաքրքրեր:

Բյուր, ես ընդհանրապես էի ասում, կոնկրետ էդ գործի մասին չէի խոսում, անձամբ ինձ դուր ա եկել: Հեղինակն իմ սիրած ժամանակակից հայ գրողն ա: Ինձ համար, իմ կարծիքով էսօր ինքը բոլորից լավ ա գրում համենայն դեպս էնքանով, որքանով ծանոթ եմ ժամանակակից հայ գրականությանը, էդ թվում նաև էն գրականությանը, որը մնում ա ֆորումներում ու չի հասնում հրատարակչություններ:

[ivy]

Եթե Նարինե Կռոյանը, ում գործերը Հավաքածուում անգամ լավագույն տասնյակ չեն մտնում, էսօրվա ամենալավ հայ գրողն է, ուրեմն ժամանակակից հայ գրականություն պարզապես գոյություն չունի։ Տխուր, բայց իրական պատկեր։

[Շինարար]

Եթե Նարինե Կռոյանը, ում գործերը Հավաքածուում անգամ լավագույն տասնյակ չեն մտնում, էսօրվա ամենալավ հայ գրողն է, ուրեմն ժամանակակից հայ գրականություն պարզապես գոյություն չունի։ Տխուր, բայց իրական պատկեր։

Հավաքածուում էս գործը եղե՞լ ա:

[ivy]

Հավաքածուում էս գործը եղե՞լ ա:

Էս գործի չի եղել, ուրիշն է եղել, ու Ակումբի գրական խորհրդի միահամուռ որոշմամբ քվեարկության տասնյակի մեջ չի մտել։
Տարբերություն չկա, սա լիներ, սա էլ նույն բախտին էր արժանանալու։

[Շինարար]

Էս գործի չի եղել, ուրիշն է եղել, ու Ակումբի գրական խորհրդի միահամուռ որոշմամբ քվեարկության տասնյակի մեջ չի մտել։
Տարբերություն չկա, սա լիներ, սա էլ նույն բախտին էր արժանանալու։

Կարծում եմ՝ շատ անարդար որոշում կլիներ, եթե էդպես լիներ: Ամեն դեպքում դե ես անձամբ իմ սուբյեկտիվ, գրական արժեքի մասին ինչ-որ բանաձևերով չհաշվարկվող կարծիքն եմ ասում: Միշտ եմ ասել, հենց ծանոթացել եմ էդ գրողի ստեղծագործությանը:

[StrangeLittleGirl]

Էս գործի չի եղել, ուրիշն է եղել, ու Ակումբի գրական խորհրդի միահամուռ որոշմամբ քվեարկության տասնյակի մեջ չի մտել։
Տարբերություն չկա, սա լիներ, սա էլ նույն բախտին էր արժանանալու։

Ընդ որում, մենակ մի անգամ չէ, որ ասես՝ լավ, անհաջող գործ ա ուղարկել: Երկու, թե երեք անգամ ջախջախիչ անհաջողություն ա ունեցել, որոնցից մենակ մի անգամն էր գրական խորհրդի մատը խառը:

Ու հա, համաձայն եմ Ռիփի հետ... եթե ինքը լավագույն գրողն ա հայ գրականության, ուրեմն հայ գրականություն չկա:

[Ֆաուստ]

Այնպիսի տպավորություն է, թե հայ գրողների անցյալի պատմվածքները նորովի են ներկայացնում:

[Alphaone]

Եթե Նարինե Կռոյանը, ում գործերը Հավաքածուում անգամ լավագույն տասնյակ չեն մտնում, էսօրվա ամենալավ հայ գրողն է, ուրեմն ժամանակակից հայ գրականություն պարզապես գոյություն չունի։ Տխուր, բայց իրական պատկեր։

Այվ, սաղ կոմպլեքսներս մի նախադասությամբ բուժեցիր :D ոչինչ, որ Բյուրը հեսա բացասական ա տալու, ոչինչ, որ կյանքում Հավաքածուուոմ հաղթած չկամ, հո լավագույն տասնյակում եղել եմ, էդ էլ քիչ չի :D

[Mephistopheles]

Մերսի, Դավ, որ դրեցիր էստեղ, հետաքրքիր է:
Մանր-մանր կարդում եմ: Ակումբում էնքան անսովոր է էսպիսի տեքստեր տեսնելը. էստեղ ուրիշ ձև են(ք) գրում:
Միանգամից հասկացվում է, որ լրիվ ուրիշ ձեռագրեր են: Երբ Հավաքածու մրցույթ է լինում, միջից միանգամից երևում է «ակումբայինն» ու «դրանից դուրսը»:
Իսկ հիմա կարդում ես, ու բոլորը՝ դուրս, դուրս, դուրս :)

Ես մեծ պրոբլեմ ունեմ հայ ժամանակակից գրականության հետ. չեմ հասկանում՝ որն է լավը, որը վատ: Լուրջ եմ ասում, էդ ինձ ահավոր նեղում է:
Ինչքան կարդում եմ, էնքան ավելի եմ խճճվում:
Չգիտեմ:
Բայց որ մի հատ էլ ռուսաստանյան խոպանչիների մասին պատմվածք կարդամ, երևի էդ իմ հայերեն կարդացած վերջին գործը դառնա:

իմ կարծիքով ստեղ մի քանի ֆակտոր կա… չգիտեմ միգուցե ձև ա կամ ոճ ա, բայց ինձ թվում ա սա լճացման տեսակ ա… գործերը գրվում են նույն միջավայրում, նույն մրցույթի համար (չնայած կարա թեմատիկ լինի կամ ժանրային, կապ չունի), գրվում ա հենց մրցույթին մասնակցելու համար ու գրվում ա նույն ընթերցողի համար… քննարկում են նույն մարդիկ, նույն տեսանկյուններից…

դրա համար դրսի տեքստը տարբերվում ա, աղբյուրն ուրիշ ա, դրդապատճառներն ուրիշ են, ներշնչանքն ուրիշ ա… չեմասում լավն են կամ վատն են…

ուղղակի ակումբում լճալանու խնդիր ա առաջանում… որևէ մեկի մեղքը չի…

Բյուրն ա մեղավոր…

[ivy]

Մեֆ, լճացում չէի անվանի դա, ուղղակի մեր «համատեղ կյանքի» ընթացքում հնարավոր է, որ շատերիս մոտ ինչ-որ ընդհանուր գրական ճաշակ է ձևավորվել: Էդ մի գործոն:
Մյուս գործոնն էն է, որ էստեղ ստեղծագործողների մեծ մասը համ էլ կարդացող են: Կարդալ ասելով՝ նկատի չունեմ մենակ հայ դասականներին՝ ի դեմս Բակունցի ու Մաթևոսյանի, այլ նկատի ունեմ ժամանակակից գրականություն: Արտասահամանյան գրականություն: Ու դրա շնորհիվ և ոչ միայն դրա շնորհիվ, ունեն ավելի լայն մտահորիզոն:
Գուցե սխալ եմ դատում, բայց էս խոպանչի թեմաները որ կարդում եմ, իմ մոտ էնպիսի տպավորություն է առաջանում, որ գրողը էդ թեմաներից էն կողմ ուղղակի ուրիշ բան չգիտի: Չի տեսել, չի մտածել, չի կարդացել, չի հետաքրքրվել:
Վերջերս Բրեդբերիի խորհուրդներն էի կարդում լավ գրող լինելու վերաբերյալ: Ասում էր՝ ամեն օր քնելուց առաջ մի գիտական հոդված կարդացեք: Մի նոր հայտնաբերություն, մի նոր բացահայտում: Հետզհետե էնքան նյութ կհավաքվի, ինչ մասին կարելի է գրել:
Գուցե որ մեկի բլոգը բացեմ, հենց առաջինը էդ հարևանա-մարդս գնաց ես մնացի թեմաներն եմ կարդալու. հետաքրքիր է՝ մարդիկ ինչով են ապրում, կենցաղային լեզուն էլ մեկ-մեկ հավես «տնական» զգացողություն է առաջացնում, ինչը երբեմն կարոտում եմ: Բայց էդ կենցաղային աղբը ինչքա՞ն կարելի է գրականություն բերել: Գրականություն եմ ասում, որովհետև էդ մարդիկ իրենց գրող են համարում, ու հենց գրող են:
Ինձ համար գրողը պիտի նախ և առաջ զարգացած-տեղեկացված լինի, գիտելիքների հասուն պաշար ունենա, պիտի մի քիչ իմանա ու տեսնի, թե աշխարհում՝ իր գյուղից էն կողմ, ինչ է կատարվում: Որ իր գրածը շատ մարդկանց հասնի:
Իմ անձնական կարծիքն է սա:

[Chuk]

Նենց եք անելու վերջը կարդամ: Արժի՞:

[Mephistopheles]

Մեֆ, լճացում չէի անվանի դա, ուղղակի մեր «համատեղ կյանքի» ընթացքում հնարավոր է, որ շատերիս մոտ ինչ-որ ընդհանուր գրական ճաշակ է ձևավորվել: Էդ մի գործոն:
Մյուս գործոնն էն է, որ էստեղ ստեղծագործողների մեծ մասը համ էլ կարդացող են: Կարդալ ասելով՝ նկատի չունեմ մենակ հայ դասականներին՝ ի դեմս Բակունցի ու Մաթևոսյանի, այլ նկատի ունեմ ժամանակակից գրականություն: Արտասահամանյան գրականություն: Ու դրա շնորհիվ և ոչ միայն դրա շնորհիվ, ունեն ավելի լայն մտահորիզոն:
Գուցե սխալ եմ դատում, բայց էս խոպանչի թեմաները որ կարդում եմ, իմ մոտ էնպիսի տպավորություն է առաջանում, որ գրողը էդ թեմաներից էն կողմ ուղղակի ուրիշ բան չգիտի: Չի տեսել, չի մտածել, չի կարդացել, չի հետաքրքրվել:
Վերջերս Բրեդբերիի խորհուրդներն էի կարդում լավ գրող լինելու վերաբերյալ: Ասում էր՝ ամեն օր քնելուց առաջ մի գիտական հոդված կարդացեք: Մի նոր հայտնաբերություն, մի նոր բացահայտում: Հետզհետե էնքան նյութ կհավաքվի, ինչ մասին կարելի է գրել:
Գուցե որ մեկի բլոգը բացեմ, հենց առաջինը էդ հարևանա-մարդս գնաց ես մնացի թեմաներն եմ կարդալու. հետաքրքիր է՝ մարդիկ ինչով են ապրում, կենցաղային լեզուն էլ մեկ-մեկ հավես «տնական» զգացողություն է առաջացնում, ինչը երբեմն կարոտում եմ: Բայց էդ կենցաղային աղբը ինչքա՞ն կարելի է գրականություն բերել: Գրականություն եմ ասում, որովհետև էդ մարդիկ իրենց գրող են համարում, ու հենց գրող են:
Ինձ համար գրողը պիտի նախ և առաջ զարգացած-տեղեկացված լինի, գիտելիքների հասուն պաշար ունենա, պիտի մի քիչ իմանա ու տեսնի, թե աշխարհում՝ իր գյուղից էն կողմ, ինչ է կատարվում: Որ իր գրածը շատ մարդկանց հասնի:
Իմ անձնական կարծիքն է սա:

Այ հենց էս նշածիցս կսկսեմ… Բրեդբենրին որ ճիշտ ա ասել, դրանում ես չեմ կասկածում, բայց իրան կարելի ա հասկանալ տարբեր ձևի… ես ինքս շատ եմ սիրում գիտական նորույթներ կարդալ ու լսել, իմ համար դա հաճելի աշխատանք ա, բայց ես դրան սենց եմ մոտենում… դուրս գալով իմ դիսցիպլինայից ու ծանոթանալով այլ դիսցիպլինանեի տեխնոլոգիաներին, իմ տեսանկյունը, վերաբերմունքը, մոտեցումը թարմանում ա ու փոխվում ա… ես նույն բանին այլևս նույն կերպ չեմ նայում… ինձ ոչ թե ինֆորմացիան ա հետաքրքրում այլ մոտեցումն ու լօգիկան… սա կարա թարմություն բերի ու անում ա… բոլոր նորույթները եկել են դիսցիպլինայից դուրս գալուց հետո… ես ժամանակին սրան ասել եմ ինտերդիսցիպլինարի էքսչեյնջ… բայց որ Բրեդբենրին ա ասում, ավելի լավ ու ճիշտ ա հնչում… it's the view and observation, the way you observe your subject… որևէ դիսցիպլինա ինքն իր մեջ ինքնաբավ չի ու միշտ տենդենց ունի դուրս գալու իր սահմաններից in fact, դիսցիպլինաների տարանջատման սահմանը էդքան էլ հստակ չի ինչքան թվում ա, չնայած մենք փորձում ենք հստակ սահմանազատել, չկա տենց բան…

էդ տեսակետից ես համարում եմ որ Ակումբը լճացման ա տարել… իհարկե կա նաև ոճի պահ, բայց դա էդքան նշանակալի չի (ակումբային ոճը ո՞րն ա, հո Բարբիզոնի դպրոցը չի՞) you observe the subject the same way ("you" meaning in general not specifically you or anybody... I get stock too, big time)…

դրսի գրվածքների համար շատ բան չեմ կարող ասել, բայց կարծես նույն լճացումն էլ ընդեղ ա ու դրա ֆակտորներն էլ են շատ, բնական ա… իմ կարծիքով խոպանչիների թեմայից չի, այլ վերաբերմունքից ա էդ թեմայի նկատմամբ… եթե երևույթը դնենք ու մի լավ ուսումնամսիրենք հասարակագիտության տեսանկյունից, կամ կարդանք մի հետազոտություն, ստատիստիկա կամ ուսումնասիրություն ապա մենք շատ հնարավոր ա որ խոպանչիությանը լրիվ ուրիշ կերպ մոտենանք… վերջիվերջո խոպանչիությունը դա ղարիբությունն ա կամ պանդխտությունն ա… ճիշտ ա, չարաշահվել ա թեման, բայց ոչ էն պատճառով որ արծարխվել ա, այլ որ նույն կերպ ա դիտվել… ընկնում ենք փակ շրջանակի մեջ… we're chasing our tails…

իհարկե պետք ա ծանոթանալ համաշխարհային գրականությանը, տեղեկանալ տարբեր մշակույթների գրականության հետ, բայց իվերջո գրողը գրում ա էն կյանքի մասին որն ապրում ա ուղղակի կամ անուղղակի…

[StrangeLittleGirl]

Մի լավ իռլանդացի գրող Օ՛Բրայան ազգանունով սենց բան ա ասել. "The entire corpus of existing literature should be regarded as a limo from which discerning authors could draw their characters as required... The modern novel should be largely a work of reference."
Ասածի մեջ ճիշտ բան կա: Էս տողերն էլ գտել եմ մեկ այլ իռլանդացի գրողի գրքից: Ու պատկերացրեք, էդ վեպը որ կարդում էի, անհետաքրքիր պատմություն էր սոցիալական մի դասի ճակատագրի մասին: Մինչև էն պահը, երբ սկսեց հղումներ անել ուրիշ գրողներից ու ինչ-որ գժանոց բան ստանալ: Թե չէ մինչև էդ հասարակ խոպանչիություն էր: Ասածս ինչ ա... խոպանչիությունն էլ կարելի ա սիրուն ներկայացնել, եթե տակը բագաժ կա:

[StrangeLittleGirl]

Մի հարց տամ էլի. «Անտարեսի» մրցույթում Կռոյանի «Ցեցի դե՞ղն» ա հաղթել, թե՞ ուրիշ գործ:

Օկ, լավ, գտա, փաստորեն էդ էր, թե չէ ես արդեն ինֆարկտ էի ստանում, որ հայ խոպանչու մասին երկու տարբեր պատմվածքներ են տարբեր մրցույթներում հաղթել:

Անկեղծ ասած, ինձ էլ հեչ դուր չեկավ էդ գործը, ակումբում հազար անգամ ավելի լավ գործեր են գրվում: Դրա համար էլ ինքը ակումբում շանս չի ունենում: