Բենիկ Սեյրանյան

[Smokie]

Ցավոք սրտի հայ դասականների շարքում Բենիկ Սեյրանյանն այդքան հայտնի չէ::(

Այս թեմայում կդնեմ իր ստեղծագործություններից::)

Բենիկ Սեյրանյանը ապրել է 1913-ից 2003թթ:

[Smokie]

Խիղճը


Բարեկամս՝ հայտնի նեւրոլոգ Գավրիլ Սերգեւիչ Փոնդոյանը, մեկ անգամ զրույցի ժամանակ հարցնում է.
- Դուք կարդացե՞լ եք Շվենինգերի «Der Arzf»-ը: Ո՞չ: Ափսո՜ս: Եթե կարդացած լինեիք, նրա 113-րդ էջում մի շատ հետաքրքիր երեւույթի հանդիպած կլինեիք:
Ծերունազարդ բժիշկը ժպտում է քթի տակ, ապա նեղ կոպերից արձակվող շոշափուն հայացքը մոմե մատներին հառած, նուրբ հումորով շարունակում.
- Բանից դուրս է գալիս, որ հնում մեր բարեկամ չինացիները մի սքանչելի սովորություն են ունեցել: Այո՛, այո՛, լավ սովորություն՝ ամեն սխալ դիագնոզի համար գունավոր լամպիոն կախել սխալվող բժշկի պատուհանից, որպեսզի գիշերները վառվի ու բոլորին տեղյակ պահի բժշկի կատարած սխալի մասին: Ափսո՜ս, որ հիմա այդպիսի սովորություն չկա: Թե չէ մեր քաղաքի շատ փողոցներում ամեն գիշեր հանդիսավոր հրավառություն կլիներ ու քաղսովետին կազատեր փողոցները լուսավորելու գլխացավանքից…
Բժիշկը կուշտ-կուշտ ծիծաղում է: Նրա ծիծաղից վարակված, կատակով հարցնում ենք.
- Իսկ դուք, Գավրիլ Սերգեւիչ, երբեք չե՞ք սխալվել…
- Ինչու՞ չէ: Եւ, առհասարակ, դժվար գտնվի մարդ, որ իր կյանքում սխալված չլինի: Սակայն ազնիվ մարդու համար ամենալավ լամպիոնը խիղճն է: Այո, խիղճը՝ հենց իր խիղճը, որ հավիտյան արթուն մնալով, երբեք հանգիստ չի տալիս:
Այ, մի փոքրիկ դեպք պատմեմ, գուցե աննշան, բայց ահա տարիներ են անցել, եւ ես մոռանալ չեմ կարողանում:
Մի ժամանակ մեզ մոտ՝ հիվանդանոցում, մի չարաճճի աղջիկ էր աշխատում՝ մի թռվռան ճպուռ: Որբ էր, մանկատնից: Միջնակարգն ավարտելուց հետո ուզեցել էր անպայման բժիշկ դառնալ: Սակայն կտրվել էր քննություւների ժամանակ, եկել ստաժի: Մի քիչ թափթփված, մի քիչ էլ անհոգ աղջիկ էր: Բժիշկներն սկսեցին տրտնջալ, բուժաշխատողները՝ նույնպես: Շուտով այն կարծիքն ստեղծվեց, որ պետք է ազատվել նրանից: Չեմ թաքցնում, ես էլ այդ մտքին էի: Իմ խոր համոզմամբ անփույթ, անհոգ մարդը գործ չունի բժշկական աշխարհի հետ՝ միեւնույն է, նրանից բուժաշխատող չի դուրս գա:
Իսկ մեր ճպուռը հենց այդպիսին էր: Նրա հեռացման հարցը համարյա թե լուծված էր: Մնում էր մի թեթեւ առիթ, որպեսզի հրամանով ձեւակերպենք ու հրաժեշտ տանք:
Բայց ահա մի շատ սովորական դեպք փոխեց մեր կարծիքը, ասես բացեց մեր աչքերն, ու մենք մեր թռվռան ճպուռի մեջ տեսանք բոլորովին ուրիշ մարդ:
Հիվանդանոց էին բերել վթարի ժամանակ ծանր վերք ստացան մանկամարդ մի կին՝ հինգ-վեց ամսական երեխան հետը: Շուտափույթ վիրահատություն պետք էր կատարել: Վիրահատեցինք, բոլոր միջոցները ձեռք առանք, բայց նրա կյանքը փրկել չկարողացանք: Ըստ երեւույթին, արյունաքամ էր եղել: Կինը մահացավ, մանուկը ողջ մնաց: Պարզվեց, որ այդ կինը միայնակ մայր է, ոչ ոք չունի, որպեսզի տեր կանգնի երեխայի գլխին:
Օրը մթնում էր: Պետք էր հոգալ մանկան մասին: Սկսեցինք ելք որոնել:
Դե, փառք աստծո, երեխաներ չէինք, բոլորս էլ՝ հասուն, գիտակից մարդիկ՝ բժիշկնե՜ր:
Սակայն այդ հասարակ հարցը ակամա դժվարության առաջ կանգնեցրեց մեջ: Ու մինչ խելք-խելքի տալով, խորհրդակցում էինք՝ ի՞նչպես տնօրինել երեխայի բախտը, ու՞ր զանգահարել, ու՞մ դիմել, որտե՞ղ տանել՝ մեր ճպուռը համարձակ առաջ եկավ՝ թե.
- Ոչ ոքի չեմ տա… Կտանեմ մեզ մոտ, մեր տուն…
Ու բարուրը գրկած դուրս փախավ:
Եւ՝ այնքան անակնկալ, միանգամից, որ շփոթված իրար երեսի նայեցինք: Ա՜յ քեզ հասարակ լուծում: Եւ ո՜նց էլ գլխի չէինք ընկնում, որ նույն բանը մեզնից յուրաքանչյուրը կարող էր անել. ի՞նչն էր պակաս՝ միջո՞ցը, բնակարա՞նը, թե՞ հարմարությունները:
Ակամայից ժպտացինք: Իսկ գլխավոր բժիշկը, մորուքի ծայրը մատների մեջ առած, հիացկոտ բացականչեց.
-Խելոք աղջի՜կ…
Ապա ետ շրջվեց, մտախոհ նայեց այն դռան կողմը, որով աղջիկը տարել էր մանկանը եւ որը նրա գնալուց հետո կիսաբաց էր մնացել:
Մենք նույնպես նայեցինք: Բոլորս լուռ էինք:
Երբ ուզեցինք իրար երեսի նայել, այլեւս չկարողացանք: Կարծես ամաչում էինք: Թե ինչու՞, չգիտեմ:
Այդ սովորական դեպքը մեր հայացքը թեքել էր դեպի մեր ներսը: Դարձել էինք մտառու, մտազբաղ:
Իսկ նա ճպուռը՞…
Ո՛չ, այլեւս ճպուռ չէր նա մեզ համար, այլ նուրբ, զգայուն հոգու տեր, անսահմանորեն բարի մի մարդ, որին, ցավոք սրտի, մինչ այդ չէինք ճանաչել: Հանդիպել էինք՝ բարեւել, գործի դրել, անցել մոտով, իսկ հոգին փակ էր մնացել մեզ համար: Եկավ առիթը, եւ բացվեց:
Չգիտեմ, ի՞նչ էին մտածում իմ կոլեգաները, բայց ինձ թվում էր, թե այդ աղջիկն ընդունակ է մեծ սխրագործությունների: Այո, այո, չափազանցություն չկարծեք: Ո՞վ իմանա, թե հարկ եղած պարագայում մի Զոյա կամ մի Լիզա Չայկինա դարձած, համարձակ չգնա դեպի մեծագործություն: Չէ՞ որ փոքրից է ծնվում մեծը...
Չեմ թաքցնում, այդ օրից մի փոքրիկ լամպիոն վառվեց կրծքիս տակ: Հավանորեն զղջման լամպիոնն էր՝ խղճի կրակով լուսավորված:
Հիրավի. մե՜ծ բան է խիղճը…
Բժիշկը լռեց:
Նրա զրույցը լսելով, ակամայից ուզում էիր քննել քո սեփական խիղճը՝ արդյոք գունավոր լամպիոններ չկա՞ն քո կրծքի տակ, քո ներսում:

[Smokie]

Վերջին աուդիենցիան

Շրջան մեկնելուց հրաժարված եւ դիպլոմը
գրպաններում քաղաքի փողոցները չափչփող բժիշկներին:


Գալա-կոնսիլիումից պրոֆեսոր Կամսարականը դուրս եկավ փշրված տրամադրությամբ:
Եւ խնդիրը, իհարկե, բժշկական այդ գերագույն «ատյանի» խորհրդակցության արդյունքը չէր: Ամենեւին: Կամսարականի համար վաղուց արդեն ամեն ինչ արեւ-կեսօրի նման պարզ էր. փրկության ոչ մի հնար, ոչ մի հույս: Հիվանդը, որ Զավարյան ազգանունով մի պայծառ երիտասարդ էր, հենց իր՝ Կամսարականի ասիստենտը, դատապարտված էր անխուսափելի մահվան: Չարորակ ուռուցքը տարածվել էր լյարդի մեջ, եւ վիրաբույժի դանակն անգամ ընդունակ չէր ոչինչ անելու: Ուշ էր արդեն, շատ ուշ:
Այսուամենայնիվ հրավիրվել էր այդ գալա-կոնսիլիումը, որին մասնակցում էին ռեսպուբլիկայի բժշկական աշխարհի աստղերը՝ հռչակավոր գիտնականների մի համաստեղծություն, եւ որը ավելի շուտ հիվանդին՝ իրենց բժիշկ ընկերոջը մխիթարելու, քիչ թե շատ սփոփելու, նրա կյանքի վերջին օրերը հնարավորին չափ թեթեւացնելու նպատակ էր հետապնդում:
Գալա-կոնսիլիումի նախաձեռնողը պրոֆեսոր Կամսարականն էր եղել: Զավարյանի մերձավորները, գլուխները կորցրած, հույսները կտրած, չէին էլ մտածել այդ մասին: Ինքը՝ հիվանդը, որ լավատեղյակ էր իր անհուսալի վիճակին, լուռ համաձայնվել էր՝ ավելի շուտ պաշտոնակիցների, ավագ ընկերների հարգանքից դրդված:
Քննվելուց հետո, ընդունված կարգով, Զավարյանը մենակ թողեց կոնսիլիումի մասնակիցներին, որպեսզի սրանք ազատ խորհրդակցեն:
Երբ նա հագնվեց ու անցավ հարեւան սենյակը, կոնսիլիումի ղեկավարը՝ բազմավաստակ մի գիտնական, կոլեգաներին նայեց մի անհուսական հայացքով, որ կնշանակեր՝ «էլ ի՞նչ խորհրդակցես, երբ դժբախտ ճակատագիրն ամեն բան արդեն վճռել է»:
Բայց, իհարկե, չէր կարելի շուտ ամփոփել: Ժամանակ էր պետք, եւ կոնսիլիումի մասնակիցները լուռ, մտախոհ նստած, յուրաքանչյուրն իր մտքում մխիթարանքի ու հուսադրության հարմար խոսքեր էր ընտրում, նրբացուցիչ հանգամանքներ եւ հնարավոր ենթադրություններ որոնում. չէ՞ որ պետք էր մի բան ասել:
Վերջապես եկավ հիվանդին հրավիրելու միջոցը: Բացեցին հարեւան սենյակի դուռը եւ, այնտեղ ոչ ոքի չգտնելով, շփոթված իրար երեսի նայեցին: Զավարյանը չկար: Թողել գնացել էր: Թե ինչու՝ անհայտ մնաց:
Բոլորն էլ ազդվեցին, բոլորից առավել՝ պրոֆեսոր Կամսարականը:
Այո, ծանր էր, խիստ ծանր:
Չլինի՞ թե որեւէ անպատեհ արարքով, կասկածելի ակնարկով, անգամ դիմախաղով վիրավորեցին հիվանդի նրբազգաց հոգին: Կամ գուցե Զավարյանն ի՞նքն էր ավելորդ համարել այդ տխուր, անմիտ խաղը, վերջին րոպեին թողել, գնացել:
Վաղուց չէր, ինչ պրոֆեսոր Կամսարականը ճանաչում էր այդ երիտասարդ բժշկին՝ ընդամենը երկու տարի:
Սակայն երկու տարին էլ բավական էր եղել, որ նա այդ համեստ, խելոք, զգայուն ու գործիմաց երիտասարդի մեջ տեսներ լուրջ հեռանկարների տեր իսկական բժշկի, ջերմորեն սիրեր Զավարյանին, հարազատի պես կապվեր նրա հետ:
- Իմ աջ ձեռքը,- համոզված ասում էր՝ Զավարյանի մասին:
Հիմա այդ «աջ ձեռքը» դատապարտված էր անխուսափելի կորստյան:
Կա՞ր, արդյոք ավելի մեծ ողբերգություն:
- Ինչու՞ ես այդքան դաժան, ո՜վ բնություն: Ի՜նչ զարհուրելի խաղերի ես ընդունակ դու,- կրկնում էր վշտակոծ հոգով:


***

Գալա-կոնսիլիումից կլինիկա վերադառնալով եւ իր առանձնասենյակը մտնելով, Կամսարականը գրասեղանի վրա գտավ մի դիմում: Խիստ անտրամադիր էր, մտառու: Չկարդաց անգամ: Կողմ պիտի դներ, երբ դռան արանքում երեւաց քարտուղարուհու բարալիկ դեմքը:
- Ներեցեք, պրոֆեսոր: Այդ դիմումի հեղինակը ձեզ է սպասում,- զեկուցեց քարտուղարուհին, ապա ժպտաց ու ավելացրեց.- աուդիենցիա է խնդրում,- նա առանձին շեշտ տվեց «աուդիենցիա» բառին, հասկացնելով, որ այդ անծանոթ բառը իրենը չի, դիմումի հեղինակինն է:
-Աուդիենցիա՞... շատ բարի...- Գլուխը հակելով, Կամսարականն ուշադիր կարդաց ձեռքի գրությունը: Աշխատանք էին խնդրում: Դիմորղի ազգանունը ծանոթ թվաց՝ «Արամայիս Դիլանյան»: Դա այն Դիլանյանը չէ՞, որ ինստիտուտն ավարտելուց հետո հրաժարվել է շրջան մեկնել, երկու տարի շարունակ ծեծում է քաղաքի բուժհիմնարկների դռները: Այո, իհարկե: Այդ նույն խնդրանքով Դիլանյանը մի քանի անգամ էլ Կամսարականին էր դիմել եւ պատասխան ստացել, որ բոլոր հաստիքները զբաղված են:
Հիմա էլ ստիպված պիտի լիներ նույն պատասխանը տալ:
- Ներս հրավիրեցեք,- պատվիրեց քարտուղարուհուն:
Քիչ անց, լայնեզր գլխարկը ձեռքին ներս մտավ մոդայիկ հագնված մի կոկ երիտասարդ՝ սուր, բարակ բեղիկներով, սուր, բարակ հոնքերով, սուր, բարակ փողկապով, սուր, բարակ անդրավարտիքով, սուր, բարակ մակասիներով:
Ընդհանրապես, նրա դեմքը, մազերի սանրվածքը, ձեռքերը, ուսերը, հագուստն ասես կազմված լինեին մանր ու մեծ եռանկյուններից, իսկ ինքը՝ ամբողջությամբ վերցրած՝ մի սրածայր եռանկյունի:
Դիլանյանը քաղաքավարությամբ գլուխ տվեց ու նստեց պրոֆեսորի դիմաց՝ նրա առաջարկած աթոռին:
Կամսարականն առանց ավելորդ նախաբանի, որպես թե կիսատ զրույցը շարունակելով, հայտնեց, որ կլինիկայում ազատ տեղ չկա:
Դիլանյանը չշփոթվեց:
- Չկա, բայց կլինի,- կտրեց միանգամից:
- Դե երբ որ լինի՝ այն ժամանակ էլ, խնդրեմ, համեցեք...
- Իսկ եթե ուրիշներն առաջ ընկնե՞ն: Ինչու՞ հետո ու ոչ թե հիմա՞- կրկնեց հուզված: Երեւում էր, որ մարտականորեն է տրամադրված եւ միտք չունի հեշտությամբ տեղի տալու:
Ամեն «ինչու՞ից» հետո նա ցնցվում էր տեղում, ասես դրանով իսկ ավելի սրում իր հարցի ծայրը, այն ուղղում դիմացինի սրտին:
- Սպասեցեք,- հանգիստ ընդմիջեց Կամսարակնը:- Ես ձեզ չեմ հասկանում: Ինչի՞ մասին է խոսքը:
- Այն մասին, որ ձեզ մոտ շուտով տեղ է բացվելու: Ես դա հաստատ գիտեմ, լավատեղյակ աղբյուրներից: Զավարյանն իմ ընկերներից է: Դուք նույնպես գիտեք, որ նրա վիճակն անհուսալի է, բայց անտեղյակ եք ձեւանում: Սպասում եք, որ վերադաս օրգանների՞ց զանգեն: Թե՞ «բռոնի» եք ենթարկում մեկ ուրիշի համար եւ... ա՜յլ նպատակներով...
Դիլանյանը հեգնախառը ժպտաց, հասկացնելու համար, թե ո՞ր «բռոնի» եւ ի՞նչ «նպատակների» մասին է խոսքը:
Նրա խոսքերը սթափեցրին Կամսարականին: Մեկն ասես ծանր փայտով հարվածեց պրոֆեսորի գլխին: Աչքերը մթնեցին, ականջները վշշացին: Խոր ցավից սիրտը բռնվեց անասելի կսկիծով:
«Ահա թե ո՞վ ես եղել դու: Ահա թե ու՞մ տեղն ես ակնկալում: Ահա թե ու՞մ դժբախտության վրա ես ուզում կառուցել քո երջանկությունը եւ ի՞նչ մեթոդներով», Դիլանյանի դիմումը ձեռքին վշտախեղդ մտածեց Կամսարականը, եռ եկավ ներսից:
Նա հաճույքով պատառ-պատառ կաներ այդ քստմնելի գրությունը, բռի մեջ սեղմած, հեղինակի լպիրշ երեսովը կծեփեր, եթե դա գեթ չնչին չափով մեղմեր իր բարկության կրակը:
Նա ամենադառն, ամենակծու, ամենաանողոք խոսքերով նախատինքի, անարգանքի թույն կթափեր դեմը նստած այս գարշելի արարածի գլխին, բայց դա նույնպես քիչ էր, դա նույնպես այն չէր, ինչ կուզեր ասած ու արած լիներ նա:
Եւ Կամսարականը բարվոք համարեց լռել:
Փոքր-ինչ առաջ մղված, հարձակման պատրաստ գիշանգղի սպասողական դիրքով, լռում էր նաեւ Դիլանյանը:
Առանձնասենյակի այդ քար-լռության մեջ լսելի էր միայն պատի ժամացույցի համաչափ տկտկոցը: Քայլերի ձայն էր հիշեցնում: Մեկն ասես գնում էր ուր-որ, ինչ-որ... Եւ լավ է, որ գնում էր: Մեռնող ժամանակի չոր, տարտամ ոտնաձայնն էր դա:
Կամսարականը սթափվեց:
- Մենք ձեր դիմումը... անպայման կպահենք: Մենք ձեզ նկատի կունենանք: Այո, անպայման,- տխուր, վշտոտ ձայնով ասաց նա եւ նույն եղանակով էլ ավելացրեց:- Ուրի՞շ... Գո՞հ եք...
Դիլանյանը հանգիստ շունչ առավ: Հրճվանքից քիչ մնաց հորթի պես տրտինգ տար: Դե, իհարկե, գոհ կլինի: Նրա ուզածն էլ հենց այդ էր:
«Մինչեւ ձեզ ատամ ցույց չտան՝ խելքի չեք գա»,- ժպտաց չարախնդորեն, բայց, մտքերը քողարկելով, շնորհակալություն հայտնեց եւ ասաց.
- Ձեր սիրալիր վերաբերմունքը, հարգելի պրոֆեսոր...
- Այո, իմ սիրալիր վերաբերմունքը...- շտապեց ընդմիջել Կամսարականը, նոր առավել քստմնելի գարշանք չլսելու համար:- Ուրախ եմ, որ վերջապես իրար հասկացանք, եւ դուք գոհ մնացիք: Ուրի՞շ... Ուզում եմ ասած լինել՝ կարդու՞մ եք, զբաղվու՞մ եք ինքնազարգացմամբ:
Դե, իհարկե, կարդում է: Ինչպե՜ս կարող է Դիլանյանը չկարդալ: Այդպես էլ ասաց: Թեեւ՝ ինստիտուտն ավարտելուց հետո արկածային մի քանի վեպերից բացի, ուրիշ գիրք ձեռքը չէր առել:
Ավելացրեց միայն, որ խիստ դժգոհ է ժամանակակից գործերից՝ մի քիչ նեղ են, աղքատիկ, ուստի գերադասում է եւրոպականը: Տվեց Ստենլի Հարդերի, Միկկի Սպիլլինի ու էլի մի քանի ուրիշ հեղինակների անուններ, որոնցից ոչ մեկը Եւրոպայի հետ առնչություն չուներ:
Կամսարանը չէր լսում նրան:
- Այո, պետք է կարդալ: Անպայման: Դա խիստ անհրաժեշտ է: Երիտասարդ մասնագետը, առավել եւս՝ բժիշկը, պետք է շատ զարգացած մարդ լինի... լայն հետաքրքրությունների տեր...
Պրոֆեսորը խոսում էր մտացրիվ, ասես երազի մեջ, ինքնաբերաբար: Նա ձեռնափը դրել էր առջեւի թղթին, որ Դիլանյանի դիմումն էր, ասես ուզում էր աչքից ծածկել դրա բովանդակությունը:
Արտաքուստ խաղաղ, հանգիստ, ներքուստ նա ոչ մի կերպ չէր կարողանում բուռը հավաքել իրեն: Միայն մատների դողն ու պարանոցի վրա տրոփող կապտավուն երակներն էին մատնում նրա հոգու խռովքը:
- Իսկ Լենաու կարդացե՞լ եք: Ավստրիական գրողներից է: Ո՞չ: Ափսո՜ս, ափսո՜ս... Խորհուրդ կտամ անպայման գտնել ու կարդալ: Հատկապես նրա «Die Drei»-ը: Փոքրիկ բանաստեղծություն է, ընդամենը երեք տուն՝ տասներկու տող: Բայց ի՜նչ տողեր...
Դիլանյանը առհասարակ բանաստեղծություններ չի կարդում: Սակայն այդ մեկը, անշուշտ, կգտնի, կկարդա: Անպայման կկարդա: Նամանավանդ որ, մեծ չի՝ ընդամենը երեք տուն:
«Բայց դու տես, թե այս խորամանկ ծերունին ի՜նչ վարպետությամբ կարողացավ աուդիենցիայի ընթացքը փոխել, խույս տալ վիճաբանությունից: Այ, այդպես խելքի կբերեմ»,- մտածեց ինքնագոհ:
- Անցեք մի երեք օրից,- զրույցի վերջում պատվիրեց Կամսարականը:
Աուդիենցիան ավարտված էր, եւ նրանք բաժանվեցին:


***

...Ռազմադաշտի արյունոտ թոհուբոհից վերադառնում են երեք հեծյալ կտրիճներ՝ երեքն էլ ծանր վիրավոր, երեքն էլ մահամերձ, ցավից իրար սեղմված, տխուր, վշտաբեկ:
Արյունը շիթ առ շիթ ծորում է նրանց թարմ վերքերից, այրում ձիերի մեջքը:
Այդ արյան հետ կաթիլ առ կաթիլ քամվում, սպառվում է նրանց ջահել կյանքը, մարում նրանց կյանքի ջահը...
Նույն այդ պահին երկնքում՝ նրանց գլխավերեւում, խելահեղ պտույտներ են գործում երեք գիշանգղներ, խրախճանքի կռինչներով մահամերձ զոհերին բաժանում իրար մեջ...
Ահա Լենաուի այն բանաստեղծության բովանդակությունը, որ պրոֆեսոր Կամսարականը Դիլանյանին հանձնարարեց գտնել ու կարդալ:


***

Բժիշկ Զավարյանը մեռավ: Նրան թաղեցին մեծ շուքով: Համարյա ողջ քաղաքը ներկա էր սգահանդեսին:
Հայտնի չէ՝ Դիլանյանը գտա՞վ պրոֆեսոր Կամսարականի հանձնարարած բանաստեղծությունը, կարդա՞ց այն, թե՞ ոչ, բայց նա Կամսարականի կլինիկայում չհայտնվեց ոչ երեք օր անց, ոչ էլ հաջորդ օրերին:
Եւ դա նրանց վերջին «աուդիենցիան» եղավ:


1961թ.

[Smokie]

Բարեւներ փոստատար Եփրիկից


Ասացեք խնդրեմ, ձեզնից ո՞վ չի վայելել նորաբնակության հաճույքը: Նոր տուն, նոր շրջապատ, նոր զգացողություններ...
Իսկ ինձ համար այս ամենին գումարվել էր նաեւ մի ուրիշ հանգամանք. վերջապես ազատվել էի մեր փոստատար Եփրիկից:
Տարօրինակ ուրախություն, այնպես չէ՞:
Թող ձեզ այդպես թվա: Մինչդեռ ութ լրագիր, տասներկու հանդես եւ մի շարք հավելվածներ ստացող մարդու համար դա ոչ պակաս կարեւոր հանգամանք է:
Վա՜յ, եթե փոստարկղդ չտեսներ, կամ հեռագիր բերելիս դուռդ փակ գտներ: Կճղճղար-աղմուկ-աղաղակով կլցներ շենքը:
-Էլի Եփրիկն է,- կասեին հարեւանները ու սիրտ չէին անի դուռը բացել:
Իսկ միջանցքում դեռ երկար կլսվեր նրա կշտամբանքի ձայնը.
-Ախր էսքանը, որ բաժանորդագրվում եք, իսկի մտածում ե՞ք փոստատարի մասին:
Բանից դուրս էր գալիս, որ դուք պիտի մտահոգվեք ոչ միայն ձեզ հետաքրքրող պարբերականների բաժանորդագրությամբ, որ ինքնին հեշտ գործ չէր, այլեւ դրանք առաքող փոստատարի կարգավիճակով:
-Հապա մի այս պայուսակը շալակեցեք, վեր ու վար արեք այս բազմահարկ շենքում, դե փորձեցեք, էլի՜...- ու թերթերով, ամսագրերով լեցուն, ծանր պայուսակը ձեր ուսը կտար:
-Դժվար է, հա՞... բա ես ո՞նց եմ անում: Գոնե խելք անեիք՝ ամեն մեկդ մի արկղ կախեիք շքամուտքում: Բերեի, գցեի, գնայի: Թե չէ՝ ամբողջ օրը՝ վեր վար, վեր վար: Մե՞ջք կդիմանա...
Չգիտեմ ուրիշներն ինչպես, բայց ես այնքան էի հոգնել, որ երբ նոր բնակարան ստացա, իսկույն Եփրիկին հիշեցի:
-Հենց միայն Եփրիկից ազատվելն ինչ արժեր...


***

Ես դեռ չէի հասցրել բարեկամներիս, ծանոթներիս հաղորդել նոր հասցեն, եւ նամակներ ու թղթակցությունները հնով էին գալիս:
Եփրիկը մատիտով վերահասցեագրում էր դրանք, ուղարկում նոր տուն:
Առաջին նամակի ծրարի անկյունում կարդացի՝ «Բարեւներ փոստատար Եփրիկից»:
-Ա՜չքս լույս... հիմա էլ հեռու հեռվից է հոգուս հետ խաղում,- անցավ մտքովս:
Բայց երբ նրա մակագրությունները կրկնվեցին մյուս ծրարների վրա, չգիտեմ ինչու, խղճի խայթի պես մի բան զգացի սրտիս խորքում: Այլեւս չէի բարկանում: Տխրում էի, որպես թե հեռու վայրում մի մտերիմ բարեկամ, մի հարազատ թողած լինեմ:
-Շատ էր ճղճղում, բայց երեւում է վատ աղջիկ չէր,- խոստովանեցի ինքս ինձ:


***

Կիրակի մի առավոտ գրասեղանիս մոտ նստած աշխատում էի, երբ զանգը հնչեց: Դուռը տղաս բացեց: Մեկ էլ ուրախացած ներս ընկավ:
-Հայրիկ, Եփրիկը...
Դուրս եկա միջանցք: Նա էր, մեր Եփրիկը, տոնականորեն հագնված, մազերը գանգրացրած, ամսագրերի մի կույտ թեւի տակ:
Հավաքել, բերել էր միանգամից:
-Վախեցա կորչեն, չուղարկեցի,- ժպտաց մի տեսակ՝ մեղավորի ծուռ ժպիտով:
-Համեցեք, համեցեք... Ներս մտավ սեղանատուն, հայացքը պտտեց շուրջը:
-Շնորհավոր լինի,- ասաց հուզմունքով:- Էս մեկն էլ իմ կողմից...- ու սեղանին դրեց թղթի մեջ փաթաթված մի գիրք:
Նորաբնակության առթիվ շատ հյուրեր էինք ունեցել, շնորհավորանքի խոսքեր լսել, նվերներ ստացել, բայց ուրիշ էր Եփրիկի այցելությունը, ուրիշ՝ նրա նվերը:
Մենք սեղան նստեցինք Եփրիկի հետ, սեղանի ամենալավ տեղը նրան հատկացնելով: Տնեցիներից յուրաքանչյուրը ձգտում էր իր սերն ու հարգանքը ցույց տալ: Ամենաընտիր քաղցրավենին նրան էին մատուցում: Եփրիկը չէր քաշվում, վարվում էր տնավարի, ազատ, անկաշկանդ: Ասես մեր ընտանիքի հարազատ անդամը լիներ:
Ուրախ, սրտաբաց զրույցի ժամանակ ես կատակով նրա փնթփնթոցները հիշեցրի: Չնեղացավ, չշփոթվեց: Ժպտաց ներողամտորեն՝ էլի մի քիչ ծուռ:
Հիմա էլ նույն կարծիքին էր: Ու չթաքցրեր:
-Գրել եմ մինիստրին, բա՜... Թող մտածի, թող հոգ տանի: Սրանք հին Երեւանի շենքերը չե՞ն: Բոլորն էլ՝ մեծ, բազմահարկ: Դու միայն սանդուղքները հաշվի: Թող գա մի անգամ պայուսակս ուսն առնի՝ վեր-վար անի: Էդպես էլ գրել եմ: Դեռ մոտո-ռոլեր եմ պահանջելու... Բա՜...
Բաժանվեցինք հին բարեկամների պես: Մերոնք նրան ուղեկցեցին մինչեւ ավտոբուսի կանգառը:


***

Այսօր ես նորից մեր փոստատար Եփրիկին հիշեցի: Առիթն ինքն իրեն եկավ: Մեր շքամուտքում մի երկնագույն պահարան կախեցին՝ գեղեցիկ արկղիկներով, որոնցից ամեն մեկն իր բանալին ունի:
-Փոստի համար է,- ասաց տնային լիազորը: Սրանից հետո ինքներդ կվերցնեք ձեր փոստը:
Ա՜յ քեզ խելացի միտք:
Ես համոզված եմ, որ Եփրիկի գործն է, նրա նախաձեռնությունը:
Հավանորեն հիմա էլ մոտո-ռոլերի համար է պայքարում: Եւ կստանա: Անպայման կստանա, ու նրա հաջորդ այցելությունը մոտո-ռոլերով կլինի:
Կապրենք, կտեսնենք:

[Շինարար]

Ցավոք սրտի հայ դասականների շարքում Բենիկ Սեյրանյանն այդքան հայտնի չէ::(

Այս թեմայում կդնեմ իր ստեղծագործություններից::)

Բենիկ Սեյրանյանը ապրել է 1913-ից 2003թթ:

Սեյրանյանից «Չուգուն Դավոն» եմ կարդացել, հետո «Ռափոն», էլի մի քանի գործ, որոնց մասին մոռացել եմ: «Չուգուն Դավոն» հզոր գործ է, սովետական լորիս տեսակի մասին... Բայց դասական ասելը մի քիչ շատ է, իմհկ... Լավ գրող է, արժե կարդալը, ժամանակի կուրսուստ չի լինի, բայց չկարդալն էլ ինչ-որ մեծ կորուստ չի, արխային կարելի է և չկարդալ:esim

[Smokie]

Ժորժ Նաթանիչը


Գեւորգ էր եղել, ասում էին ավելի ճիշտ՝ Գեւո, ինչպես մեզնում սովորաբար աղճատում են այդ անունը:
Գուցե՝ այո:
Բայց ես աչքս բացեցի ու նրան Ժորժ Նաթանիչ գտա՝ պարերի ուսուցիչ:
Պարադպրոցն էլ՝ իրենց ներքնահարկում, մեր փոքրիկ, կեղտոտ բակի դիմաց:
Դա մի կիսամութ դահլիճ էր, անկյունում մի քոսոտ դաշնամուր: Շաբաթը մի քանի անգամ պատերին վառվում էին լույսերը, դաշնակահարուհու լղարիկ մատները թռչկոտում էին հնամաշ ստեղների վրա, խուլ-խզված հնչյուններ արձակում իրենց տակից, եւ Ժորժ Նաթանիչի պարադպրոցում սկսվում էր «խտտի-պտտին»:
Ներքնահարկի պատուհանները բացվում էին փողոցի վրա՝ մայթին հավասար: Երկաթե ժանգոտ ճաղեր ունեին: Այդ ճաղերից կառչած, իրար գլխի թափված, մեկ-մեկու հրելով-հրմշտելով, մինչեւ ուշ գիշեր դիտում էինք ներսի անցուդարձը: Իսկ ներսն, իրոք որ, գրավիչ էր, հետաքրքիր: Ջահել տղաներ ու աղջիկներ, անգամ բեղմորուքով տղամարդիկ ու զարդարուն կանայք, զույգերի բաժանված, պարում-պտտվում էին նվագի ներքո, կաքավում ետ ու առաջ, ճկվում աջ ու ձախ, ուրախ հրմշտկոցով, ծիծաղի, կատակի կարկաչով լցնում օդը:
Պարում էին շրջան բոլորած, իսկ շրջանի կենտրոնում՝ մի սեւ բզեզ՝ հենց ինքը Ժորժ Նաթանիչը:
Հագնվում էր խիստ մաքուր, մազերը սվաղում վեժիտալով. բկին մի ճերմակ բանտիկ՝ ասես ճերմակ թիթեռ:
Ձեռքի արտիստիկ ոլորտով մաեստրոն չափ էր տալիս:
-...Ի՜ ռազ, դվա, ռա՛զ-դվա՛...
Ու ներքնահարկում փոթորկվում էր վալսը:
Ժորժ Նաթանիը փոքրահասակների համար էլ առանձին դասարան ուներ: Պարապում էր ցերեկը: Դրանք մեծ մասամբ առեւտրականների, արհեստավորների երեխաներ էին: Գալիս էին դայակների, աղախինների ուղեկցությամբ, շարք կազմում դաշնամուրի դիմաց, եւ նրանց համար էլ առանձին էր սկսվում Ժորժ Նաթանիչի «Ի՜ ռազ, դվան»:
Բարի, փափկասիրտ մարդ էր Ժորժ Նաթանիչը, փխրուն հոգու տեր: Մեր ծնողներից ում էլ հանդիպեր, ժամերով կհամոզեր-կհորդորեր՝ երեխային պարի դպրոց տալ: Կխոստանար նույնիսկ ձրի պարապել. միայն թե գնան, սովորեն:
Բայց ու՞մ ես ասում:
-Էն է՝ տեղովը պար ենք ու պար,- քմծիծաղում էին ոմանք:
-Հիմա էդպես է ասում, հետո կկանգնի, փող կպահանջի,- զգուշացնում էին ուրիշները:
Միայն Կոճակ Ասոյի ծնողները համարձակ գտնվեցին: Շուտով Ասոն եւս սկսեց պարադպրոց հաճախել: Հիմա վերեւից, պատուհանի մոտից, մենք ուրախ հռհռում էինք՝ ուրիշների հետ միասին գիժ ուլիկի պես ծուլ-ծուլ լինող Ասոյի վրա:


***

Անցան տարիներ:
Ժորժ Նաթանիչի դպրոցը փակվեց: Ներքնահարկը դարձավ փայտամշակման արհեստանոց: Դաշնամուրի նվագի տեղ հիմա էլեկտրական սղոցն էր բզզում այնտեղ: Դուրսն ու ներսը լի էին տախտակով ու տաշեղով, օդը բռնված հաճելի խեժահոտով:
Բայց, ի՞նչ եք կարծում, Նաթանիչը կտրվե՞ց սիրած գործից: Ամենեւին: Որտեղ էլ գնաց, որտեղ էլ աշխատեց՝ պարերի ուսուցիչ մնաց:
Այժմ նրան կարելի էր տեսնել մերթ քաղաքամերձ մանկատներում, մերթ արհեստավորական ակումբներում, մերթ քաղաքի հիմնարկ-ձեռնարկություններում՝ մանր ու մեծ պարախմբեր ղեկավարելիս:
Խունացել էր, փոքրացել: Էլ առաջվա կոկիկ մաեստրոն չէր: Սակայն առաջվա պես դյուրաշարժ էր, առույգ, անհանգիստ:
Թեւի տակ ավելացել էր մի ճմրթված պորտֆել՝ լի ամեն տեսակ թղթերով ու ցուցակներով, հացի ու պանրի, սոխի ու սխտորի, բողկի ու գազարի կտորտանքով:
Անընդհատ շտապում էր, անընդհատ՝ շարժման մեջ, տրամվայից՝ ավտոբուս, ավտոբուսից՝ բեռնատարի թափք, բեռնատարից՝ մերձքաղաքային գնացք: Բաճկոնի մի թեւը տանը հագած, մյուսը՝ ճանապարհին, պորտֆելը կոճկելով, լայնեզր գլխարկը ծուռ դրած, գազարի կտորն ատամների արանքում, ձեռքն օդի մեջ թափահարելով:
-Էհե՜յ, սպասեցեք, գալիս եմ... եկա՜...
Շունչ առնելու միջոց չուներ: Ու երբեք չէր տրտնջում:
Մեծացանք հետզհետե: Մեր նեղլիկ, կեղտոտ փողոցու օրնիբուն թռչկոտող, Ժորժ Նաթանիչի «Ի՜ ռազ, դվան», նրա աշակերտների «խտտի-պտտի» կապկող չարաճճի մանուկներս, պայուսակներ առած, սկսեցինք դպրոց հաճախել, Նաթանիչին միշտ այդպես վազելիս-շտապելիս տեսանք:
Ավարտեցինք դպրոցը, գործի անցանք, մեզնից ոմանք էլ՝ բարձրագույն ուսումի, Նաթանիչին դարձյալ վազվզելիս տեսանք: Էլի ժիր ու կայտառ, անհանգիստ, անհամբեր,
բաճկոնի մի թեւը տանը հագած, մյուսը՝ ճանապարհին, պորտֆելը կոճկելով, լայնեզր գլխարկը ծուռ դրած, գազարի կտորն ատամների արանքում:
-Էհե՜յ, սպասեցեք, գալիս եմ... եկա՜...


***

Ժամանակի հետ ծերացավ, փոքրացավ, դարձավ մի բուռ ոսկոր: Մի օր էլ ցավով զգաց, որ էլ չի կարողանալու շարունակել սիրած գործը: Ստիպված կենսաթոշակի անցավ:
Հիմա նա ձեռնափայտին հենված լուռ դուրս էր գալիս տնից, գնում քաղաքային այգի, ուր իր նման հարյուրավոր ծերունիներ էին հավաքվում:
Նստում էր առանձին, մյուսներից հեռու, տխուր, մտամփոփ: Ոչ ոքի հետ չէր շփվում, չէր խոսում, չէր զրուցում: Ի՞նչ խոսեր, ի՞նչ ասեր, երբ ամբողջ կյանքն աշխարհի ու մարդկանց հետ խոսել էր միայն պարերի լեզվով: Կհասկանա՞ն, կըմբռնե՞ն:
Այդպես մեկուսի նստած, աչքերը կիսախուփ, ժամերով նայում էր այգու ծառերին: Նայում էր եւ մտածում: Նայում էր եւ ունկնդրում նրանց տերեւների սոսափյունը:
Ու մեկ էլ, ասես հրաշքով, ծառերը շունչ էին առնում, օրորվում նրա աչքի առաջ՝ այդ կանաչ ծառերը, կանաչ աղջիկների նման: Օդը լցվում էր նրանց շորերի խշխշոցով, որ հետո վեր էր ածվում հոգեզմայլ երաժշտության, եւ այգին բռնվում էր մի խելահեղ վալսով, կտրում, տանում նրան: Ոտքով չափ էր տալիս, գլուխը համակերպվում դրան՝ «Ի՜ ռազ դվա, ռա՛զ-դվա՛», եւ նա, ամբողջ մարմնով պարերաժշտություն դարձած, ճոճվում, օրորվում էր նստած տեղում:
Ոչ ոք չէր տեսնում, ոչ ոք չէր զգում: Միայն ինքը: Այո, մի ուրիշ աշխարհ, մի ուրիշ լեզու:
Այդ լեզվով մանկատներում քանի՜-քանի՜ որբուկի սիրտ էր տաքացրել նա: Այդ լեզվով քանի՜-քանի՜ մարդկանց հոգս ու ցավ էր թեթեւացրել, կյանքը դարձրել ուրախ, հաճելի: Այդ լեզվով քանի խնջույք ու հարսանիք էր զարդարել, խնդություն պատճառել մարդկանց, ինքը մնացել անտես, աննկատ:
Ու բոլորը՝ այդ լեզվով:
Նրա երբեմնի աշակերտներից ոմանք նշանավոր արվեստագետներ էին դարձել, փառքի. պատվի արժանացել, ոմանք՝ բալետի հռչակավոր վարպետներ:
Իսկ մեր վաղեմի խաղընկեր Կոճակ Ասոն՝ Ասատուր Բալայանը, հիմա պարի պետական անսամբլն է ղեկավարում, կայծակի պես շողշողում աշխարհի բեմերում:
Մեկ անգամ Ասատուր Բալայանի մոտ խոսք գցեցի Նաթանիչի մասին:
-Հիշու՞մ ես՝ «Ի՜ ռազ, դվա, ռա՛զ-դվա՛»: Ու՞մ մտքով կանցներ... հը՞...
Տխուր ծիծաղեց: Հետո թթվեց մի տեսակ: Կարծես դուր չեկավ: Թե՞ ինձ այդպես թվաց: Դե, ո՞վ իմանա: Ինքը՝ հանրահայտ արվեստագետ, Նաթանիչը՝ մի կորած մահկանացու:
Թողեց, հեռացավ: Ափսոսացի հարցիս համար:
Այդ օրից ես նրան չտեսա:
Ու չէի էլ կամենա հանդիպել, եթե խմբագրության գործով հարկադրված չլինեի ներկա գտնվել նրա հաշվետու համերգին:
Անսամբլը նոր էր վերդարձել արտասահմանից: Շռնդալից հաջողությունը դահլիճ էր բերել հոծ բազմություն: Ասեղ գցելու տեղ չկար: Ո՞վ ասես, որ չէր եկել:
Ու մեկ էլ, ինձնից ոչ հեռու, հենց առաջին կարգերում՝ Ժորժ Նաթանիչը: Այն մարդը, որի ճանապարհը վերջին տարիներին միայն տնից այգի, այգուց տուն էին ձգվել:
Հագնվել էր խնամքով, սափրվել՝ մաքուր: Ճերմակ բանտիկը բկին:
Նստել, լսում էր՝ վիզն առաջ ձգած, համարյա աթոռից պոկված:
Բեմի բարձունքից, գոհ ու երջանիկ, խոսում էր Ասատուր Բալայանը, պատմում արտասահմանյան տպավորությունները:
Աշխարհի շատ քաղաքներով էր անցել նրա անսամբլը՝ Մոսկվա ու Լենինգրադ, Փարիզ ու Մարսել, Լոնդոն ու Նյու-Յորք: Ամենուրեք՝ չտեսնված հաջողություններ: Ծափերի ջրվեժ: Ոտքերի դոփյուն: «Բիս» ու օվացիա, ժպիտներ, շնորհավորանքներ:
Ես մեկ-մեկ նայում էի Նաթանիչին:
Կլանում էր հափշտակությամբ՝ բերանը կիսաբաց, աչքերը չռաց: Ասես ականջները չէին բավարարում: Խնդմնդում էր, արտասվում, հավանության նշաններ անում, քթի տակ կրկնում լսածը, աջ ու ձախ հրմշտում հարեւաններին՝ «լսեցի՞ք, հասկացա՞ք»:
Որպես թե ինքը պատմելիս լիներ: Որպես թե ինքն էր շրջել Մոսկվան ու Լենինգրադը, Փարիզն ու Մարսելը, Լոնդոնն ու Նյու-Յորքը, ծափահարվել ու մեծարվել, մեր պարարվեստը շողացրել աշխարհի բեմերում:


***

Ընդմիջմանը մոտեցա:
-Ինչպե՞ս եք, մաեստրո:
Չգիտեմ, լսե՞ց, թե ոչ: Բայց խնդմնդաց յուրովի:
-Ասատուր Դանիլիչն է հրավիրել, բա՜... Չի մոռանում ծերուկիս,- ասաց երջանկավետ:
Ըստ երեւույթին նույնն էր ասել շատերին: Նույնը պիտի ասեր ուրիշներին:
Ճեմասրահը լի էր բազմությամբ: Գնաց հոսանքի հետ՝ ջրի երեսին ճոճվող բարակ տաշեղի պես:
Ես նայում էի ու մտածում:
Այ, կգնա Նաթանիչը (դե, ո՞վ է հավիտենական): Ի՞նչ կտանի իր հետ՝ մի չորացած պարկուկ, մի բուռ ոսկոր:
Բայց ահա կթողնի շա՜տ բան:
Իսկ մարդը թողածով է հարուստ:

[Smokie]

Ուստա Հովանը

Սիրով՝ Գիվի Մեջինյանին

Ձորաբաշին կոծոծի պես կառչած կլոր-գնդլիկ ծառաթփեր կան: Թվում է, թե մոտենաս, մի թեթեւ հրես, մինչեւ անդունդը մեկ կգլորվեն:
Բայց մնում են:
Մնում են անհիշելի ժամանակներից՝ հազար տերեւաթափ տեսած՝ հազար աշնան հողմ-փոթորիկ ծալած:
Ասես կողք-կողքի դիրք են բռնել, հայացքները հեռու հանդերին, հսկում են հեռու-հեռավոր ուղիները, այն ոլոր-մոլոր ճամփաները, որոնք ծածկված են մանուշակագույն փոշով, գարնան անձրեւներից հետո դառնում են մուգ-մանուշակագույն եւ ոլոր երազների նման գնում-կորչում աշխարհի հեռուներում:
Ամեն անգամ, վաղ լուսաբացին, երբ ուստա Հովանը վեր էր քաշում իր սրտատոչոր «սահարին», որտեղ էլ լիներ՝ որ երկնքի, որ հարկի տակ, այդ մուգ-մանուշակագույն ճամփաներն էին միտը գալիս: Մարմինը բռնվում էր ակամա դողով, մատները դառնում էին ավելի թրթռուն, եւ նվագն այնպես սրտահույզ էր ծորում նրա նվագարանի փողից, որ լսողները՝ մարդ թե անասուն, թուփ թե ծեղ, հալվում, քարանում էին հուզմունքից:
Զուռնաչի էր Հովանը, մի երեւելի զուռնաչի:
Գուցե ձեզ համար տարօրինակ հնչի այդ անունը:
Բայց դուք պատկերացրեք մեր հեռու՜-հեռավոր լեռնաստաստանը, այդ լեռների խճճվածքում մի փոքրիկ շեն՝ անտառոտ մի քուրձ ուսերին, գլխին մի պատառ լեղակ-երկինք, որ ցերեկը զարդարվում է ոսկեբոցիկ արեւով, գիշերը՝ շարմաղ թոնրահաց հիշեցնող կարմրաժեռ լուսնով: Պատկերացրեք մամուկի պես գետակին կառչած լաստաձեւ մի կամուրջ, նրանով ծանրորեն անցնող բեռնաբարձ մի սայլ, ծղրիդի երգ օրանում: Հեռու է ճամփան: Հոգնած է սելվորը: Հոգնած են եզները: Ծանր է նրանց բեռը:
Պատկերացրեք խոնավությունից կարմրած ծղոտի մի կիսաքանդ դեզ, վրան օրնիբուն քուջուջ անող հավ ու ճիվ, եղեգնուտի գոլ լճակներով թպրտալով լողացող ծտերի երամ:
Հետո ադամամութ պատկերացրեք եւ ադամամութի հետ մեր հանդ ու դաշտից, այգիներից ու անտառներից հողի, օրանի բույրը, սնկահոտն ու թաց խազալի շունչը իրենց շորերի ծալքերում տուն բերող մեր հոգնած, խոնջաբեկ լեռնականներին, քարից հաց քամող, տուն-օջախ շենացնող, հազար կոշտուկով պատած նրանց սրբասուրբ ձեռքերը պատկերացրեք:
Ու այս ամենի հետ, այս ամենի մեջ՝ հրաշագործ մատների տեր մի ուստա Հովան, մի երեւելի զուռնաչի:
Ժամանակի հետ փոխվում էր գյուըղը, փոխվում էին մարդիկ: Հնից քիչ բան էր մնում, ու քչի հետ՝ Հովանի զուռնան:
Մնում էր, որովհետեւ մանուկներն էլի ծնվում էին, նրանց կնքել էր պետք, քեֆ-ուրախություն՝ երգով, նվագով: Նրանց աշխարհ գալու մասին ոչ միայն գյուղում, այլեւ շրջակա հանդուդաշտում պիտի իմանային: Պատեֆոնով, ռադիոընդունիչով գլուխ չես բերի, շունչները կարճ են, զիլ-զորեղ զուռնա էր պետք՝ երջանիկ հոր բերկրանքը անգամ հանդի տատրակին, անտառի անծեղին, կաղնու ճյուղի վրա պպզած, թաթիկների մեջ կաղին կրծող թավապոչ սկյուռին հասցնելու համար: Ջահելները սեր էին կապում, ու աշնանը հարսնանում էին աղջիկները: Նրանց ուրախ օրը ծաղկացնող էր պետք:
- Ջա՜ն, ջա՜ն, այ ուստա Հովան: Շնորքդ անսպառ: Միշտ էսպես անպակաս լինես սուփրի գլխից,- սրտագոհ մաղթում էին ունկնդիրները:
- Ձեզանով, աշխարհով...- լինում էր ուստա Հովանի պատասխանը: Ու ու՞մ մտքով կանցներ, որ մի օր կընդհատվի նրա զուռնայի նվիրական ձայնը, կտրված հուլունքի պես շաղ կգա նրա «դաստան», իսկ իմքը՝ Հովանը, մի բուռ վիշտ դարձած, կքաշվի մի անկյուն՝ գյուղը թողնելով իր նվագին կարոտ:


***

Այն օրը վերջին անգամ ծորաց նրա զուռնան:
Պատերազմ էր, աղետ, մի զարհուրելի մահագույժ: Գյուղի տղաները ռազմաճակատ էին գնում, նրանց հետ էլ՝ Հովանի մինուճարը:
Ուստան նրանց նվագով ուղեկցեց մինչեւ գյուղի ծայրը: Տխուր էր, վշտակոխ, թեեւ աշխատում էր ուրախ եղանակներով թեւ տալ գնացողներին:
Նվագում էր ու աչքի տակով նայում որդուն: Մուրազով մծացրել էր, հասցրել նշանդրեքի: Հարսնացուն էլ վաղուց ջոկած՝ նախշուն մի կաքավ, դրկից Բալասանի աղջիկը: Բան չէր մնում՝ մի աշուն, որպեսզի Բալասանի սիրուն Լիլին հարս գար ուստա Հովանի տուն:
Ու ահա որդին՝ Վիգենը, գնում էր: Էլ ինչպե՞ս տխուր չլիներ Հովանը: Էլ ինչպե՞ս արյուն չծորար նրա սրտից:
Գյուղից դուրս, դարալանջին, վերջին անգամ նվագեց Հովանը: Տղաները իրենց մանկութ վայրերին, հանդ ու դաշտին, հարազատներին ու բարեկամներին հրաժեշտ տվեցին այդ նվագի ելեւէջների տակ:
Հանդամիջյան մուգ-մանուշակագույն ճամփաները նրանց տարան դեպի անհայտ հեռուն, պատերազմի կրակն ու բոցը:
Իսկ ամիսներ անց այդ նույն ճամփաներով Վիգենի սպանության չարագուշակ լուրը հասավ գյուղ, սեւ օձի նման սողաց տնից-տուն, եւ գյուղը սգաց իր զինվորի կորուստը:
Մինչ այդ Հովանը տուն էր բերել որդու հարսնացուին՝ ուրախ հարսանիքը թողնլով Վիգենի վերադարձի օրվան: Բալասանը չէր առարկել:
-Գնա աղջիկ ջան,- ասել էր հայրը:- գնա դեռ աղջկություն արա, ես չորսն ունեմ, նա՝ ոչ մեկը, մինչեւ հարսնությանդ ուրախ օրը կգա:
Ու Լիլին գնացել էր:
Իսկ հիմա՞...
Լրաբերն օտարական էր, ասավ ու գնաց: Զարկված հավքի պես Լիլին թպրտաց: Հովանը կծկվեց, կուչ եկավ: Աշխարհը խոժոռվեց գլխին: Մխիթարողներ եկան տուն:
-Չհավատաս, ազիզ ախպեր,- ասացին կերկերուն:- Հին խոսք է՝ «Ահի տարին երազը շաը կլինի, մահի տարին՝ խաբարը...»:
Մխիթարեցին, բայց ի՞նչ օգուտ: Սար պիտի փլվեր, որ ձոր լցներ: Իսկ ուստա Հովանի վիշտը մի անհատակ ձոր էր:
Այդ օրից էլ ոչ ոք սիրտ չարեց նրա դուռը հրավերի գնալ: Էլ չնվագեց Հովանը:
Հիմա ուստա Հովանը ժամանակի մեծ մասն անց էր կացնում գյուղից դուրս՝ հանդերում, այգիներում: Ուզում էր գործի մեջ խեղդել վիշտը: Ինչ էլ հանձնարարեին՝ կաներ անմռունչ: Մի գաղտնի մխիթարանք ուներ՝ այն, որ լուրը բերանից էր, ռազմաճակատից թուղթ չկար, ոչ նամակ, ոչ ծանուցագիր: Ո՞վ իմանա, գուցե սուտ դուրս գա:
-Դե, բա՜լքի...- ու իրեն մխիթարելով, աշխատում էր օր ու գիշեր, օգնում ֆրոնտին:
Աշունը նվագում էր Ղամիշ-գյոլի շեկ եղեգների մեջ: Քամին ամպ էր կթում, շիթ առ շիթ մաղում Ղափլու դեղին խոզանների վրա: Էվնի հալը մռայլ մթնած նայում էր տերեւաթափ ցաքուտների միջից: Պալոյի ղռերի սպիացած վերքերը նրան իր սեփական վիշտն էին հիշեցնում, սեփական վերքերը՝ խո՜ր անբուժելի...


***

Պատերազմն էլ ավարտվեց: Մեծ հաղթանակի լուրը հարկից-հարկ, սրտից-սիրտ, ուրախացրեց ամենքին:
Խաղաղությունը գյուղ մտավ նախ հենակներով, ապա սապոգների դոփյունով, մեդալների, շքանշանների զրնգոցով:
Հազար սիրտ մխիթարվեց, հազար վիշտ ամոքվեց: Ու միայն ուստա Հովանի մուրազը մնաց անկատար, եւ մեկ էլ Լիլիի կարոտ աչքը՝ ձորաբաշից երեւող մուգ-մանուշակագույն ճամփաներին:
Մի երեկո, այգիներից տուն գալով, Հովանը կանչեց հարսին, նստեցրեց կողքին:
Բուխարում ճարճատում էր կրակը: Ուստան մատներով կրակից մի պեծ հանեց, վառեց ծխախոտը: Ծուխը խոր ներս առավ, փնչացրեց դառներեն ու պղտոր հայացքը մատների արանքում հանգչող պեծին, դարձավ նրան:
-Հարս ջան, աշխարհն էլ խաղաղվեց ու Վիգենս... չերեւաց: Դու գիտես, որ նրա մասին չար լուրեր են պտտվում: Բայց ես չեմ հավատում: Հախ աստծու: Սրտիս խորքում դեռ սպասում եմ նրան: Էսքան ժամանակ՝ մի երեսդ հարս, միերեսդ՝ աղջիկ, նամուսով-պատվով սպասել ես: Մի երեք տարի էլ համբերիր: Ու թե մեր սեւ բախտից քո կանաչ-կտրիճը չերեւաց, հալալ աղջիկս կհամարեմ, հենց իմ տնից էլ հարս կուղարկեմ, ում սիրտդ բռնի: Ես քար չեմ գցի քո ջահել բախտի ճամփին: Կյանքը դեռ առաջդ է, կգնաս, քո արեւին ձեն կածես...
Պատասխանի փոխարեն Լիլին թեքվեվժց, կեսրարի գիրկն ընկավ ու աղերսեց դառնագին,
- Չէ, ապեր ջան, էդ խոսքը էլ չասես...
Ու գլորվեցին օրերը:

[Smokie]

***

Մի գարնան, երբ Ալաղի ձորում իր կապու՜յտ-կապու՜յտ աչիկներն էր թարթում նորաբաց մանուշակը եւ ցախաթփերի տակ քրտնում էր նորելուկ ծնեփակը, ուստա Հովանի շեմքում հայտնվեց առաջին հարսնախոսը: Մի որբ տղա: Նախկինճակատային, որ զորացրվելուց հետո, տանկը թողած, եկել ձեռքն էր առել տրակտորի ղեկը, վարուցանք էր անում հայրենի դաշտերում:
-Հեր չունեմ, ապեր,- ասաց նա,- ծիտ մենակ մի տղա եմ: Կուզես՝ հեր կանգնի մեր գլխին: Կթողնեմ տուն-տեղ կգամ ձեր գյուղը, կաշխատեմ ձեր կոլխոզում: Միայն թե դու գոհ մնաս, նոր ցավ չպատճառեմ քո ցաված սրտին...
Գասպար էր անունը: Ու այդ Գասպարը Լիլիի հետ ծանոթացել էր այգեգործների շրջանային հավաքում, հավանել, աչք դրել: Ուրիշներից իմացել էր նրա կյանքի տխուր պատմությունն ու գյուղ վերադարնալիս ընկերակցել նրան: Եկել էին միեւնույն ճամփով: Երկար էր եղել ճամփան ու այն կարճելու համար զրույցի էին բռնվել:
Հետո, երբ ընդհատվել էր զրույցը, լռությունը դարձել էր մազե շապիկ:
Չէին շտապել: Քայլել էին կողք-կողքի, հեռու տեղ գնացող հին ծանոթների պես:
Հետո խաղաղ երեկո էր մոխրացել շրջակա հանդ ու դաշտի վրա, մեկն այն երեկոներից, որ մի անուշ տրտմություն է մաղում մարդու հոգու վրա, մոտ ու հարազատ դարձնում շուրջդ լսվող ծղրիդի ձայնն անգամ, ոտիդ տակ փշրվող աննշան ճումբն անգամ, ճամփեդ կտրող գորշավուն խլեզն անգամ:
Հետո երբ մոտակա սնձենուց բարակ կլկլացել էր տատրակի ձայնը, այն ծաղկապոչ հավքի, որ երգում է միայն իրիկնադեմին, նրա բարակ կլկլոցը էլեկտրական բարակ հոսանքի նման միանգամից մտել էր նրանց սրտերը, կարոտի կայծ տվել վաղուց բռնկվելու պատրաստ այդ ծարավ սրտներին:
Ու իրարից անկախ, այնպես էր թվացել, թե ողջ կյանքում միայն իրար են փնտրել, հանդամիջյան այդ փափուկ, ոլոր ճամփան, եւ մեկ էլ՝ ամռան այդ փափուկ երեկոն, երբ սար-ձոր կամաց ընկղմվում են կապույտ իրիկնամոժի մեջ, աջից բարձրացող Կարս ու Կեսուրի ժեռ քարն անգամ դառնում է իրական տեսիլ՝ սկեսուրը կուզը ցցած, հարսը նրա առջեւ խոնարհած:
- Դեռ զրուցու՜մ են...- գլուխը կողքի թեքելով, ասել էր Գասպարը:
Լիլին չէր հասկացել: Հետո, երբ նայել էր դեպի աջ, տեսել Հարս ու Կեսուրի քարը, ժպտացել էր քթի տակ: Բան չէր ասել: Քայլել էին այդպես լուռ: Իսկ երբ լռությունն էլի մազե շապիկ էր դարձել, Գասպարը մտահոգ խնդրել էր.
- Բեզարած կլինես՝ նստենք, Լիլի:- Հարազատի տաք շունչ էր եղել նրա ձայնի մեջ:
- Չէ, ուշ է, գնանք...- հրաժարվել էր աղջիկը:
Աջում չքացել էր Հարս ու Կեսուրի քարը: Դիմացից, ինչպես ծովի անհունից, առկայծել էին գյուղի լույսերը: Հովը բերել էր կրակ տված ծղատի խանձահոտ ու մեկ էլ խամրող ձայները շների իրիկնահաչի:
...Այս դեպքից մի շաբաթ անց, ուստա Հովանի կողքին նստած, Գասպարն արդեն Լիլիի ձեռքն էր խնդրում:
Հովանը լսեց, լսեց ու բան չասաց: Խորհուրդ պիտի աներ Բալասանի հետ: Լիլիի կամքը հարցներ, եւ, առհասարակ, Գասպարի ով լինելը իմանար: Մի շաբաթ ժամանակ խնդրեց: Շաբաթը հազիվ բոլորած, Գասպարը նորից տնկվեց ուստա Հովանի շեմքում, եւ այս անգամ ուստան տվեց իր համաձայնությունը:
Տվե՜ց...
Տվեց ու նույնը զգաց, ինչ զգացել էր Վիգենի զոհվելու լուրն առնելուց հետո:
Կարծես դեռ կար Վիգենը: Հեռու ինչ-որ տեղ առկայծում էր մի լույս: Հանգավ: Իր ձեռքով հանգցրեց, երբ շուրփերը շարվեցին ու մի խանձված «հա» դուրս թռավ նրանց արանքից:


***

Աշնանը Լիլին հարս գնաց:
Ուստա Հովանը նրան ճանապարհ դրեց սեփական հարկից:
Այդ օրը գյուղում բոլորն էլ իմացան, որ հարսանիքավորներ են եկել Հովանի տուն: Եկել են առանց նվագի՝ ինչպես վայել էր: Մեքենան կանգնեցրել են դռան դիմաց: Իրենք մտել ներս:
Ուստան մեծ պատրաստություն չուներ: Հրավիրել էր ծանոթ-բարեկամներին, Լիլիի հարազատներին: Քչերն էին եկել, ամենամոտիկները:
Մյուսները՝ մեծ-փոքր, իրենց դռների, պատուհանների ծերպերից, կտուրներին, կալերի ծայրերին խմբված, հայացքները կթել էին Հովանի դռանը, սպասում էին հարսանիքավորների դուրս գալուն:
Բոլորին հետաքրքրողը ներսի անցուդարձն էր. տեսնես խնջու՞յք է, թե՞ հոգեհաց, ուրախությու՞նն է շատ, թե՞ վիշտն ու ողբը:
Մեկ էլ լայնորեն փեղկվեց դուռը: Պատշգամբը լցվեց ուրախ մարդկանցով: Նրանց արանքում երեւաց Լիլին՝ հարսանեկան ճերմակ շորերի մեջ, նազկոտ ձեռքը տրակտորիստ փեսացուի ձեռքում: Գասպարը տանկիստի համազգեստի մեջ էր, կրծքին՝ գվարդիականի նշան:
Քարե երեք աստիճանով էր բանված պատշգամբը բակին: Տեղ բացեցին: Հարսն ու փեսան առաջ եկան:
Նոր էին հասել աստիճանների գլուխը, երբ սրահի խորքից, բոլորի համար անսպասելի, հնչեց զուռնայի ձայնը: Հրաշքի պես մի բան թվաց: Եղավ մի րոպե, երբ ոչ ոք չհավատաց ականջներին: Մարդիկ զարմանքով րար երեսի նայեցին՝ իրարով ստուգելու եղելությունը: Ոչ, հրաշք չկար:
Հովանն էր, նրա զուռնան:
Տարիների քար լռությունից հետո նորից հնչում էր այդ երեւելի նվագափողը: Հնչում էր զի՜լ-զրնգուն, բոլորին դուրս բերում տներից, հնձաններից: Քամին ծածանում էր նրա ձայնը, ալիքելով շաղ տալիս այգիների, պարտեզների վրա, մերթ էլ կոտորակելով, վերվեր նետելով, հասցնում շրջակա հանդերը...
Հովանի տունն ու բակը շրջապատվեցին բազմությամբ: Ողջ գյուղն էր դուրս եկել հարսանիքի:
Նվագում էր Հովանը, սրտի խորքից մեկիկ-մեկիկ հանում այն լա՜վ-լա՜վ եղանակները, որ մուրազով պահել էր Վիգենի հարսանիքի համար:
-Ջա՜ն, ա՛յ ուստա Հովան, միշտ էսպես անպակաս լինես մեր գլխից...
-Ձեզանո՜վ, աշխարհո՜վ...
Նրա վարմունքը շատերի սիրտը շարժեց: Դրկից-բարեկամ բոլորն էլ հուզվեցին: Հուզվեց նաեւ ինքը: Նվագելու ընթացքում զուլալ արցունքներ ծորացին աչքերից:
Նկատողներ եղան: Հասկացան: Ու մեղք բան չգտան ո՛չ նրա նվագի, ո՛չ արցունքների մեջ: Դե, ծնողի սիրտ էր, առանց այդ չէր լինի:
Մեկը մի ճերմակ շշակի վիզ ոլորեց հենց հարսուփեսայի ոտքերի մոտ: Մեկ ուրիշը տակառով գինի գլորեց հարսանիքավորներին սպասող բրեզենտածածկ ավտոմեքենան: Երեւացին խաղողի, սերկեւիլի կախաններ, հանպատրաստից մազաներ. ամեն տուն մի սեղան դուրս բերեց հարսուփեսայի անցման ճամփի եզրը, եւ գյուղն ակամայից նմանվեց մի մե՜ծ հարսանքատան:


***

Այդ օրից էլ չդադարեց ուստա Հովանի զուռնայի ձայնը:
Եւ ո՞նց լռեր, երբ մանուկներն էլի ծնվում էին. նրանց կնքել էր պետք, քեֆ-ուրախություն՝ երգով, նվագով: Ջահելները սեր էին կապում, ու աշնանը հարսնանում էին աղջիկները:

[Smokie]

Հարազատներ

Այդ գիշեր Աթանես ապերը ձորայգու լոբուտից բահն ուսած տուն էր վերադառնում:
Բայց ո՞վ կասեր, թե դա գիշեր է: Լիալուսնի պարաշյուտը հանգիստ ճոճվում էր գյուղի վրա, պարզ-պայծառություն տարածում ամենուրեք: Նրա շողերի տակ կարելի էր մեկիկ-մեկի հաշվել ոչ միայն գյուղի տները, այլեւ նրանց առջեւ փռված պարտեզների ծառերն ու թփերը:
Այդպես պարզ-պայծառ էր նաեւ Աթանես ապոր սիրտը:
Ամբողջ օրը դադար չէր ունեցել: Մինչեւ մայրամուտ աշխատել էր կոլխոզի կալում, խուրձ տվել կալսիչի բերանը: Մթան հետ, երբ պայծառորեն վառվել էին գյուղի լույսերը, ու գիշերային հերթափոխի մարդիկ եղաններն առած եկել, «պաշարել» էին կալը, ապերը տուն էր գնացել, հաց կերել, կնոջ՝ Թալալի խնդրանքով իջել ձորայգի, ջրել լոբուտը:
Գիշերը՝ զով, դուրալի, ջուրը սառնորակ՝ Հարսնասարի հորդառատ աղբյուրներից հենց այս տարի բերված: Քչքչալով գալիս է ու գալիս: Ապերն էլ, քթի տակ մի հին երգ դոնդրելով, ածուն ածուի ետեւից ջրում է, հա ջրում:
Ծարավից պապակած, հազար տեղից ճաքճքված հողն իր ցամաք շուրթերով ագահորեն ծծում է զովասուն հեղուկը, ասես ուռչում, բարձրանում, գոհունակությամբ շոյում, խտղտացնում ջրվորի բոբիկ, քիստահար ոտները, դուրալի սփսփոց տարածում մարմնի մեջ:
Բահի կոթին հենված, լուսնի շողերի տակ արծաթ-արձան կտրած, ապերը երանությամբ նայում է շուրջը՝ այգու ծառերին, ուզում մեկ-մեկ վերհիշել, թե նրանցից որը ե՞րբ, ի՞նչ պայմաններում տնկեց:
Տխրությամբ է պատում սիրտը, երբ հայացքն ընկնում է լոբուտից ցած, ցախե ցանկապատի մոտ բարձրացող գանգրասաղարթ խնձորենուն:
-Վազրիկիս ծննդյան տարին...
Վազրիկը Աթանես ապոր ավագ որդին էր, որ պատերազմ գնաց ու էլ ետ չեկավ: Վերջին նամակը Ուկրաինայի հողից ստացվեց: Այդ էր ու այդ. էլ ոչ մի լուր:
Ամեն գարնան, ծաղկածաղկոցցին, ապերը կնոջից թաքուն կգար այգի, կնստեր Վազրիկի ծառի տակ՝ մեջքը ծառաբնին դիմհար, փափախը ծնկին, մտքի մեջ երկար զրույց կաներ որդու հետ:
-Բա դե, արի, է՜... բա դե, ախր...
Այսպես կթեթեւացներ սիրտը, հետո վերադարձի ճանապարհին Թալալին մխիթարելու համար հազար ու մի պատմություն կհորիներ ու, այդ ամենն իրողություն շինած, տանը կպատմեր նրան:
-Լսում ես, Միկոյի աղջիկ: Ասում են՝ մի աքսիբարցի էս կողմերով անցնելիս... Լսու՞մ ես... Հա, ասում են էս կողմերով անցնելիս գեղի իծարածներին ասել է, թե...
Ու Աթանես ապերը մանրամասն պատմում էր, թե ե՞րբ, որտե՞ղ, ի՞նչ պայմաններում է աքսիբարցին տեսել Վազրիկին:
Թալալը լսում, հավատում էր նրան, ինչպես լսել ու հավատացել էր շատ տարիներ: Եւ ինչու՞ չհավատար, երբ Աթանես ապոր հորինած բոլոր պատմությունները նրա սրտովն էին, նրա սրտից բխած:
Այսպես անցնում էին տարիները, պատերազմը կամաց-կամաց հուշ էր դառնում: Եւ միայն Վազրիկի կարոտն էր առաջվա թարմությամբ մխում ծերացող ծնողների հոգում:
Խնձորենուց քիչ ցած, ճղները ցանկապատի գլխով ճանապարհի վրա թառ տված, արծաթին էր տալիս մի փարթամ ծիրանի:
Դա էլ Գիգուշի ծառն էր, այն նույն Գիգուշի, որին փոքրուց Ագիգ կոչեցին, հետո այդ անունը շատ սիրելուց էլ չուզեցին փոխել:
Նա էլ հիմա սատանան գիտի, թե որտե՞ղ է հասել: Նամակները Կամչատկայից են գալիս՝ Միլկովո ավանից: Մոսկվայի երկրաբանականի ուսանող է: Միացել է ակադեմիայի արշավախմբին, գնացել հասել աշխարհի ծայրը:
«Հայրիկ ջան. նամակներս կարող է ուշանան: Չանհանգստանաք: Որոնումներ ենք կատարում Սի-Լյույի լանջերին: Ո՛չ փոստ կա այստեղ, ո՛չ հեռագիր: Նորից եմ խնդրում՝ չանհանգստանաք»:
Այդպես էլ գրում է՝ «չանհանգստանաք»: Հե՜շտ է ասել: Գիտի՞, արդյոք, որ Աթանես ապոր սիրտը մեջից երկու կես եղած, մի կեսը թռել է Ուկրաինայի հողը, մյուսն՝ այդ հեռու-հեռավոր Կամչատկան:
-Ո՞նց չէ, հորդ օղորմի, չանհանգստանաք...- դառնորեն քմծիծաղ է տալի մտքի մեջ:
Մինչդեռ ուրիշ կարծիքի են համագյուղացիները:
-Ապերն աշխարհը թեւերի տակ է առել...- ասում են կատակով:
Ու մեկ-մեկ, երբ սրտի խոզանից չքվում է տխրության ցուրտ բթաշաղը, եւ ապերն սկսում է ավելի լուրջ դատել, տեսնում է, որ ճիշտ են ասում համագյուղացիները:
Հապա մի նստիր քո հեռու-հեռավոր լեռներում, բաց արա, տարածիր թեւերդ՝ նրանցից մեկը հասցրու Ուկրաինայի հողը, մյուսը Կամչատկա, կտեսնես, որ հա՜յ-հա՜յ, աշխարհը թեւերիդ տակ մնաց:
Այո, արդար են ասում: Ու հենց այդ գիտակցությունից ուռչում, մեծանում է նրա սիտը, ուժերը վրա են գալիս, եւ նա մկաններում դեռ չգոսացած կաղնու զորություն է զգում:
Լոբուտը ջրելուց հետո Աթանես ապերը ջուրը կապեց, թեքեց մայր առուն, գոհ, երջանիկ սրտով բռնեց տան ճամփան:



***

Ապերն արդեն գյուղ էր մտել եւ նրա երկար-լոլոզ ստվերը, առաջ ընկած, ասես ուզում էր իրենից շուտ տուն հասնել, երբ հարեւան փողոցից հռնդոց լսվեց:
Լույսի մի թանձր խուրձ խաչվեց նրա երկար-լոլոզ ստվերի հետ; Մեքենա էր մոտենում: Ապերը ոտը կախ գցեց. ուզում էր ճանապարհ տալ: Բայց մեքենան եկավ կանգ առավ հենց նրա կողքին:
Խցիկի մեջ մի գլուխ խլրտաց.
-Քեռի, չգիտե՞ս որ տանն են ապրում գեոլոգները...
Ապերը տեսել էր անշուշտ, հետախուզության եկած ինչ-որ ջահելների: Նրանք նույնիսկ նավթաբուրգի պես մի բան էին շինել անտառի փեշին, հորանցք բացել, բրեզենտե գորշավուն վրան կապել ծաղկախոտերի մեջ, բայց թե գյուղում որտե՞ղ, ու՞մ տանն էին ապրում, չէր հարցրել, չգիտեր:
Այդպես էլ ասաց:
-Բա հիմի... ի՞նչ անենք... ու՞ր գնանք... Ախր մեռանք ման գալով, է՜...- խցիկի կիսամութից հոգնաբեկ դժգոհեց մեկը. վարորդի օգնականը պիտի լիներ:
Լուսնի շողի տակ ապերը տեսավ ինչպես վարորդի թուլացած արմունկն ընկավ պատուհանի շրջանակին ու դաստակը կախված մնաց: Քունը հաղթում էր:
-Հը... ի՞նչ անենք...- նորից թոնթորեց քնկոտ ձայնը:
Ապերն իրեն չշաղեց:
-Այսինքն, ի՞նչ պիտի անեք, տղերք ջան: Եկեք ես ձեզ տանեմ մի գեոլոգի տուն...- բահն ուսից իջեցնելով, բարձրացավ մեքենայի կողահարթակին:
-Քշեցեք էս կողքի ճամփով,- պատվիրեց մեծի իրավունքով:
Տղաներն աշխուժացան:
Քիչ անց նրանց մեքենան, որ բենզինի, նավթի, մազութի խառնահոտով բռնված մի ահագին ցիստեռն էր, արդեն թեքվում էր Աթանես ապոր բակը:
Թվաց, թե ծանր բեռի տակ տնքալով ու ցանկապատի դռան հենասյուները ճռճռացնելով, մի սեւ, հսկա գոմեշ է մտնում բակը:
Դռան ճռռոցի վրա պատշգամբ դուրս եկավ քնաթաթախ Թալալը:
-Ու՞ր մնացիր մարդ,- դարձավ ամուսնուն, ու դեռ պատասխան չստացած, ավելացրեց:- Հետինդ ովքե՞ր են...
-Մերո՜նք...- կարճ կապեց ապերը:
Նա փակեց ցանկապատի դուռը, հյուրերի հետ միասին պատշգամբ բարձրացավ:
Այստեղ կապտավուն սյունից պղնձե մի հին ինքնաեռ էր կախված՝ ծորակը բակի կողմը, որ լվացարանի տեղ էր ծառայում: Նրա մոտ հովից փռփռում էր մի ճերմակ սրբիչ: Ապերը լվացվեց: Նույնն արեցին հյուրերը: Թալալը սեղան բացեց: Հոգնած, խոնջացած տղաները, տանտիրոջ հետ միասին, գայլի ախորժակով վայելում էին տապակած ծնեփակը, սխտորի ու քացախի խառնուրդով համեմված դալար դանդուրը, սիբեխի թթուն ու սարի անքաշ պանիրը:
Ապերը մի-մի բաժակ օղի տվեց հյուրերին: Մեկն էլ ինքը ձեռն առավ, օրհնեց քթի տակ ու, հայացքն օճորքին, կուլ տվեց մի ումպով:
Ընթրիքը երեւի այդպես լուռ անցներ, եթե օղու երկրորդ բաժակը չբացեր զրուցասեր ծերունու լեզուն:
Ապերը կնոջից պահանջեց Ագիգի տոպրակը: Թալալը դրսի ամբարից հանեց բերեց հանքանյութի բեկորներով, զանազան բյուրեղներով լի գորշավուն մի տոպրակ: Ապերը նրա պարունակությունը դատարկեց սեղանին՝ հյուրերի առջեւ: Էլեկտրական լույսի տակ քարաբեկորներն ու բյուրեղները շողշողացին, ցոլցլացին ծիածանի բոլոր գույներով: Թվաց, թե ապերը մի տոպրակ գանձ դատարկեց հյուրերի առջեւ:
-Էս մեկը ձորամատի հեղեղատից է հանված: Ագիգս է հանել...
Ապերը ցույց տվեց պղնձափոշով ծածկված մի ուրիշ բեկոր, որ Ագիգը գտել էր «Բերձեններ» կոչվող ծմակից: Ասում են հին հույներն այնտեղ պղինձ են ձուլել, էշերով ու ջորիներով փոխադրել հեռավոր երկրներ:
-Էս մեկն էլ... այ, սա, որին դուք ագատ եք ասում, մենք՝ չախմախաքար, հենց էնպես՝ փռված է մեր քարափներում... Էհ, մի խոսքով. գանձերի մի անտակ մադան է մեր լեռնաշխարհը...
-Իսկ դուք, հայրիկ, սրանք ցույց չե՞ք տվել մեր արշավախմբի ղեկավարին...- հարցրեց կապույտ, անարատ աչքերով շեկլիկ պատանի, որ խիստ նման էր Աթանես ապոր կորած որդուն՝ Վազրիկին:
Ապերը դա նկատել էր նրա՝ տուն մտնելու, լամպի լույսի տակ դուրս գալու առաջին պահին ու հիմա մեկ-մեկ աչքի տակով նայում, ստուգում էր, թե արդյոք Թալալն էլ զգա՞ց:
Չգիտես, ձայնն էր Վազրիկի ձայնին շատ նման, թե՞ «հայրիկ» բառը խիստ շոյեց Աթանես ապոր կարոտ սիրտը, որ նա քիչ մնար շաղեր իրեն, չկարողացավ ժամանակին պատասխանել:
-Դեռ չէ...- ասաց ուշացումով:- Մի քիչ գործից թեթեւանամ ու...
Տղաները երկրաբաններ չէին: Նրանք վառելանյութ էին բերել արշավախմբի համար: Բայց երեւում էր շատ էին շփվել երկրաբանների հետ, որ իրար լրացնելով, բնութագրոմ էին Ագիգի հավաքած քարաբեկորներից յուրաքանչյուրը:
Զրույցը երկար կտեւեր, եթե քունն իրեն զգացնել չտար: Ապերը նշան արեց կնոջը: Սա դուրս գնաց, անկողին գցեց դրսի հովում, պատշգամբի լայնածավալ թախտի վրա, որ միաժամանակ ամբարի տեղ էր ծառայում:
Քնելուց առաջ տղաները բակ իջան, պտտվեցին մեքենայի շուրջը, մթության մեջ տնտղեցին-ստուգեցին ինչ-որ բան: Ապերը նկատեց այդ:
-Անհոգ կացեք, ձեզ մատաղ,- ասաց պատշգամբից:- Էստեղ բենզին չէ՝ հալած ոսկի էլ թափեք՝ մոտեցող չի լինի...
Քնեցին՝ հյուրերը դրսում, ապերն ու Թալալը՝ ներսում:
Ջերմ, խաղաղ գիշերը հալվում էր աննկատ: Կոլխազի կալից գալիս էր կալսիչի համաչափ հռնդյունը, որ ասես խաղաղորեն քնած գյուղի սրտի տրոփյունը լիներ: Իսկ դիմացի անտառում երգում էր մի հավք: Նա երգով էր կարճացնում իր բաժին գիշերը:


***

Առավոտյան, երբ լույսն ու մութը նոր էին բաժանվում իրարից, ապերը վեր կացավ, շալվարը ոտները քաշեց, ծոծրակը քորելով դուրս եկավ պատշգամբ:
Տղաները քնած էին հանգիստ, անվրդով: Երկուսը մի անկողնու մեջ էին՝ ծոց-ծոցի: Մեկի գլուխն աջ էր թեքվել՝ պատի կողմը, դեմքը չէր երեւում: Իսկ մյուսը, որ խիստ նման էր Վազրիկին, քնել էր երեսը բազրիքի կողմ:
Ապերը նայեց մի անբացատրելի կարոտով:
-Տեր աստված էսքան էլ նմա՞ն...
Ու չգիտես այն բանից, որ Թալալը հյուրերի վրա որդիների ծաղկանախշ վերմակն էր գցել, որը նա հազվադեպ էր իջեցնում ծալքից, թե՞ այն բանից, որ ապերն ինքն էր խառը մտքերի, զգացմունքների ազդեցության տակ, մի պահ այնպես թվաց, թե այդ օտար-անծանոթ տղաներն իր հարազատ որդիներն են: Գտել են իրար, գիշերով տուն եկել, ծնողներին չանհանգստացնելու համար անկողին գցել դրսում, մուշ-մուշ քնել պատշգամբի հովում: Ու քնել են վաղեմի կարգով՝ ծոց-ծոցի, որպեսզի արթնանալուն պես շարունակեն կիսատ թողած խաղը, բզահարեն, խտղտացնեն մեկմեկու, կչկչան, թավալգլոր գան, վերմակը մի կողմ նետելով գրկախառնված ցած ընկնեն թախտից, նույն խաղը շարունակեն հատակի վրա:
Ապերը մի անհուն ցանկություն զգաց՝ մոտենալ, գրկել, համբուրել երկուսին էլ: Ու կաներ, եթե արթնացնելու երկյուղը չլիներ:
-Մեղք են... բեզարած են...
Ոտների ծայրերի վրա անաղմուկ անցավ նրանց մոտով: Գնաց լվացվեց: Թալալը պաշար էր սարքել: Ապերը վերցրեց այն: Ու, չգիտես ինչու, էլի մոլորված կանգ առավ պատշգամբում: Ասես բան էր մոռացել: Հետը պիտի վերցներ: Ուզում էր վերհիշել: Չէր կարողանում:
Ու այդ վերհիշման համար ապերը մի քանի անգամ պատշգամբի մի ծայրից մյուսն անցավ: Անցավ լուռ, սրտադող՝ հայացքը չկտրելով քնած տղաներից:
Չգիտես չէ՞ր ուզում, թե՞ չէր կարողանում բաժանվել նրանցից:
Ու թվում էր նրան, թե ճիշտ այդ պահին հեռու-հեռավոր Կամչատկայում վաղ արթնացած մի ուրիշ հայր էլ Ագիգի գլխավերեւում է այդպես կանգնել, նայում է ու չի կշտանում, նայում է ու չի կարողանում բաժանվել նրանցից:
Բակում զիլ ծղրտաց ոսկեփետուր աքաղաղը: Թռել, բարձրացել էր ցիստեռնի կտուրը: Զարմացած նայում էր աջ ձախ, թափահարում թեւերը, պոչը: Բոց լիներ ասես: Ապերը ցավ գցեց նրա վրա:
-Սու՛ս, տիրամեռ...
Հետո մտախռիվ իջավ բակը, ցիստեռնի կողքով գլխահակ դուրս եկավ բակից, գնաց իր բանին:


***

Երեկոյան կալից գալուն պես նրա առաջին հարցը եղավ.
-Գնացի՞ն...
-Գնացի՜ն,- տրտմորեն հոգոց քաշեց Թալալը:- Ու շատ էլ ափսոսացին, որ գնալիս քեզ չտեսան՝ մնասբարով ասեն...
-Հո չմոռացա՞ր հետները բան-ման դնես...
Թալալն ամուսնուն նայեց մի հայացքով, որ կնշանակեր. «Բա էդ ասելու բան է՞ր»:
Ծերունու հոգին փառավորվեց:
-Ասում ես՝ ափսոսացին, է՜լի...
-Շա՜տ: Մանավանդ էն մեկը...
-Ո՞րը...
-Վազրիկիս նմանը...
Ապերը գլուխը կախեց ու էլ ոչինչ չասաց:
Այդ գիշեր նրանք երկար ժամանակ չքնեցին: Մինչեւ լույս չհանգավ նրանց լամպը:
Ականջները մեքենայի հռնդոցին, սպասում էին տղաների վերադարձին:
Ո՞վ իմանա, գուցե գիշերելու գան: Չլինի՞ թե դուռը փակ գտնեն, լամպը հանգած:
Կոլխազի կալից դարձյալ գալիս էր կալսիչի համաչափ հռնդյունը, որ ասես խաղաղորեն քնած գյուղի սրտի տրոփյունը լիներ, իսկ դիմացի անտառում սիրագորով երգում էր մի հավք: Նա երգով էր կարճացնում իր բաժին գիշերը:

[Smokie]

Նովել իմ կյանքից

Ես հաճախ եմ հանդիպում նրան՝ իմ այդ նախկին ուսուցչին:
Թոշակառու մի ծերուկ է, յոթանասունն անց: Ցանցազամբյուղը թեւը գցած, ձեռնափայտին հենվելով, դանդաղ քայլում է փողոցով, կանգ առնում ցուցափեղկերի մոտ, նայում երկար-երկար, ինչպես մի ժամանակ՝ առջեւի բաց դասամատյանին, երբ ինձ թվանշան պիտի նշանակեր:
Ամեն հանդիպելիս ուզում եմ մոտենալ բարեւել, մտերիմ զրույցի բռնվել հետը, ինչպես դա լինում է վաղեմի բարեկամների միջեւ: Բայց չգիտեմ ինչու… չի ստացվում, չեմ կարողանում:
Մի դառը ճնշող զգացմունք միշտ ետ է պահում ինձ, եւ ես ամենավերջին պահին փոխում եմ որոշումս, նրա մոտով անցնում օտար-անծանոթի տարտամ քայլերով:
Սկզբից ասեմ, որ նա ինձ ոչ մի վատություն չի արել: Երբեք չի կոպտել, չի պատժել, չի վիրավորել: Ընդհակառակը, միշտ բարեհոգի, զիջող ու ներող:
Ես նույնպես խղճի խայթ զգալու առիթ չունեմ. հարգանքով եմ վարվել, սիրել ու ակնածել:
Եւ սակայն, մի գաղտնի ցեց ներսից կրծում է հոգիս, ստիպում խույս տալ:
Ուզում եք պատճառն իմանալ, կասեմ, չեմ թաքցնի: Թաքցնելու դեպքում այս պատմությունը չէի սկսի:


***

Իմ ուսուցիչը ռուսացի դասատուն էր, իսկ ես վատ գիտեի այդ առարկան: Գյուղից էի քաղաք եկել: Խղճու՞մ էր, թե՞ զիջում, չգիտեմ, բայց երբեք չէր ստիպում, չէր պահանջում:
Կտեսնեիր՝ դասամատյանը հանգիստ թերթելով, ակնոցը ճակատը սահեցրեց, ժպտադեմ դարձավ ինձ.
-Հապա դու՞, տղաս…
Ես դանդաղ ոտքի կենեի, գլուխս դժվարությամբ կբարձրացնեի, կնայեի մեղավոր հայացքով:
Պարզ էր, որ դասս չգիտեմ:
Նա անխոս կհասկանար ինձ: Ծնոտի ամպիկը մատների մեջ առած, մտքերի ետեւից ընկած, երկար-երկար կնայեր առջեւի բաց դասամատյանին, հետո կծպպացներ քթի տակ.
-Նստիր, տղաս, հաջորդ քառորդին կուղղես…
Այս նույնը կկրկնվեր «հաջորդ քառորդին», հետո էլ կավարտվեր տարին եւ ես առոք-փառոք կփոխադրվեի հաջորդ դասարանը:


***

Վերջապես ավարտեցի:
Հրաժեշտի օրը մյուս շրջանավարտների նման ես էլ ակնածանքով սեղմեցի ուսուցիչներիս ձեռքը, շնորհակալական խոսքեր ասացի:
Ամենից ջերմ, ամենից սրտառուչ հրաժեշտը ռուսացիս դասատուի հետ պիտի լիներ:
Չէ՞ որ նա նման չէր ոչ մեկին: Մյուսների պես անսիրտ, անզիջող չէր եղել, մշտական տագնապի մեջ չէր պահել ինձ:
Ես չգիտեի ի՞նչ ձեւով, ի՞նչ խոսքերով արտահայտեմ երախտագիտությունս: Շփոթվել էի, կարկամել:
Էլի նա՝ իմ սիրելի ուսուցիչն ինձ հանեց այդ անել վիճակից:
Մոտեցավ, հայրաբար փաղաքշեց մազերս, ասաց գորովանքով.
-Ոչնիչ տղաս… Թող բարի լինի քո ճանապարհը: Գնա, կյանք մտիր: Մեզ էլ կհիշես երեւի…
Ու ես կյանք մտա:


***

Անցավ ժամանակ:
Ու երբ կյանքը թափահարեց ինձ, ես ուշաբերելով զգացի, թե ինչ սաստիկ եմ կաղում ռուսերենից, ի՜նչ շատ բան եմ կորցրել դպրոցական տարիներին:
Զղջացի արածս: Որոշեցի լրացնել: Շատ բան սովորեցի: Բայց միշտ այնպես թվաց, թե կորցրածս էլ երբե՜ք, երբե՜ք ետ չեմ բերելու:
Այդպես էլ կար:
Իհարկե հանցավորը ես էի:
Բայց արդյո՞ք միայն ես:
Ու միշտ լուռ մտորումներիս պահերին, կամա թե ակամա, իմ «զիջող ու ներող» ուսուցչին էի հիշում, հենց նրան, ում այժմ էլ հաճախ հանդիպում եմ մեր քաղաքի փողոցներում, ցանցազամբյուղը թեւից կախ, ձեռնափայտին հենված դանդաղ քայլելիս, կամ ցուցափեղկերի առջեւ կանգնած, դեպի ներս նայելիս: Այո, նրան էի հիշում, հիշում ու տխրում: Ու մի ժամանակվա սիրածս ու հարգածս մարդը ինձ համար աննկատ դառնում էր.. խորթ ու օտար:
Ես նրան ոչ մի վատ խոսք չեմ ասել: Հիմա էլ չեմ ասում: Մտքով անգամ չեմ վիրավորել նրան: Չեմ էլ վիրավորի:
Բայց ահա անկարող եմ թոթափել այն մաղձոտ զգացմունքը, որ ակամա նյութվել է հոգուս մեջ եւ հավանորեն մինչեւ կյանքիս վերջ այդպես էլ մնա:
Ով իմանա, գուցե հենց դա է պատճառը, որր չեմ կարողանում մոտենալ, ծանոթություն տալ, մտերիմ զրույցի բռնվել, ինչպես դա անում եմ իմ մյուս դասատուների հետ, անգամ նրանց, ում մի ժամանակ չար աչքով եմ նայել:


***

Թող ների ընթերցողը, եթե ես նրա՝ իմ այդ ուսուցչի, ազգանունը չտամ: Եւ ի՞նչ միտք: Չէ՞ որ այս նովելը նրա համար չեմ գրում:
Գրում եմ մյուսների համար՝ այսօրվա անհարկի զիջող ու ներող այն «բարեհոգի» դասատուների համար, որոնք վաղը հավանորեն իրենց սաների կշտամբանքին պիտի արժանանան:
Լավ չէ՞ր, արդյոք, որ հակառակը լիներ:

[Smokie]

Սիրիր ինձ

Ես քեզ ճերմակ հովտաշուշաններ էի նվիրում: Դու բավականությամբ ծծում էիր նրանց բուրմունքն ու տրտնջում.
- Զարմանալի բան: Այսքան նրբին, այսքան բուրումնավետ ու այսպես... նախանձկոտ...
Չէի հավատում: Եւ ի՞նչ հավատալու բան էր:
- Փորձիր,- ասում էիր: Հետո էլ, թե,- ծաղկաման ունե՞ս...
- Ո՞րտեղից:
- Բաժա՞կ...
- Կճարվի:
- Դե, ջուր լցրու: Հովտաշուշանների հետ միասին ուրիշ ծաղիկներ դիր: Իրենք թարմ կմնան, նրանց կթառամացնեն: Ազնիվ խոսք: Փորձիր, էլի՜...
Ես նայում էի քո բիլ, աստղաքթիթ աչքերին ու միայն լռում:
Ասեմ՝ շատ էիր գեղեցիկ, գուցե չափազանցրած լինեմ: Եւ, առհասարակ, գեղեցի՞կ էիր, թե ոչ՝ սատանան գիտեր: Բայց ինձ համար, ոնց որ՝ գարունը գարնան մեջ: Մի չարաճճի, խենթավուն ժպիտ ունեիր, որ միայն քոնն էր, քեզ սազական: Այդ ժպտի միջից նայում էիր գլուխդ թեք, կարծես ամեն ակնթարթ չքվելու պատրաստ:
Խաղընկերներ էինք, նույն արվարձանում մեծացած երեխաներ: Մեր տունը երկաթգծի վերեւում էր, ձերը՝ ներքեւում: Գիծն անցնում էր մեր ու ձեր տներն իրարից բաժանող լայն խրավանդով: Երկու ափերում բարձր թմբեր, այնքա՜ն բարձր, որ երբ գնացքը մտնում էր նրանց արանքը, ասես կորչում էր ձորի հատակում: Շոգու եւ ծխի թանձր ամպը պառկում էր վագոնների կտուրներին, խրավանդը լցնում բերնե-բերան: Հետո գնացքը փախչում էր ամպի տակով, իսկ ամպը դեռ երկար մխում էր ներքեւում: Երբ վերջապես ցնդում էր այն, ու մենք նորից տեսնում էինք իրար, զարմանում էինք, թե արեւ-կեսօրին այդ որտեղի՞ց ցող իջավ մեր խռիվ մազերին, թրջեց մեր շորերն ու շրջապատը:
Դու հրճվանքից ծափ էիր զարկում, քար նետում դեպի մեր թումբը: Թաթիկներդ թույլ էին. քարը չէր հասնում ինձ, ընկնում էր մազութոտ շպալների, պսպղուն ռելսերի վրա:
Չգիտեմ ինչու, ամեն գնացքից հետո ես տխրում էի: Սիրտս պատում էր մի անհայտ կարոտով: Կարծես ամեն գնացք մի կտոր հույս էր բերում ինձ համար, մի կտոր հիասթափություն տանում իր հետ:
Ես որբ էի: Ծնողներիս չէի հիշում: Տատս ասել էր, որ նրանք գնացել են հեռու՜, հեռու՜ տեղ: Մի օր կգան: Անպայման կգան: Կգան, որովհետեւ շատ են սիրում ինձ: Ու ես սպասում էի:
Բայց ահա գնացքները գալիս-գնում էին, իսկ նրանք չկայի՜ն ու չկայի՜ն: Տխրում էի, սսկվում:
- Գուգո,- ձայնում էիր ձեր թմբից,- արի քարկտի տանք...
- Ի՞նչ...
- Քարկտի,- ծուլ-ծուլ էին անում ձեռքիդ քարերից մեկը:
- Դու արի...
- Չէ, դու...
Երկուսս էլ համառ, իրասածի: Ո՛չ դու էիր զիջում, ո՛չ ես:
Դու մնում էիր ձեր թմբին, ես՝ մեր: Դու սկսում էիր խաղալ եւ՛ քո տեղը եւ՛ իմ:
Իսկ ես, ականջս հեռացող գնացքի հեւքին, նրա հետ շատ ճանապարհներ էի շրջում, փնտրում ծնողներիս ու էլի ետ դառնում:
Մենք դպրոց հաճախեցինք: Ես երկու անգամ փախա տնից: Վագոնի բուֆերն ինձ տարավ հեռու քաղաքներ: Բռնեցին, ետ բերին՝ մազութոտ, անծոտ:
Խե՜ղճ իմ տատի: Ինչպե՜ս էիր խնդրում՝ ներել, տեր կանգնել: «Ախր ոչ ոք չունի,- ասում էիր:- Ես էսօր կամ, էգուց՝ չէ»:
- Ան-տա-նե-լի է... ասում էր դասղեկը:
- «Զարազա»- պակասը լրացնում էր ռուսերենի ուսուցչուհին:
Բայց դիրեկտորը զիջեց:
- Գալստյանի շեֆությունը ես եմ վերցնում...
Հետո էլ՝ ինձ.
- Տես, ամոթով չանես...
Խոստացա: Բայց դա նույնպես երկար չտեւեց: Նորից փախա: Իսկ տատիս մահից հետո հարեւաններն ինձ գիշերօթիկ տվեցին:
Ապրում էի հանրակացարանում: Տխուր էր, անսովոր: Գիշերները չէի կարողանում քնել: Անաղմուկ իջնում էի մահճակալից, կանգնում պատուհանի մոտ: Անգիր գիտեի բոլոր գնացքների գալու-գնալու ժամը: Գիծը հեռու էր: Բայց գիշերային լռության մեջ գնացքների հեւքը՝ ոնց որ հարեւան փողոցից:
Սպասում էի: Ու ամեն գնացքից հետո սիրտս թպրտում էր: «Չլինի՞ թե մերոնք գան ու, ինձ տանը չգտնելով, հուսախաբ ետ դառնան»:
Հանրակացարանի մեր սենյակը երկրորդ հարկումն էր: Պատուհանը նայում էր դիմացի անկյունին: Շուտով նկատեցի, որ գիշերվա մի ժամի, երբ դադարում է երթեւեկությունը, սիրահար մի զույգ գալիս կանգնում է դիմացի ծառի տակ, մնում ժամերով:
Մեր լույսերն արդեն մարած էին լինում: Նրանք ինձ չէին տեսնում: Իսկ ես նրանց՝ ոնց որ ափիս մեջ:
Զրուցում էին երկա՜ր, երկա՜ր:
Մեկ անգամ տղան հովտաշուշանների մի փարթամ փունջ նվիրեց աղջկան:
Վաղ գարուն էր: Իսկ հովտաշուշանները ծաղկում են միայն վաղ գարնանը:
Աղջիկը դեմքը ծաղիկների մեջ թաղած, խոր ծծեց նրանց բուրմունքը, հետո փունջը սեղմեց կրծքին ու զմայլանքով ասաց.
- Թող մեր սիրո ծաղիկը հովտաշուշանը լինի: Լա՞վ...
Ես որոշեցի, երբ մեծանամ, սիրահարվեմ, անպայման թարմ հովտաշուշաններ նվիրեմ սիրածս աղջկան:
Բայց քանի որ մեծանալս դեռ հեռու էր, սերս էլ, ով իմանա, ե՞րբ գար, հովտաշուշանների առաջին փունջը... քեզ նվիրեցի:
Դու այն ժամանակ մազերդ արդեն սանրում էիր մեծավարի: Հոնքերդ շուտ-շուտ վեր էիր ձգում՝ դարձյալ մեծավարի: Հետս խոսելիս սեւ, խոշոր աչքերդ խեթում էիր աջ ու ձախ, եւ մոտովդ անցնող տղաները շփոթվում, խլրտում էին քո պինդ-պինդ հայացքից:
- Ինձ այլեւս «Թեղ» չասես, չեմ սիրում...
- Բա ի՞նչ...
- Թեղուշ... կամ՝ Թե-ղիկ...
Այո, Թեղու՜շ...
Մանկությունդ արդեն մնացել էր երկաթգծի ափին, բարձր թմբի վրա, կլոր, գնդլիկ խաղաքարերի հետ: Հիմա դու մեր արվարձանից քաղաք էիր մտնում եղնիկի շորորանքով:
Բայց ինձ համար դարձյալ «Թեղ» էիր մնացել. մանկութ օրերից քո անունն այդպես էր դաջվել իմ սրտում:
Շուտով երեւացին առաջին սիրահետողներդ: Նրանց գրոհներից պաշտպանող էր պետք: Եղբայր չուներշիր, ոչ էլ ուրիշ մտերիմ: Ինձ ընտրեցիր պաշտպան:
- Արի քույր ու եղբայր դառնանք, հը՞, Գուգո...
Հետո էլ, թե՝
- Գուգո, այն տղան ինձ խեթ նայեց, մի ուրիշ տեսակ:
- Ո՞րը...
- Այն փսլնքոտը:
- Ո՞նց նայեց:
- Դե... ուրիշ տսակ: Ու՜ֆ, ինչ անհասկացողն ես...
Ու «հասկացնում» էիր, որ մի խուլ անկյունում ճանկս գցեմ, «ուրիշ տեսակ», նայող այն «փսլնքոտին», մի լավ «դաս» տամ:
Բայց ահա, շաբաթ չանցած, ես քեզ այդ նույն «փսլնքոտի» հետ զբոսնելիս տեսա, եւ բոլորովին էլ չերեւաց, որ նա «փսլնքոտ» է:
- Ո՞վ է,- հարցրեցի մի օր էլ:
- Շինարար... Շենքեր է շինում՝ բա՜րձր, մե՜ծ...- ու էլի չարաճճի խանթավուն ժպտի միջից.- Չհավանեցի՞ր...
- Ինչու՞ չէ...
Այդ օրից փախավ հանգիստս: Թվաց, թե շինարարից լավ արհեստ աշխարհում չկա:
Մի օր էլ թողեցի գիշերօթիկը: Շինարար դարձա, որ բարձր ու մեծ շենքեր կառուցեմ քեզ համար:
Լսեցիր: Զարմացար:
- Մի՞թե վատ էր գիշերօթիկում:
- Վատ չէր: Բայց... այսպես ավելի լավ է...
Քո «շինարարն» ինձ շատ տանջանքներ պատճառեց, մինչեւ մի օր էլ գլուխը փաթաթած եկավ ժամադրության: Ասաց, թե գլորվել է լաստակից: Խաբեց, ճիշտ չասաց: Եւ դա ձեր վերջին ժամադրությունն եղավ:
Դու մտերմացար ձեր դասարանցի մի շեկ տղայի հետ, դեմքը պեպենոտ՝ պուտ-պուտ, ոնց որ ծտի ձու: Միասսին էիք դասեր պատրաստում, միասին գնում գրադարան:
- Հոգի տղա է,- ասում էիր նրա մասին, չզգալով ինչպես բառերդ խոցոտում են սիրտս:
Ես ստվերի պես հետեւում էի քեզ: Հետեւեցի այնքան, մինչեւ «դասարանցիդ», նույնպես պոչը քաշեց:
Հիմա դու զբոսնում էիր մի ջահել արտիստի հետ, որ մաշված գիրք էր պահում թեւատակին՝ սպիտակ վարդը արանքում: Թատրոնում էիր ծանոթացել:
- Թող տրաքվի,- ասում էիր «դասարանցուդ» հասցեին:
Մինչեւ ուշ գիշեր դուք զբոսնում էիք քաղաքային զբոսայգում, եւ նա քեզ համար տխուր ոտանավոր էր արտասանում Եսենինից:
Հետեւյալ օրը դու պատճենահանեցիր հետեւյալ տողերը:
«Այս կյանքում մեռնելը նորություն չէ,
Դե, ասենք, ապրելն էլ մի նոր բան չէ»:
Դու ոչինչ չէիր թաքցնում ինձնից: Ամեն ինչ խոստովանում էիր բացեիբաց: Չէ՞ որ մենք քույր եւ եղբայր էինք:
- Տարօրինակ մարդիկ են, Գուգո,- տրտնջում էիր:- Դեռ կարգին չծանոթացած՝ սեր են բացատրվում: Կարծես սերը հաց ու պանիր է: Ինչու՞ է այդպես, հը՞, Գուգո: Գուցե դու՞ ասես...

[Smokie]

Մի գեղեցիկ օր «արտիստդ» նույնպես հեռացավ: Հետո՝ էլի ուրիշները, եւ դու վշտացած դարձար ինձ.
- Երեւի ես էլ հովտաշուշանի նման եմ, Գուգո, նրա նման... նախանձկոտ....
- Որտեղի՞ց հնարեցիր...
- Հապա ի՞նչ: Բոլորը հիասթափվում են, բոլորը հեռանում,- մանկան պես լաց եղար:- Էլ հովտաշուշաններ չնվիրես: Չեմ ուզում, չե՛մ, չե՛մ...
Սիրտս ճմլվեց: Այլեւս չկարողացա թաքցնել:
- Ոչ, Թեղիկ, դու... լա՜վն ես... Դե, թո՛ղ... Դե դու մեղավոր չես... Այդ ե՛ս եմ... ե՛ս եմ...
- Դու՞...
Գլուխս կախեցի: Ձեռքերս ակամա բռունցքներ դարձան: Ու նայելով քարի պես ամուր այդ կոշտ բռունցքներին, դու գլխի ընկար ամեն ինչ, քրքջացիր խենթավարի:
- Ճի՞շտ... ազնիվ խո՞սք... Եւ բոլորի՞ն... Բա ինչու՞ այդ անիրավները ոչինչ չէին ասում...
- Հապա՜ թող փորձեին: Ես այնպիսի «դաս» չէի տալիս, որ ասեին...
Չբարկացար: Չկշտամբեցիր: Դարձար ավելի մտառու: Իսկ երբ հասանք ձեր փողոցի ծայրը, թեւս բռնելով, կանգ առար մայթին:
- Գիտե՞ս ինչ, Գուգո: Այդպես լավ էր...
- Ի՞նչը...
- «Դասը»: Այո, շատ լավ էր: Ազնիվ խոսք: Այ, մտածում եմ: Եթե նրանք այդ մի «դասով» հեռացել են ինձնից, նշանակում է նրանցից ոչ մեկը ինձ չի սիրել: Իսկականից: Ոչ մեկը, ոչ մեկը: Որովհետեւ իսկակա՜ն սերը... Դու գիտե՞ս, ինչ բան է իսկական սերը: Ա՜խ, ինչ հիմար եմ ես: Ինչե՜ր եմ դուրս տալիս: Իբր թե գիտե՞մ ինքս...
Հետո արունակեցինք ճանապարհը:
- Հո չե՞ս շտապում:
- Չէ:
- Դե, գնանք մեր թմբի գլուխը:
Թումբը հեռու չէր՝ ձեր տան ետեւում, Դարավանդի եզրին:
Նոր էինք տեղավորվել, երբ հեւալով, փնչալով եկավ-անցավ ուշացած մի գնացք:
Ռելսերը զնգացին: Գետինը դողաց: Այդ դողից մարմինս պատեց վաղեմի հուշերով: Թվաց, թե մանկացա:
- Արի քարկտի տանք, Թեղ...
- Մթության մե՞ջ...
- Հա: Ի՞նչ կա որ...
Ու մենք սկսեցինք քարեր որնել: Մթության մեջ շոշափում, տնտղում էինք գետինը: Քար չգտանք: Բայց դրա փոխարեն մեր ձեռքերը գտան իրար: Ավելի շուտ՝ ես գտա: Դու ետ չքաշեցիր: Ու մնացինք այդպես՝ կողք-կողքի, ձեռք-ձեռքի:
Ես նայում էի մեր հին տան կողմը, ուր երկնքի մութ ֆոնում աշտարակային մի հսկա կռունկ էր ուրվագծվում՝ կնճիթը դեպի վեր տնկած:
Պղտոր մի լուսին էր կախվել նրա կեռից՝ ինչպես փոշոտ լուսամփոփ: Ամպի մի սեւ երիզ ռանդել, տաշել էր լուսնի պռունկը:
Մեր շուրջը ղժվժում էր ծղրիդների երգը, արծաթ լարի պես ձգվում գիշերվա միջով: Մեկն ասես համաչափ մկրատում էր այն, ու մկրատած տեղից կայծիկներ էին ցայտում՝ շողշողուն լուսատտիկներ:
Դու, հայացքդ աստղերին, մտախոհ դարձար ինձ.
- Ասում են՝ մի օր մարդը աստղերին պիտի հասնի: Ես հավատում եմ: Ազնիվ խոսք: Կհասնի... Ո՞վ կլինի նա, ի՞նչ մտքի, սրտի տեր, չգիտեմ: Գիտեմ միայն, որ անպայման սիրահարված կլինի ու սեր կտանի տիեզերք: Այո, սիրահարված: Միայն մեծ սերը կարող է մարդուն տիեզերք հասցնել: Ես փնտրում եմ այդպիսի սեր: Ա՜խ, ինչպես եմ փնտրում...
Հետո միանգամից աշխուժացար.
- Բայց դու էլ չծեծես նրանց: Լա՞վ...
- Ու՞մ...
- Նրանց, էլի՜, այդ «սիրախույզներին»: Թող փնտրեն: Լավ է, որ փնտրում են: Ասում են՝ սերը երգի պես է: Իսկ երգը ազնվացնում է մարդու հոգին...
Այդ ամառ գյուղ պիտի մեկնեիր՝ պրակտիկայի:
- Կգա՞ս կայարան,- հարցրից:
- Կգամ,- խոստացա:
Ու եկա: Ուշ գիշեր էր: Բարակ անձրեւ էր մաղում: Թաց էր կառամատույցը: Թաց էին ծառերը, թփերը, ինչպես եւ այն գնացքը, որ քեզ պիտի տաներ, եւ որն այժմ կանգնած էր կայարանային լույսերից հեռու, երրորդ գծի վրա:
Երբ վագոն բարձրացանք, բոլոր նստարանները զբաղված էին, միջանցքն ու կուպեները՝ ծխով լի: Լսվում էր կիսաքուն մարդկանց խուլ մշմշոցը:
Մնացել էինք ոտքի վրա:
Բայց ահա մեր մոտի նստողներից մեկը կողմ քաշվեց, թզաչափ տեղ բացելով կողքին:
Ես ցած դրի սպորտային ճամպրուկդ, թեթեւացած շունչ առա: Գոնե նստելու տեղ ունեիր:
Սակայն կուպեն ակնարկելուց հետո տրամադրությունս ընկավ: Ուղեկիցներդ՝ բոլորն էլ երիտասարդ: Ափսոսացի: Ինչու՞ այստեղ: Չէ՞ որ դու այնքա՜ն ջահել էիր, այնպե՜ս անփորձ:
Ու նայելով ինձ, անխոս հասկացար տվայտանքս: Չարաճճի ժպիտ քթթվեց քո աչքերում: Իսկույն կպար ականջիս:
- Կուզե՞ս՝ ամուսիններ խաղանք,- փսփսացիր:- Այդպես լավ է: Մեր անջատումից հետո թող ոչ ոք չհամարձակվի խեթ նայել ինձ: Լա՞վ...
Ապա քնքշանքով ուղղեցիր օձիքս, թեեւ այդ պահին հազիվ թե դրա կարիքը զգացվեր: Ես խոժոռվեցի, ինչպես լրջամիտ տղամարդը, երբ կինն ուրիշների ներկայությամբ չափազանցնում է քնքշանքը:
Խաղը սկսված էր:
- Գուրգեն, սիրելիս, ճաշը սառնարանում է. տես չմոռանաս,- եւ մի այնպիսի քնքշանքով, որ քիչ մնար հավատայի, թե հանրակացարանի իմ անշուք սենյակում, իրոք, սառնարան կա, եւ քո եփած համեղ ճաշը վերադարձիս է սպասում:
«Բայց, իսկապես. ի՞նչ կլինի, եթե խնայողություններիս հաշվին մի սառնարան գնեմ»:
Այս հաճելի մտքի հետ էի, երբ ցուցամատդ քթիս կպավ:
-Տես, հա՜, հեռուստացույցով չտարվես՝ դասերդ մոռանաս: Հիմա երեկոյան դպրոցում նույնն են պահանջում, ինչ ցերեկայինում:
Ես մտքիս մեջ երդվեցի անպայման բաներիտ դպրոց ընդունվել՝ ուսումս շարունակելու, որպեսզի այս հաճելի խաղը մի օր իրականացած տեսնեմ:
Դու էլի ինչ որ պատվերներ տվեցիր, եւ ես, երջանիկ ինքնամոռացության մեջ, բոլորն ընդունեցի:
Րոպեները թռան աննկատ: Գնացքն ուր-որ է պիտի շարժվեր: Վագոնում թեթեւ իրարանցում սկսվեց: Հրաժեշտի պահն էր: Լսվում էին թռուցիկ ապսպրանքներ. «Մայրիկին կասես, որ...», «Հեռագիր կտաս», «Զգույշ եղիր, չմրսես»: Հետո՝ գրկախառնություններ, համբույրներ... կարոտի հեւք, հառաչանք...
«Մի՞թե նույնն էլ մե՞նք»:
Վագոնը ցնցվեց:
- Դե, շու՛տ, շտապրի, սիրելիս...- խուճապով վրա թռար, պինդ համբուրեցիր ինձ ու հրեցիր դեպի գավիթ:- Իջիր չուշանաս...
Ես ցած թռա: Շշմածի պես էի: Չգիտեի ինչ է կատարվում իմ ներսում: Երազն ու իրականությունը, կատակն ու լուրջը խառնվել էին իրար:
Ետ նայեցի:
Աստիճանների գլխին կանգնած, փոքր-ինչ առաջ թեքված, դու վերեւից նայում էիր ինձ: Նայում էիր «քեզավարի»: Նույն խենթավուն ժպիտն էր քո աստղաքթիթ աչքերում, դեմքի նույն չարաճճի արտահայտությունը՝ կարծես ամեն ակնթարթ չքվելու պատրաստ:
Քամին ծածանում էր մազերդ, շրջազգեստդ: Ասես ծածանվող մի երազ էիր ինքդ էլ, որ հետզհետե գնում, հեռանում էիր ինձնից...
Ինչ-որ բան էիր ասում. ուշ գլխի ընկա: Հեւասպառ վազեցի վագոնին զուգահեռ, եւ հանդիպակաց քամու վշշոցից հազիվ կարողացա պոկել ձայնիդ վերջին ծվենները.
- Սիրիր ինձ... Գուգո՜... շա՜տ... շա՜տ...
Դրանք քո վերջին խոսքերն էին, վերջին բառերը: Այլեւս չտեսա քեզ:
Տարիներ են անցել: Ես չգիտեմ որտե՞ղ ես հիմա, իմ առաջին սեր, իմ կորած երազ: Գտա՞ր, արդյոք, փնտրածդ՝ աստղերին հասցնող քո մեծ երջանկությունը: Բայց ահա իմ կողմից՝ միայն շնորհակալություն... Շնորհակալություն ամեն ինչի համար՝ քեզնով կյանքը սիրելու համար:

[Smokie]

Ճանապարհին

Եթե այս դեպքի մասին կինոդրամատուրգը երբեւէ փորձի սցենար գրել, անշուշտ այսպես պիտի սկսի իր սցենարը.
«Խոր ձմեռ: Լայնարձակ մի դաշտ: Ձյունն իջել, փռվել է ամենուրեք, իր ճեփ-ճերմակ թեւերի տակ առել սար ու ձոր, թուփ ու քար, փակել ծիր ու ճամփա, ամեն ինչ ջնջել, կորցրել երկրի երեսից:
Նայում ես դեպի աջ՝ թվում է, թե համատարած ծածկոցի մի փեշը գնում, հասնում է մինչեւ հյուսիսային բեւեռ:
Նայում ես դեպի ձախ՝ այնպես է թվում, թե նրա մյուս փեշը մերվում է Անտարկտիկայի հավերժական սառույցների հետ:
Ու մեկ էլ՝ այդ համասփյուռ ձյան մեջ, ամայի դաշտում, չգիտես որտեղից-որտեղ, մի մենավոր գնացք:
Շրջապատում՝ ոչ գիծ, ոչ շպալ:
Միայն ձյու՜ն, ձյու՜ն...»:


***

Հիրավի. արտասովոր ձմեռ էր այդ տարվա ձմեռը: Մեր հարեւան կուպեի ուղեւորներից մեկը՝ ծերունի Ավագը՝ ծնոտի ճերմակ փրփուրը բուռը հավաքած, եռանդով պնդում էր, որ իր օրում դեռ այդպիսի ձմեռ չի տեսել:
-Եւ ոչ էլ լսել եմ,- ավելացնում էր նույն եռանդով:
Իսկ դա կնշանակեր, որ առնվազն հարյուր տարի այդպիսի ձյուն չէր եկել:
Լավ էր, տաք շոր էինք վերցրել հետներս:
Ծերունին նույնպես իրեն չէր մոռացել: Հիմա նա թանձր մուշտակի մեջ փաթաթված, գլուխը ներս քաշած, կծկվել էր նստարանի անկյունում՝ պատուհանի մոտ, ֆստֆստոցով
ծծում էր իր հին, մգլած ծխամորճը, նայում դեպի դուրս, զարմանքով օրորում գլուխը:
-Բրդում է, հա՜...
Ծերունին մենակ չէր: Թոռը հետն էր: Այցի էին գնացել գյուղում բնակվող բարեկամներին: Վերադառնում էին քաղաք, նոր տարվա գիշերը հարազատների հետ անցկացնելու:
Նույն մտքին էինք նաեւ մենք՝ մի խումբ հասակակից երիտասարդներ, որ արձակուրդ վերցնելով, շտապում էինք քաղաք: Դե ո՞վ չի երազում նոր տարվա գիշերը բաժակ բարձրացնել հարազատ մարդկանց հետ:
Տոնական տրամադրությամբ գնացք էինք նստել: Բայց ճանապարհին անակնկալ փորձանք էր եկել գլխներիս. հենց այն հախուռն, մեծափաթիլ փյունը, այն մոլեգնած ձնաբուքը, որ անապատային ավազակախմբի պես չորս կողմից վրա էր տվել, կտրել մեր ճանապարհը, թակարդ գցել, կաշկանդել ամայի դաշտում:
Ողջ գիշեր մեր գնացքը խաղալիք դարձավ ձնաբքի ձեռքում: Թվում էր, թե բուքն ուր որ է վագոնները կպոկի, կկտրի իրարից, լուցկու տուփերի պես կփռի, շաղ կտա ձնահյուսերի վրա:
Զարհուրելի տագնապով այս ու այն կողմ էինք ճոճվում: Ձյունը ծեփվում էր վագոնի պատուհաններին, ասես տեղ փնտրում ներս խուժելու:
Կուպեներում լույսի ոչ մի շող: Ցուրտն էլ՝ մյուս կողմից: Ո՞վ կարող էր աչք փակել:
Առաջ գնալու ոչ մի հնար: Հույսներս ձնամաքրիչն էր: Բայց ահա շուտով պարզվեց, որ այն խափանված ընկած է հարեւան կայարանի փակուղիներից մեկում:
Ուրեմն ի՞նչ. երկա՞ր ենք մնալու այսպես կաշկանդված: Սրտնեղանքից չգիտեինք ինչ անենք: Լուռ-մունջ կանգնել էինք պատուհանների մոտ՝ իրարից հեռու, ասես իրարից խռով: Նայում էինք ձյան համատարած, ճերմակ ծածկոցին: Նայում էինք ու մտածում.
«Մնա՜ք բարեւ նոր տարի, նոր տարվա սեղան, եւ դուք՝ մեր թանկագին հարազատներ, բարեկամներ, ընկերներ, որ հիմա կարոտով սպասում ենք մեր վերադարձին»:
«Իսկ ես իմ կողմից սրտիս խորքւմ կավելացնեմ նաեւ քո անունը, իմ անգին Անահիտ, իմ առաջին սեր, եւ կխոստովանեմ անկեղծորեն, որ տոնական սեղանից առավել, ամեն բանից առավել, հազարապատիկ ուժով քո կարոտն է ինձ ձգում, բերում քաղաք: Չէ՞ որ հինգ ամիս շարունակ մենք չենք տեսել իրար: Հինգ ամիս շարունակ ես ապրել, շնչել եմ վերստին հանդիպելու, քեզ տեսնելու, քեզ հետ միասին լինելու հույսով»:


***

Գնացքի պետը՝ ջլապինդ, եռանդուն մի երիտասարդ, հետախուզության գնալ;ով, պարզեց, որ մենք գտնվում ենք ձնահյուսով ծածկված մի բավական ընդարձակ գոգավորության մեջ, որից այն կողմ արդեն ձյունն այնքան էլ խոր չէ, եւ հնարավոր կլինի առաջ շարժվել:
-Պետք է մաքրել գիծը,- կտրուկ որոշում ընդունեց նա, թեեւ ձնաշեղջով պատած այդ լայնածավալ հովտում ձեռքով երկաթգիծ մաքրելու միտքն անգամ խենթություն պիտի թվար:
-Այո՛, մաքրել: Ուրիշ ելք չկա,- վճռականորեն կրկնեց նա, ապա մոտակա կայարանից կանչել տվեց բահերով, թիերով զինված գծային բանվորների մի ջոկատ:
Մեզ՝ ուղեւորներիս եւս կոչ արեց մասնակցել այդ գործին:
Տղաներն աշխուժացան: Նրանցից մեկը՝ Ժիրայրը, խանդավառ մի կոմերիտական, ասես հենց դրան էր սպասում: Աղմուկով անցավ վագոնից-վագոն:
-Հե՜յ, ո՞վ կա այդտեղ: Առաջին հերթին՝ կոմերիտականները...
Բայց ինչու՞ միայն կոմերիտականները: Վագոնները համարյա դատարկվեցին: Մեծ ու փոքր դուրս թափվելով, գործի կպան:
Մեր վագոնում մնացինք երեք հոգի: Ես, որ մի քիչ վատառողջ էի ու ընկերներիս կողմից պահակ էի կարգվել մեր իրերի վրա, ծերունի Ավագը ու նրա տասնչորս-տասնհինգ տարեկան թոռնիկը՝ կամակոր, իրասածի մի պատանի:
Սպորտային փոքրիկ ճամպրուկը գլխի տակ դրած, երեսը դեպի պատը շրջած, մեկնվել էր վերին դարակի վրա եւ տեղից չէր շարժվում:
Պապը հազար ձեւով խնդրում-աղաչում էր՝ վերջ տալ համառությանը, գնալ, օգնել գիծը մաքրողներին:
Բայց ու՞մ ես ասում:
-Շա՜տ պետքս է... Թող իրենք մաքրեն: Մեջքները չի կոտրի, ինչու՞ մինչեւ հիմա ձնամաքրիչը սարքի չեն գցել: Ինչու՞ ձնապաշտպան վահանակներ չեն դրել...- մի ակնհայտ ոխակալությամբ փնթփնթում էր քթի տակ:
Երեւում էր՝ խիստ բարկացած է անհաջող ուղեւորությունից եւ, ոխը հանելու ուրիշ միջոց չգտնելով, այդ կերպ է արտահայտում իր զայրույթը:
-Գի՜ծ մաքրել... Հենց է՜դ էր պակաս...
Թոռան կամակորությունը խիստ ճնշում էր ծերունուն: Հնար ունենար՝ ինքը կգնար, կաշխատեր: Բայց ձեռքերը դողում էին, գլուխը նույնպես: Այդ վիճակում հազիվ թե որեւէ օգուտ բերեր:
-Ախր, ա՛յ որդի, մեզ համար է, բոլորիս համար...- նորից ու նորից փորձում էր համոզել ծերունին:
Սակայն՝ իզուր: Թվում էր, ոչ մի ուժ ընդունակ չէ նրա թոռանը շարժել տեղից:
Շուտով Ավագը նախաճաշի սեղան բացեց: Ինձ նույնպես հրավիրեց մասնակցել: Նոր էի կերել, հրաժարվեցի: Իսկ նրա թոռը ծուլորեն ցած իջավ դարակից, նստեց պապի դիմաց՝ պատուհանի մյուս կողքին, անտրամադիր ծամեց մի քանի պատառ ու կրկին ետ նստեց: Թթվել էր, պռշկել, նման այն մանկան, որին խաբում են, զրկում մի շատ սիրելի խաղալիքից:
-Հո քեզ ասու՞մ էի շուտ ճանապարհ ընկնենք: Տեսա՞ր... Հո ասու՞մ էի,- վերջապես պոռթկաց:- Հիմա հո տեսա՞ր...
Ծերունին ներողամտաբար ժպտաց ու փորձեց հանգստացնել:
-Մեծ աշխարհ է, որդի, ամեն բան կպատահի...
Զգում էի, որ թոռան կոպտության համար ծերուկը նեղվում, քաշվում է ինձնից: Չուզեցի խանգարել: Անցա մեր կուպեն:

[Smokie]

***

Նրանց զրույցը շարունակվում էր, այս անգամ՝ կիսաձայն: Մեծ մասամբ պապն էր խոսում: Թոռն ընդմիջում էր մերթ ընդ մերթ: Էլի՝ պոռթկալով, թելի կծիկին չանչ անող չար կատվիկի նման:
Քիչ անց միջանցքում թփթփոց լսվեց: Մեկն անցնում էր արագորեն: Նայեցի՝ թոռն էր: Նա փնչոցով իջավ վագոնից, ուղղեց, կարգի բերեց գոտին, փեշերը, վազեց գնացքի երկայնքով:
Ծերունին, որ տեղից վեր կացել, հետեւում էր նրան, միջանցքում ինձ նկատելով, ժպտաց քթի տակ:
-Գնա՜ց տղես...
Խնդմնդում էր երեխայի պես: Գոհ էր անսահման: Կարծես ուսերից բեռ էին իջեցրել:
-Ու՞ր գնաց...
-Գիշ մաքրելու, էլ ու՞ր...
-Համոզեցի՞ք վերջապես...
-Բա՜: Էն կրակը չգցեցի սիրտը, որ նստած մնար...- ասաց ինքնագոհ:
Հետո նկատելով իմ հետաքրքրությունը, կանչեց իրենց կուպեն: Նստեցրեց դեմ-դիմաց:
Ծերուկն աշխուժացավ:
-Քաղաքում աչք դրած աղջիկ ունի անիրավը: Զազա են կանչում: Հարեւանիս աղջիկն է, Կալիստրատի: Մի նախշուն փասիան: Երեք օր չկա գյուղ ենք եկել՝ «գնանք, հա՜, գնանք»,- գլուխս տարավ: Իսկ հիմա պառկել է լոդրի պես, տեղից չի շարժվում: Ուռել է ինքն իրեն. «Եթե շուտ դուրս գայինք,- ասում է,- հիմա քաղաքում կլինեինք, ձնաբուքը վրա չէր ասնի: Իսկ ես,- ասում է,- քաղաքում վռազ գործեր ունեմ»: Ի՞նչ գործ: Զազան է մտքի մեջ: Ես էլ վերցրի ու ասի, որ իրենից ավելի ես եմ շտապում՝ նշանդրեքի եմ հրավիրված, թամադա պիտի լինեմ: «Ու՞մ նշանդրեքին»- հարցրեց: «Զազայի»- ասացի: «Էդ ո՞ր Զազայի»- հարցրեց, «Կալիստրատի աղջկա»: Բա թե՝ «ո՞ր Կալիստրատի»: «Մեր հարեւան Կալիստրատի»: «Ո՞վ է փեսացուն»: «Եսիմ- ասացի:- Կալիստրատը հրավիրեց, ժամանակ չունեցա հարցնելու: Խնդրեց նոր տարվա գիշերն անպայման քաղաքում լինել: Ես էլ խոստացա»:
Չհավատաց: Քմծիծաղ տվեց: Բայց հետո կասկածն իր հաշիվը տեսավ, խանդն էլ՝ մյուս կողմից, ու թոռնիկս պու՜կ վեր թռավ տեղից՝ ոնց որ օձի կծած...
Ծերուկը ծափ զարկեց, միրուքը ծնկների արանքում թաղած, կուշտ-կուշտ ծիծաղեց:
-Ուրեմն՝ խաբեցի՞ք...
-Դե, իհարկե՜... Դեւի ուժ ունի անիրավը: Բայց կամակոր է: Ծուլությունը որ բռնեց՝ դոմկրատով չես շարժի տեղից: Խանդից գազազեց...
Խա՜նդ...
Դատարկ բան: Թուլակամ, թուլամորթ մարդկանց ապուր: Մեր օրերի տղան վաղուց է հաշիվը փակել խանդի հետ:
Այդպես էլ ասացի:
Ծերուկը ժպտաց խորամանկորեն: Մտածեց մի քիչ: Ասես բան էր ուզում վերհիշել: Աչքերը փոքրացան, դարձան երազկոտ: Հետո միանգամից դիմեց ինձ, որպես թե կիսատ վեճ շարունակելիս լիներ.
-Չէ, տղա՜ս, այդպես մի ասի: Խանդը զորեղ բան է: Որտեղ սեր՝ այնտեղ խանդ: Քանի դեռ աշխարհի վրա սերը կա, խանդն էլ կլինի: Ու եթե սերն ուժ է՝ խանդն էլ է ուժ. նայած թե որտե՞ղ կգործադրես այդ ուժը...
Հետո փորձող հայացքով պինդ-պինդ նայեց աչքերիս մեջ:
-Դու երեւի սիրահարված չես եղել, հը՜, ճիշտ ասա...
«Ո՜նց չէ... գտա՜ր իսկապես,- քմծիծաղ տվի մտքիս մեջ:- Ասե՞մ սրան, որ այս ձյուն-ձմռան կեսին ինձ քաղաք տանողը հենց սերն է, որ կա: Ասե՞մ, որ հենց այս րոպեին էլ սիրտս բերնեբերան լի է սիրածս աղջկան հանդիպելու, տեսնելու տենչով, որ հիմա արար աշխարհն ինձ համար լցված է միայն եւ միայն այդ նվիրական զգացմունքով»:
Ես չգիտեմ ծերուկը կռահեց իմ այս մտքերը, թե ոչ, բայց նա հանգիստ ետ թիկնեց նստարանին, խոր շունչ քաշելով, շարունակեց մտածկոտ.
-Ասում ես՝ դատարկ բան: Ճիշտ չես ասում: Գուցե խոսքով այդպես է: Բայց՝ կյանքու՞մ, հու՜... Ուրիշ բան է կյանքը...
Նա կրկին ուղղվեց տեղում եւ, հավանորեն խոսքին ավելի մտերմական տոն տալու համար ոսկրոտ, դողդոջուն ձեռքը դրեց ծնկիս:
-Այ, մի րոպե ենթադրենք, թե դու էլ, իմ թոռնիկի պես, սիրահարված ես մի սիրուն, սիրուն աղջկա ու քաղաք ես շտապում նոր տարին սիրածդ աղջկա հետ անցկացնելու: Կպատահի՞ թե ոչ...
«Դե, իհարկե՜: Ոչ միայն կպատահի, այլ այդպես էլ կա: Ճիշտ ես գուշակել: Այ թե խորամանկ ծերուկ ես, հա՜...»:
Ուզում էի հենց այդպես էլ ասել: Զսպում էի ինքս ինձ: Հուզմունքից այրվում էի ներքուստ: Զգում էի, որ այտերս շիկանում են: Քիչ էր մնում փռթկացնեմ, խոստովանեմ, որ, այ, հիմա ճիշտ է, խոսում, զրուցում եմ իր հետ, սակայն մտքիս մեջ, հայացքիս առաջ միայն եւ միայն նա է, իմ Անահիտը. իմ Անոն, իմ կյանքի աստղը:
-Այո, կպատահի...- իմ փոխարեն ինքն իր հարցին պատասխանելով, շարունակեց ծերունին:- Ու ասենք թե՝ աղջիկը գիտի այդ, սրտատրոփ սպասում է քեզ: Իսկ դու չկաս... Ուշանում ես: Հազար ու մի պատճառ, բոլորն էլ՝ հարգելի:
Բայց նրա ի՞նչ գործն է, թե ճանապարհին ձյուն կարող է գալ, բուք կբարձրանա, հեղեղ կլինի: Սերը հաշիվ չունի այդ տեսակ մանր-մունր բաների հետ: Սերը ամեն ինչ է՝ ուժ, զորություն, հնարամտություն: Սիրող սիրտը պիտի ծովեր, ցամաքներ կտրի, հրդեհների միջով անցնի, մերկ ձեռքերով անգամ ա՛յ, այսպես, կայծակը բռնի...
Եւ ծերունու ոսկրոտ ձեռքը օդի մեջ՝ հենց քթիս առաջ պինդ բռունցք դարձավ: Դողոցը կտրվեց:
-Ու համոզված եղիր՝ կանի,- նա ձեռնափը նորից ծնկիս դրեց,- եթե նրա մեջ, իրոք, սեր կա: Եւ ահա, սիրածդ աղջիկը նստած սպասում է քեզ, իսկ դու չկա՜ս ու չկա՜ս...
Իսկ շուրջը՝ ծափ-ծիծաղ, ջահել տղաներ, ուրախություն, տոնական սեղան, կենացնե՜ր, բաժակնե՜ր, ե՜րգ, պար...
Տխրում է նա, հազար ու մի բան անցկացնում մտքով: «Իսկ ու՞ր մնաց իմ ասպետը: Ինչու՞ չեկավ: Չուզե՞ց, թե՞ չկարողացավ: Բայց մի՞թե դրանք երկուսն էլ նույն բաները չեն»:
Ու սկսում է ինքն իրեն ավելի լուրջ հաշիվ տալ՝ իսկ դու արժե՞ս իր սիրուն: Արժի սպասել քեզ...
Եւ ահա վերցնում է ու քո ջիգրու... Ասենք, ինչու՞ քո ջիգրու: Կարոտ սիրտը, տղա ջան, չոր ցախի պես է՝ մի կայծից էլ կբռնկվի: Տեսար՝ սիրտը կպավ մոտը նստած ջահելներից մեկին: Դե, ո՞վ կարող է իմանալ սրտի գաղտնիքը... Ու՜րիշ բան է սիրտը...
Բայց ես խնդրում եմ՝ դու իմ այս ասածները սրտիդ մոտ չընդունես: Քո մասին չեմ ասում: Ես հենց այնպես, օրինակի համար...
Հիմա դու ինձ այն ասա՝ կարո՞ղ է պատահել, թե ոչ...
-Դե, իհարկե, կարող է...- ինքս էլ չիմացա, թե ինչպես կմկմացի քթիս տակ:
-Այ, շա՜տ ապրես,- նա ձեռքը ծնկիցս վերցնելով, հանգստացած ետ նստեց:- Ես էլ վերցրի ու մի այդպիսի պատմություն արի թոռնիկիս...
Ծերուկն ուզում էր էլի ինչ-որ բան ավելացնել, սակայն ես այլեւս տրամադիր չէի նրան լսելու. թթվեցի ինքս ինձ:
Քիչ հետո անցա մեր կուպեն, պառկեցի նստարանի վրա: Թվաց, թե խիստ հոգնած եմ: Բայց ոչ: Տրամադրությունս էր պղտորվել: Մեկն ասես կեղտի փշուր էր գցել մերելու պատրաստ տաք կաթի մեջ: Շաղվել էի ներուստ: Ոչ մի կերպ չէի կարողանում խաղաղվել, կենտրոնանալ:
Այո, Անահիտը հիմա նստած ինձ է սպասում: Ի՞նչ անենք, որ մի քիչ ուշանում եմ: Մի՞թե նա կարող է ծուռ աչքով նայել որեւէ մեկի: Երբե՛ք: Հետո ի՞նչ, թե որոշ սրիկաներ կարող են աչք դնել, հետապնդել: Հենց մեկը՝ Գերասը, որ փոքրուց նրա հետ է սովորել, նրա հետ մեծացել: Թող պոչ խաղացնի: Բայց չէ՞ որ հիմա նա գիտի, որ Անահիտը միայն իմն է, ինձ է սիրում...
Խա՜նդ...
Հիմա՜ր բան, բացարձակ խենթություն: Ու՞մ խանդել եւ ինչու՞: Հապա ու՞ր մնաց հավատարմությունը, փոխադարձ հավատը...
Խա՜նդ...
Հենց միայն այդ էր պակաս:
Սակայն... Ինչու՞ եմ ես այսպես անհանգստանում: Ինչու՞ եմ այսպես շտապում: Սիրտս կարծես ուզում է դուրս թռչել կրծքիցս, ինձնից առաջ հասնել Անահիտիս: Ինչու՞ այսպես միանգամից վարարեց, հեղեղեց կարոտս:
Այս գնացքն էլ ժամանակ գտավ ուշանալու: Անիրավ բուքը մե՞զ էր սպասում: Վրա տվեց մոլեգնած: Դե, հիմա արի ու աչք պահիր, թե ե՞րբ պիտի շարունակենք ճանապարհը:
Չէ, ուշացանք, շա՜տ ուշացանք...
Անահիտը հավանորեն սրտնեղում է: Իսկ ես չկամ: Երեկոյան էլ, սիրտը կոտրած, տխուր-տրտում կնստի, կսպասի: Ես դարձյալ չեմ լինի: Տղաները կատակով ձեռ կառնեն.
«Տեսա՞ր, խաբեց՝ չեկավ ասպետդ: Տերյան ու Բայրոն էր արտասանում»:
(Ես, իրոք, սիրում եմ ընկերական հավաքույթներին բանաստեղծություններ արտասանել: Անահիտը գիտի այդ):
Տղաների ակնարկից ամոթխած, կժպտա, կկարմրի՝ գեղեցիկ աչքերի սեւ, երկայն թարթիչները խոնարհելով:
Չէ, լավ չեղավ: Կատարյալ ձախորդություն...
Այդ ծերունի Ավագն էլ կարծես ուրիշ բան չգտավ պատմելու:
«...Իմ ասածները սրտիդ մոտ չընդունես, տղաս, քո մասին չեմ ասում: Ես հենց այնպես, օրինակի համար...»:
Հապա աչքե՞րդ: Չէ՞ որ աչքերդ՝ այդ մանր, կնճռապատ, խոսուն աչքերդ բոլորովին ուրիշ բան են ասում: Ո՞րին հավատամ՝ լեզվի՞դ, թե՞ նրանց: Եւ ո՞վ քեզ խնդրեց՝ նստել ու ենթադրություններ անել: Ա՜յ թե տարօրինակ ծերունիներ կան այս աշխարհում:
Իրեն ի՜նչ... Պատմեց ու մոռացավ: Հիմա իր համար հանգիստ թիկնել, ֆստֆստացնում է մգլած ծխամորճը:
Իսկ ե՞ս...
Դե, մտածիր ու տանջվիր:
Խա՞նդ: Ի՞նչ խանդ: Ի՞նչ գործա ունի խանդն այստեղ: Պարզապես կարոտից եմ տրորվում: Մյուս կողմից էլ՝ խղճում եմ Անահիտին: Հիմա խեղճ աղջիկն ինչե՜ր կանցկացնի մտքով: Երեւի կկարծի՝ դրժել եմ մեր ուխտը, մոռացել իրեն: Բայց այդպե՞ս է արդյոք:
Գոնե մերոնք շու՞տ մաքրեին գիծը: Տեսնես ինչքա՞ն են անցել: Դեռ շա՞տ կա: Չգնա՞լ ստուգել...
Հետաքրքրությունս այնքան սրվեց, որ էլ չկարողացա մնալ կուպեում: Անցա ծերուկի մոտ.
-Պապի, դու մեր իրերին նայիր. ես հիմա կգամ,- խնդրեցի հապճեպով, դուրս եկա վագոնից, ձյան մեջ գնացքին զուգահեռ գծված նեղ, խոր շավղով վազեցի դեպի շոգեքարշը:
Երբ տեղ հասա, բոլորն էլ քրտնեմխած աշխատում էին: Բոլորից առաջ ընկած, օձիքն արձակած, ձյան պատնեշը համարյա կրծքով ճեղքելով, աշխատում էր ծերունի Ավագի թոռը:
-Ու՞ր եկար,- հարցրին ընկերներս:
-Հոգնեցի պարապ նստելուց:
-Բա, ախր, վատառողջ էիր...
-Հիվանդությունս անցավ: Թող հիմա էլ ձեզնից մեկնումեկը գնա...- ասացի ես, Ժիրայրի ձեռքից վերցրի թին, շտապեցի Ավագի թոռան մոտ, եւ մենք սկսեցինք աշխատել, կողք-կողքի, ուս-ուսի տված, շունչ շնչի խառնած:
Ձյունն արագորեն նահանջում էր մեր առջեւ...

[Smokie]

Այն աղմկոտ գարնան

Մի արտասովոր գարուն էր՝ արեւով, ձնհալով, հազար ու մի տեղից գլուխ հանած քչքչան առվակներով, ծիլ ու ժաղկի շշմեցուցիչ բույրերով, հողի ու արեւի տաք համբույրից կրակված մի աղմկոտ գարուն:
Դասասենյակի բաց պատուհանի առջեւ կանգնած, Անահիտն ագահորեն ծծում է բնության զարթոնքի կախարդիչ հմայքը, զգում, ինչպես կրծքի տակ անհանգիստ փոթոթվում է սիրտը՝ վանդակի մեջ պատեպատ ընկնող վայրի թռչնակի պես:
Իսկ դասարանում մի պեպենոտւ մանուկ, ոտքի ելած, մի քիչ թլդիկ լեզվով թոթովում էր.
«Կապույտ գլխով,
Կանաչ ոտով...»:
Անահիտը ձեւացնում էր, թե ունկնդրում է նրա արտասանությունը: Մինչդեռ մտքով դրսում էր՝ աղմկոտ գարնան հետ, հուշերի հետ, որոնք աշնան չուի ժամանակ աղետի ենթարկված հավքերի պես խուռներամ գալիս, լցվում էին նրա ուղեղը, սիրտը, հոգին, կտրում դասարանից, տանում հեռուներ:
Բլրակի վրա էր դպրոցը: Հիմնապատի եզրից սկիզբ առնող ձորակն իջնում էր ցած, գյուղաքաղաքը բաժանում երկու մասի: Նրա հատակում որձաքարի հետ գզվրտվող մի գիժ գետակ կար, որի պղտոր ջրերը, ձնհալից վարարած, ճղատվելով, եռ գալով, գորշ օձերի նման կրկին փաթաթվում էին իրար, վշշոցով ու թշշոցով խլացնում ափամերձ ջրաղացի աղմուկն անգամ:
Հին էր ջրաղացը, համարյա կիսավեր, կտուրին մի փունջ քոլախոտ՝ կծմնակոթի մանրիկ, դեղին ծաղիկներով:
Այդ խարխուլ շինվածքից քիչ վեր, հենց այնտեղ, ուր առվի ջուրը թեքվում, լցնում էր մամռապատ նովը, ուռիների արանքով երեւում էր ճանապարհի մի պատառը:
Հիմա այն ծեփված է արեւով: Իսկ այն գիշեր, երբ Անահիտն ու Նա զրուցելով դանդաղ բարձրանում էին դեպի տուն, եւ Նա կրակոտ ձեռքով պինդ բռնեց աղջկա դաստակն ու ետ պահեց,- լուսնի արծաթն էր փշրվել այդ ճամփապատառի վրա:
Շրջապատում ոչ ոք չկար: Հանգել էր ջրերի խշշոցն անգամ: Մոտ ու հեռու առկայծող ճրագները գայլի աչքեր թվացին: Աղջիկը դողաց:
Մինչդեռ նա, հուզմունքից կարկամած, կարծես մոռացել էր ասելիքը: Աղջկա ձեռքը բռնած, լուռ նայում էր նրան: Մի համակ տրտմություն կար այդ լռության մեջ:
Ուշացած մի հավք ծղրտաց անտառում՝ անծեղը պիտի լիներ:
Նրա ձայնն առնելով, տղան ուշքի եկավ.
-Անահիտ, ես չգիտեմ նորից գարուն կտեսնեմ, թե սա վերջինը կլինի: Խառը, աղմկոտ ժամանակներ են, տագնապալի օրեր: Բայց ես ուզում եմ, որ դու գիտենաս, ես ուզու եմ, որ դու իմանաս...
-Սուս, Ենոք, էլ ոչ մի խոսք,- եւ աղջիկը ուժ գտնելով, դաստակը քաշեց ազատեց նրա ձեռքից, արմունկով ծածկեց դեմքն ու լուռ մնաց:
Անտառում կրկին ճչաց անծեղը: Ինչու՞ էր արթուն մնացել նա:
Ընդհատված զրույցն այլեւս չշարունակվեց: Աղջկան տուն ուղեկցելով, Ենոքը քայլերն ուղղեց անտառ, ուր նրան էին սպասում Զուլում-Ավետն ու մյուս տղաները:


***

Այ, հիմա էլ հենց կողքի դասասենյակից մերթ ընդ մերթ Անահիտի ականջին է հասնում նրա խաղաղ ձայնը: Երեւի դաս է պատմում: Աշակերտները լուռ ունկնդրում են: Նրանք անհունորեն սիրում են իրենց ջահել վարժապետին:
Բայց գիտե՞ն, արդյոք, թե ո՞վ է նա, ի՞նչ է անում, երբ թողնում է դպրոցի պատերը: Տեսե՞լ են մթին գիշերով ձի հեծած, գյուղից-գյուղ անցնելիս: Լսե՞լ են, ինչպես Խավարաձորի, Ջեյրան-յոլի, Օդուն-Դաղի, քարանձավներում մարդկանց ժողովի հավաքելով, ապստամբության կոչ է անում:
Օ՜. սարսափելի բաներ են պատմում նրա մասին: Այդ ամենը լսելուց հետո, երբ Անահիտը մեկ-մեկ գողունի նայում է նրա սեւ, խոշոր աչքերին, սահմռկում է վախից:
-Հեռու այդ նզովյաից,- ահով զգուշացրել էր դպրոցի տեսուչը, որ գյուղաքաղաքի քահանան էր:
Դա դեռ բոլորը չէ: Աղջիկն ուսուցչանոցում պատահմամբ գտել էր «Ներքին գործոց պարոն Նախարարին» հասցեագրված մի նամակի սեւագիր, որի մեջ ասվում էր.
«Այդ բախտախնդիր, դավաճան տղան, Ենովք անվանյալ, բացարձակ բոլշեւիկյան վարդապետություն է խմորում աշակերտության մեջ»:
Եւ ապա, քիչ ավելի ցած՝
«Դորա ծնողները Սեւ-Քարեցի են, վաղուց չված Քրդեւան (1850 ամի), բարեկամական կապերո միացած Սեւ-Քարի, Քարվանսարայի, Խավարաձորի հետ: Այս տեղերում նույնպես Ենովք մոլորյալը գիշեր-ցերեկ խառնակում է ժողովրդին»:
Ձեռագիրը տեսուչինն էր. Անահիտը լավ էր ճանաչում: Թուղթը սարսափով գցել էր կրակը, այրել, հետո ողջ գիշեր այրվել սեփական մտքերի բոցի մեջ:
Այո, մի ստոր ու զազրելի որոգայթ են լարում ենոքի դեմ: Տեղյա՞կ է նա այդ մասին: Չասե՞լ, չզգուշացնե՞լ: Բայց ե՞րբ, ինչպե՞ս, ի՞նչ ձեւով:


***

Վեջին շարքում ոտքի կանգնած, մի փոքրիկ, կարմրաթուշ աղջիկ, ոսկե սարդի պես դեղին կոծոծը մազերի մեջ, արդեն ո՞րերորդ անգամ կրկնում է ոտանավորի նույն տողերը.
«Թեեւ տունկս
Փոքրիկ է, ցած...»
ու կապ ընկնում միեւնույն տեղում:
Ընկերները հուշում են: Դասարանը լցվում է շշուկով: Բայց աղջիկն, իր խաժ աչքերը ուսուցչուհուն հառած, չի լսում նրանց, չի կարողանում տողերը կապել ու առաջ անցնել:
Մինչդեռ Անահիտը ամբողջմարմնով ուշադրություն կլանվել է դրսի անցուդարձով: Այս ի՞նչ է կատարվում ձորակի մյուս ափին: Ովքե՞ր են այս զինված ստրաժնիկները, որ անսպասելիորեն հայտնվեցին ճանապարհի հատվածում ու հիմա գողունի իջնում են ջրաղաց: Իջնում են անաղմուկ, իրարից հեռու, մարաղ մտած հովազի զգուշավորությամբ: Դավադիր մի բան կա նրանց այդ զգուշավորության մեջ: Ուռիների տակ կծկվում է մի սեւ ստվեր: Տեսուչը չէ՞:
Նույն ակնթարթում էլ Անահիտի մարմինը սարսռաց:
Նա ետ քաշվեց պատուհանից, ուսով հենվեց գրատախտակին:
Դասարանի շշուկները սաստկացան: Կարծես ոչ թե կապ ընկած ընկերոջը, այլ հենց իրեն՝ ուսուցչուհուն հուշելիս լինեին.
«Թփուտներում
Միշտ թաք կացած...»
Գաղտնի տագնապ կար այդ շշուկների մեջ: Այո, իհարկե... Նրանք՝ այդ զինված ստրաժնիկներն իջան, թաքնվեցին թփուտներում: Մի՞թե չտեսավ Ենոքը, մի՞թե չնկատեց: Չծեծե՞լ պատը, չճչա՞լ, չզգուշացնել: չէ՞ որ րոպե անց արդեն ուշ կլինի:
Ու մեկ էլ մի անդիմադրելի մղումվ, Անահիտն իրեն գցում է միջանցք, այնտեղից՝ հարեւան դասասենյակը:
-Ենոք, փախիր, եկա՜ն,- ճչում է շնչակտուր, մատնացույց անում ձորակը:
Կավիճը պոկվում է գրատախտակից: «Ազատություն» բառը կիսատ է մնում գրատախտակի սեւ ֆոնում:
Նայելով ձորակի կողմը, Ենոքը ժպտում է մեղմորեն՝ շնորհակալության, երախտիքի պայծառ շողն իր լուսահեղձ աչքերում: Նիհար, չորուկ, բարձրահասակ տղան ասեսվայրկյանորեն, վեհությամբ քայլում դեպի պատուհանը, մի ճարպիկ ցատկումով իրեն դուրս գցում սենյակից, թաղվում ու կորչում մոտակա թփուտների մեջ:


***

Այդ օրից Ենոք վարժապետն այլեւս օր-ցերեկով չերեւաց գյուղաքաղաքում: Հարազատ լեռները քաշված, լեռներին ապավինած, նա գյուղացիներին ապստամբության էր պատրաստում:
Ենոքն իր շտաբի հետ լեռներից իջավ միայն այն ժամանակ, երբ ձորերն արդեն լցվել էին ապստամբության դղրդյունով, դաշնակ-մաուզերիստների բանդաները բռնել էին փախուստի ճամփան, իսկ պարտիզանական ջոկատներից մեկի հրամանատար Զուլում-Ավետը մեկիկ-մեկիկ «հնդրում» էր գյուղաքաղաքի զոռբաներին:
Մի երեկո ճրագի ցորնագույն լույսի տակ կալանավորների ցուցակն ստուգելիս, Ենոքը հանդիպեց մի անծանոթ անվանվան:
-Իսկ սա՞,- մատն ազգանվան վրա դնելով, դարձավ Զուլում-Ավետին:
Ավետը լայն ժպտաց: Աչքերի մեջ խորամանկ կայծեր խաղացին:
-Դե, դա էլ... ո՞նց ասեմ: Դեղագործ է...- բեղափնջիկը ցուցամատին ոլորելոլով, գոհունակությամբ ձգեց ու բաց թողեց:
-Այսի՞նքն...
-Այսինքն...- Ավետը դժվարացավ:- Այսինքն, դրա պապը...
-Ես պապի մասին չեմ հարցնում: Ո՞վ է, ի՞նչ մարդ է ինքը...
-Ասացի՝ դեղագործ...
-Իսկ ինչու՞ ես ձերբակալել:
-Պարզ ասե՞մ...- Ավետը գլուխը մոտեցրեց Ենժոքի ականջին:- Անահիտի ամուսինն է...
-Ու դրա համար էլ ձերբակալել ես...
-Բա դա քիչ է՞...- նեղացած վրա բերեց Ավետը:
Ենոքը հանգիստ ետ նստեց: Մի թեթեւ տխրություն իջավ նրա դեմքին: Հոնքերը խոժոռվեցին, աչքերը փոքրացան:
Լսել էր, իհարլե, Անահիտի ամուսնության լուրը: Լսել էր, տխրել, խոր շատ խորն ապրել, տանջվել ու տրորվել, վերջիվերջո հաշտվել կատարվածի հետ:
Գիտեր, որ աղջիկը մեղավոր չէ: Խառը տագնապալի ժամանակներից ահաբեկված, հայռը շտապել էր տնօրինել աղջկա բախտը: Անահիտը չէր ընդդիմացել նրա կամքին եւ այժմ հաշտ-խաղաղ ապրում էր ամուսնու հետ՝ ո՞վ իմանա, գուցե ավելի երջանիկ, քան կլիներ՝ կյանքը փոթորիկներին տված, հողմերի բերանն ընկած մի հանդուգն, անհանգիստ երիտասարդի հետ:
Զուլում-Ավետին սենյակում թողնելով, Ենոքը բակ դուրս եկավ:
Լուսադեմ էր՝ պարզ պաղպաջուն: Կապույտ լեռների թիկունքում արշալույսը արյունոտ դրոշ էր պարզել: Ամպերը տեղ-տեղ մթագնել էին նրա փեշերը. կարծես արյունը տեղ-տեղ լերդացել էր նրանց վրա:
Ենոքը խոր շունչ քաշեց. թեւերը լայնորեն տարածելով, նա ասես ուզեց միանգամից գրկել մայիսյան այդ ծագող արշալույսը, արար աշխարհը, բովանդակ կյանքը:
Մեկը ետեւում հազաց: Զուլում-Ավետն էր: Անխոս եկել, կանգնել էր նրա թիկունքում: Գլուխն ուսի վրայով ետ թեքելով, Ենոքը հատ-հատ բառերով, պարզ, որոշակի ասաց.
-Գնա... արձակիր... նրան...
Ավետը քիչ մնաց շշմեր: Հավատա՞ր ականջներին: Առաջ եկավ, պլզած նայեց Ենոքի դեմքին, կարծես լսածն աչքերով ստուգելու համար:
-Ու՞մ...- հարցրեց անվստահ:
-Դեղագործին... Եւ մյուս անգամ՝ այդպիսի հիմարություն չանես...
Ավետը գլխահակ գնաց: Ենոքը շարունակում էր լուռ դիտել բացվող արեւածագը, որ մուգ-կարմրից հետզհետե փոխվում էր ծիրանավառի: Մտքի մեջ Անահիտն էր, նրա մոգիչ աչքերը՝ կապու՜յտ, կապու՜յտ ինչպես վշի ծաղիկներ:
«Թող Անահիտը երջանիկ լինի,- խորհում էր յուրովի:- Իսկ ինձ հետ... Դե, ո՞վ իմանա, թե ինչով կավարտվի այս աղմկոտ գարունը...»:

[Smokie]

Վաղուց այստեղ պատմվածքներ չէի դրել::)



Երբ ինքդ երջանիկ ես


Վարպետ Հարութն ասում էր.
- Մարդ պիտի վիշտը կիսի բարեկամի հետ, որ սիրտը թեթեւանա: Վիշտը կիսվելով է պակասում...
Վարպետ Մարտիրոսը թե՝
- Մարդ ուրախությունը պիտի կիսի, որ ուրիշն էլ ուրախանա: Ուրախությունը կիսվելով է կրկնապատկվում...
- Ո՛չ, վիշտը,- համառում էր վարպետ Հարութը:
- Ո՛չ, ուրախությունը,- համառում էրվարպետ Մարտիրոսը:
Հայրս փորձում էր նրանց հաշտեցնել, ասելով, որ երկուսն էլ ճիշտ են , միայն թե չեն ուզում իրար հասկանալ:
Այո, այդպես են մեր այդ երկու հարեւանները՝ վարպետ Հարութն ու վարպետ Մարտիրոսը: Միշտ հակառակ: Եթե նրանցից մեկն ասի՝
- Մածունը սպիտակ է:
- Ո՛չ սեւ է,- պիտի հակառակվի մյուսը:
Արտաքինով էլ նման չեն իրար, մեկ մեկու հակապատկեր: Վարպետ Հարութը՝ կարճ-գնդլիկ, ասող-խոսող, մեղրագույն աչքերով, մեղրածոր ժպիտը դեմքից անպակաս: Վարպետ Մարտիրոսը՝ նիհար ու բարձրահասակ, չոր-ցամաք. կարթ պիտի գցեիր, որ բերանից խոսք դուրս քաշես:
Վարպետ Հարութը ձեթի գործարանում էր աշխատում, վարպետ Մարտիրոսը՝ շինարարության վրա: Մեկը տեղամասի պետ, մյուսը կառուցողների բրիգադավար:
Չգիտեմ ինչու, սրտիս խորքում ես ավելի շուտ վարպետ Հարութին էի համակրում, քան վարպետ Մարտիրոսին:
Եւ չկարծեք, թե դա նրա համար, որ ինձ տեսնելով, վարպետ Հարութը անպայման պիտի բովված արեւածաղիկ լցներ բուռս, շոյեր գլուխս, ու ասեր՝ «Էս երեխեն շատ խելոք տղա պիտի դուրս գա», իսկ վարպետ Մարտիրոսը աչքերը խեթեր նրա վրա, մռայլ-մթնած նկատեր «Հազար անգամ եմ ասել՝ էրեպին երես չեն տալ»:
Առհասարակ մեր բակը մի ընտանիքի պես էր: Ես էլ ամենափոքրը այդ ընտանիքում: Բոլորի կողմից սիրված: Համարձակ մտնում էի ամեն տուն, բացում ամեն պահարան, հանում ուզածս քաղցրավենին: Ոչ ոք չէր բարկանում, ոչ ոք չէր արգելում: Ընդհակառակը, հրճվում էին, ուրախանում, գուրգուրում ու փայփայում: Մեր բակում չկար մեկը, որ ինձ չսիրաշահեր:
Բայց, իհարկե, ուրիշ էր մերոնց սերը:
Հայրս ինձ խնդագին խաղացնում էր բազուկների վրա, օդ թռցնում, պինդ-պինդ համբուրում ու ասում.
- Օջախիս ծուխը դու՛ ես ծխացնելու, դու՜...
Մայրս ուրախությունից հալվում էր տեղում.
- Ջանին մատա՜ղ...
Քույրերս՝ Վարդուշը, Լենան, Զետիկը, հո չգիտեին ոնց արտահայտեն իրենց անհուն սերը. «Ախպերիկ ջա՜ն»:
Վարպետ Հարութը հիացած էր ասում էր.
- Մի տղամարդ դառնա, ո՜ր... Իսկական ծաղիկ...
Վարպետ Մարտիրոսը թե՝
- Էլի երես տվեցին...

[Smokie]

***

Բայց ահա բոլորովին ուրիշ բախտ վիճակվեց դպրոցում: Այստեղ ես խառնվեցի, կորա մյուս բոլոր երեխաների մեջ:
Ոչ ոք չէր ուզում հասկանալ, որ ես մյուսների նման չեմ: Որ ես բոլորովին ուրիշ երեխա եմ՝ հայրիկիս «օջախի ծուխը ծխացնողը», մայրիկիս «ջանին մատաղը», քույրերիս՝ Վարդուշի Լենայի, Զետիկի «Ախպերիկ ջանը», մեր բակի ամենասիրաված երեխան:
Դասընկերներս սովորական աչքով էին նայում ինձ վրա, իսկ ուսուցիչներիցս ամեն մեկը յուրովի էր արտահայտում իր խստությունը:
Կտեսնիր՝ ֆիզիկայի դասատուն կանչեց.
- Բաբասյան, գրատախտակի մոտ...
Հետո էլ թե՝
- Հապա մի բացատրիր Պասկալի օրենքը:
Է, գիտե՞մ, որ բացատրեմ:
- Պասկալի օրենքը՜,- ու վիզս կթեքեի դեպի աջ:- Պասկալի օրենքը՜,- կթեքեի դեպի ձախ, ականջս կսրեի, որ գոնե մեկնումեկը հուշի, մի բան լսեմ, մի բան ասեմ:
Իսկ անիրավները, ասես բերանները ջուր առած, դիտմամբ կլռեին:
Ուսուցիչը դուրս կգար համբերությունից:
- Դե, գիտես՝ ասա, չգիտես՝ նստիր, երեխա ես, ինչ է. սա ֆիզիկա է, հայոց լեզու չի, որ լեզվիդ զոռ տաս...
Չերկարացնելու համար կասեմ, որ երբ միջնակարգն ավարտեցի ու ավարտական երեկույթին մեր տղաներից մեկը մի փայլուն ճառում ասավ, այդ ճառի մեջ մի քանի անգամ ոգեւորված կրկնելով՝ «Տա՜սը տարի այս նվիրական պատերի մեջ, տասը տարի այս հարազատ մարդկանց շրջապատում», ես գլուխս կախ, մտքիս մեջ դառնորեն փնթփնթացի.
- Այո, իհարկե. ոմանց համար՝ տասը, ոմանց համար... տասնչորս...

[Smokie]

***

Ավարտելուցս հետո հայրս ասաց.
- Երեխան պիտի ինստիտուտ մտնի:
Մայրս թե՝
- Անպայման...
- Իսկ դրա համար պետք է պատրաստվի մասնավոր ուսուցչի մոտ,- ասաց հայրս:
Մայրս դրա հետ եւս համաձայնեց:
- Գնանք, ջանին մատաղ...- ու ինձ տարավ մի ուսուցչի տուն:
Սա զրուցեց հետս, հարցուփորձ արեց, վերջում մորս, թե
- Գիտեք, տիկին, ես խիստ զբաղված եմ. տարեք ուրիշի մոտ:
Այս «ուրիշը» մեկ «ուրիշի» մոտ ուղարկեց: Սա էլ՝ մեկ «ուրիշի»: Իսկ վերջին «ուրիշը» բացեիբաց զարմացավ, որ այդ խելքով միջնակարգ եմ ավարտել:
- Դատի պիտի տալ,- գոռաց բարկացած:
Ու ես չհասկացա՝ ու՞մ՝ ի՞նձ, ծնողների՞ս, թե՞ ուսուցիչներին:
Այդ տարի ես, ինչ խոսք, ինստիտուտ չմտա. կտրվեցի քննությունների ժամանակ: Նույնը կրկնվեց հաջորդ տարում, եւ մերոնք բոլորը՝ հայրս, մայրս, քույրերս, անգամ մեր հարեւանները խիստ տխրեցին: Հետո տեսա, որ նրանք բոլորն էլ կամաց-կամաց երես են դարձնում ինձնից:
Հայրս քթով էր խոսում հետս: Մայրս մոռացել էր իր «ջանին մատաղը» քույրերս՝ իրենց «ախպերիկ ջանը»:
Վարպետ Հարութն ասում էր.
- Անհոտ ծաղիկ դուրս եկավ... չէ, զատ չի դառնալ...
Հիմա ես նկատում էի, որ նրա աչքերը ոչ թե մեղրի, այլ ձեթի գույն ունեն, լիք-լիք, պլպլան այտերն ասես ձիթած լինեն:
Վարպետ Մարտիրոսը մռայլ-մթնած բարեւում էր, սուս-փուս անցնում իմ կողքով:
Եկավ մի օր, երբ հորս համբերությունը հատավ:
- Երկա՞ր պիտի այդպես պարապ-սարապ թրեւ գաս,- ասաց բարկացած:
Մայրս իր հերթին:
- Ախր ի՞նչ ես մտածում, ա՛յ փուչ կենդանի:
Աչքս լու՜յս. «ջանին մատաղը» միանգամից՝ «փուչ կենդանի»: Արի ու դիմացի:
Իսկ ես, ճիշտն ասծ, ոչինչ էլ չէի մտածում: Այսինքն՝ ի՞նչ էր պատահել որ: Տասնչորս տարի սովորելուց հետո իրավունք չունե՞ի մի երկու տարի հանգստանալ:
Ես հանգստանում էի:
Այսպես օրերը շաբաթներ էին դառնում, շաբաթները՝ ամիսներ:
Հայրս ասում էր.
- Այ տղա, վերջապես խելքի արի, մի գործի պոչ բռնի...
Մայրս թե՝
- Գոնե ընկերներիցդ ամաչիր, խայտառակ եղանք քաղաքում...
Ես պատճառաբանում էի, իբր գործ եմ փնտրում, մի հարմար աշխատանք: Միջնակարգի ատեստատով հո բեռնակիր չէ՞մ դառնալու:
- Ուրիշ ինչի՞ ես ընդունակ,-խայթում էր հայրս:
- Միայն դրան ես արժան,- պակասը լրացնում էր մայրս:
Մեր տան այս անախորժությունները չէին կարող վրիպել հարեւանների աչքից:
Վարպետ Հարութը գործի գնալիս երկիմաստ զգուշացնում էր իրենց տնեցիներին:
- Աչքներդ տան վրա պահեցեք: Քաղաքում պարապ-սարապ թափառող գյադաները շա՜տ...
Քիչ էր մնում ճաքվեմ մեջից: Բայց ի՞նչ կարող էի անել: Հո չէ՞ի հարցնի՝ «քարդ ու»մ բոստանն ես գցում»:
- Քե՞զ ինչ,- կասեր:- Թե սոխ չես կերել, բերանդ ինչու՞ է վառվում...
Ու ճարահատ սսկվում էի, լռում, տխրում: Ինչ օրի հասա՞: Դարձել էի ծույլ ու անտարբեր: Շուրջս ու ներսս՝ դատարկ, հավեսս կոտրած: Թողնեին, օրերով կքնեի:
Թվում էր թե կորցրել եմ մի թանկ բան, որ ինչքան էլ փնտրեմ, երբեք չեմ գտնելու:

[Smokie]

***

Մի առավոտ վարպետ Մարտիրոսն ասում է.
- Լսել եմ՝ գործ ես փնտրում, հա՞...
- Այո,- ասում եմ, մի հարմար գործ:
Նա ծնոտը բռնած մտածում է մի քիչ, թավ հոնքերի տակից ստուգողաբար նայում ինձ, հետո էլ, թե՝
- Արի գնանք, մի հարմար աշխատանք ճարենք: Լա՞վ...
Ու չի ասում, թե ինչ աշխատանք, թողնում է հարցական. «Կգնանք՝ կտեսնենք»:
Ու գնում ենք:
Սա ինձ տանում է քաղաքի ծայրը, ուր մի ամբողջ թաղամաս է կառուցվում, տները բա՜րձր-բա՜րձր, փողոցները լայն-լայն, բոլորն էլ նոր պլանով, գեղեցիկ, վեհաշուք:
Տեղ հասնելուն պես ինքը փոխում է շորերը, բարձրանում կիսակառույց պատի գլուխը, ինձ պատվիրում շրջել, թաղամասը, սպասել մինչեւ շինարարության պետը գա, խոսենք, պայմանավորվենք:
Ես երկար թափառում եմ այդ նոր թաղամասում, անցնում շենքից-շենք, շինհրապարակից-շինհրապարակ: Ոչինչ գրավիչ չեմ գտնում ինձ համար: Ամենուր ՝ քար ու խիճ, ցեխ ու ավազ, իրար գլխի թափած շինանյութ ու շինմասեր: Մարդիկ բոլորը զբաղված, ամեն մեկն իր գործին:
Կեսօրին գալիս եմ վարպետ Մարտիրոսի մոտ:
Սա, թե՝
- Պետը դեռ չի եկել: Բայց, գիտե՞ս ինչ, տղաս: Էստեղ լավ չի պարապ-սարապ մնալը: Վերցրու բահը, մի քիչ գաջ մաղիր, գործը ետ է մնում...
Հանում, տալիս է մի զույգ արտահագուստ:
- Առ, հագիր, շորերդ չկեղտոտես...
Ճարս ինչ: Փոխում եմ շորերս, բահը ձեռս առնում, հետն էլ մտածում. «Միեւնույն է, ես այստեղ մնացողը չեմ»:
Իմ բախտից պետն այդ օրը չի գալիս, չի երեւում:
Մինչեւ երեկո ես գաջ եմ մաղում:
Երեկոյան վարպետ Մարտիրոսն ինձ տանում է ցնցուղարան: Լողանում ենք, փոխում մեր շորերը, միասին տուն գալիս:
Ճանապարհին վարպետը մեկ-մեկ ցույց է տալիս իրենց կառուցած շենքերը: Բոլորն էլ բազմահարկ, բոլորն էլ տուֆակերտ, բոլորն էլ հոյաշեն: Բայց ինձ ինչ:
Ես արդեն որոշել եմ՝ այլեւս ոտ չդնել այս թաղամասը:
Այդ վճռով էլ քնում եմ, այդ վճռով բացում աչքերս ու սնարիս գլխավերեւում վարպետ Մարտիրոսի դեմքը տեսնում:
- Դե, ուշացանք, է՜...- եւ այնպես խաղաղ, այնպես լրջորեն, որ կարծես վաղուց հաստատ վճռել ենք:
Ես շուռ եմ գալիս կողքի, վերմակը գլուխս քաշում: Թեւերս ցավում են, մատնածալերիս ավշի բշտիկները մրմռում: Ողջ գիշեր տանջվել եմ ցավից:
Իսկ նա վերմակը ետ է քաշում, բզում կողքս:
- Դե՞... Գործը մնաց է՜...- հետո էլ դառնում է մորս: -Կարգին տղա է եղել: Երեկ մի տեսնեիր...
Մայրս ասում է, որ եթե մտքումս դնեմ՝ սարեր կշրջեմ:
-Ումի՞ց է պակաս...
«Յուղեցե՜ք՝ ինչքան կուզեք, միեւնույն է, չեմ գնա»: Նրանք խոսում են իրար հետ, ես աչքերս փակ մտքիս մեջ կրկնում եմ անընդհատ. «Չեմ գնա, չեմ գնա, չեմ գնա»:
- Այ տղա, ժաժ արի, է՜...- ու վարպետը վրայիցս վերցնում է վերմակը:
- Չեմ գա,- կրկին աչքերս փակ, բայց այս անգամ բարձրաձայն, ասում եմ ես ու լսում մորս շփոթված հարցը.
- Ի՞նչ...
- Հե՜չ,- հանգիստ կանխում է վարպետը,- տղեն երազի մեջ է: Հիվանդ հո չի՞,- նրա կոշտապատ ձեռնափը հպվում է ճակատիս:- Չէ, հիվանդ չի,- եզրակացնում է հենց ինքը:- Դե, շտապիր...

[Smokie]

***

Այդ օրը օձիքս չկարողացա ազատել նրա ձեռքից, եւ մենք գնացինք:
Շինարարության պետը նորից չերեւաց:
Հակառակի պես չէր եկել նաեւ վարպետ Մարտիրոսի օժանդակ բանվորը, եւ ես ստիպված շաղախ եմ տալիս վարպետին:
Աշխատում եմ ու սպասում: Աշխատում եմ, հետն էլ կռվում մտքիս մեջ. «Գնաս ավարտես միջնակարգը, տասը տարի, ոչ, ինչու՞ տասը, տասնչորս տարի շալվար մաշես դպրոցական նստարանի վրա, վերջը գաս գաջ մաղե՞ս, ցեխ ու շաղախ հանե՞ս պատի գլուխը: Արի ու դիմացի»:
Չգիտեմ, վարպետ Մարտիրոսը նկատու՞մ է իմ այս ծանր ապրումները, կարդու՞մ է մտքերս, թե ոչ, բայց մեկ էլ հանգիստ ուղղում է մեջքը, մատնացույց անում դիմացի շենքի վրա աշխատող մի խումբ տղաների:
- Բոլորն էլ միջնակարավարտ են,- ասում է հենց այնպես, խոսքը կիսատ թողած, շարունակում է գործը:
Իսկ կեսօրի ընդմիջմանը, երբ միասին ճաշում ենք բանվորական ճաշարանում, շինհրապարակ վերադառնում, նստում հանգստանալու, նա ծուխն առատորեն բաց է թողնում դեղնած բեղերի տակով, առաջարկում գետնին թափված քարերից պատ շարել:
- Որտե՞ղ շարեմ:
- Հենց էդտեղ՝ կանգնածդ տեղը:
- Անշաղա՜խ...
- Հա: փորձի համար:
Շարում եմ մի մետրի չափ, կողմ կանգնում: «Տեսնես ի՞նչ է անցել մտքով. երեւի ձեռք է առնում»:
Վարպետը հանգիստ մոտենում է, ծնկի թեթեւ հրումով քանդում շինածս պատը, գնում նստում տեղը:
- Տեսա՞ր,- հարցնում է խորհրդավոր, հայացքը թափված քարերին:
Ես ոչինչ չեմ հասկանում:
Նա մտածում է մի քիչ, հետո էլ թե՝
- Էսպես է, բա՜: Ուսումն առանց աշխատանքի՝ անշաղախ պատի պես է: Դե, հիմի գնա էն մյուս պատը քանդիր: Չես կարող...
Ու նորից է լռում:


***

Մի շաբաթ շարունակ վարպետ Մարտիրոսն ինձ հետը շինհրապարակ տարավ, միշտ մի գործի դրեց, չթողնելով պարապ մնամ: Այդ շաբաթում միակ բանը, որ քիչ թե շատ գրավեց իմ ուշադրությունը՝ աշտարակային կռունկն էր:
Հսկայի պես կանգնել է կառուցվող շենքի դիմաց, լայնորեն բացել թեւերը, ամբողջ հրապարակը՝ շինանյութերով ու շինմասերով, մարդկանցով ու մեխանիզմներով թեւերի տակ առել: Լույսը բացվելուց մինչեւ մայրամուտ, պողպատե ռելսերի վրա ետ ու առաջ գնալով, գործում է անդադար՝ մի տեղից քար ու բլոկ բարձրացնում, մի տեղից երկաթբետոնե շինմասեր, մի տեղից շաղախ, մի տեղից գաջ կամ ավազ, մի տեղից փայտանյութ, տանում հասցնում շինարարներին:
Ես նայում էի կռունկավարի բարձր խցիկին, որ չորս կողմից ծածկված էր ապակիներով ու գտնվում էր աշտարակի կատարի մոտ եւ մտածում յուրովի.
-Այ սա, իսկապես, գործ է...
Այն էլ ասեմ, որ մեքենայի սերը նոր չէր իմ մեջ: Դպրոց գնալիս լինեի, թե դպրոցից վերդառնալիս, բավական էր փողոցում աշխատող մի ասֆալտող մեքենա, մի էքսկավատոր, մի ժապավենային տրանսպորտյոր տեսնեի, ամեն ինչ մոռացած, ժամերով կկանգնեի ու կնայեի:
Ամենից շատ ինձ զարմացնում էր նրանց հզորությունը: Որտեղի՞ց այդքան ուժ: Ինձ թվում էր, որ դա ոչ թե մեքենայի ուժն է, այլ նրա ղեկի մոտ նստած վարորդի:
Եւ այդ վարորդներն իմ աչքին արտակարգ մարդիկ էին երեւում:
Ես չգիտեմ, վարպետ Մարտիրոսը իմ այդ հետաքրքրությունը նկատել էր, թե ոչ, բայց ահա մեկ անգամ, երբ մեր գլխավերեւում նորից լսվեց կռունկավարի ազդանշանը, նա գործն ընդհատելով, վարից ժպտադեմ նայեց երկաթբետոնե հսկա պանելը մագիլների մեջ առած, փետուրի թեթեւությամբ օդ հանած, շինհրապարակի գլխին պտույտ գործող կռունկի լծակին ու ոգեւորված ասաց.
- Մի տես, է՜... Արծիվը ղալաթ է արել սրա մոտ...
Հետո մտածեց մի քիչ ու ավելացրեց:
- Էս տեսակ մարդիկ են, որ մի օր աստղերին պիտի հասնեն...- նրա խոսքը կռունկավարի մասին էր:
Ասաց, գլուխն իջեցրեց, շարունակեց ձեռքի գործը:
Մի շաբաթ հետո, երբ պետը եկավ, պարզվեց, որ վարպետն ինձ աշակերտ է վերցնում իր մոտ:
- Ի՞նչ...- օձից խայթվածի նման ծուլ եղա միանգամից:- Հենց միայն դա էր պակաս:
Նորից միտս ընկավ իմ տասնչորս տարվա ուսումը, իմ ատեստատը, ու սրտնեղությունից քիչ մնար արտասվեմ:
- Սպասիր,- ձեռքն ուսիս դնելով, հանգիստ ասաց վարպետը:- Համբերիր մի քիչ: Դեռ կաշխատես, հետո մի բան կանենք...
Փափուկ բարձ էր դնում գլխիս տակ. երեխա չէի՝ չհասկանամ:
- Մեր էս շինարարությունը որ կա՝ համալսարանի պես մի բան է. էնքան մարդ է անցել մեր ձեռքի տակով: Դու էլ՝ մեկը նրանցից: Էդպես հո չես մնա: Կուրսեր կուղարկենք, կգնաս կսովորես: Մի տես, է՜...- գրասենյակի բաց պատուհանից վարպետը մատնացույց արեց կռունկավարի խցիկը:- Նա էլ քեզ պես երեխա էր: Հիմի տե՜ս...

[Smokie]

***

Ճիշտ եւ ճիշտ իմ հասակի, դեռ ինձնից մի քանի մատ էլ կարճ, ինձնից էլ նիհար մի տղա էր մեր կռունկավար Արամը: երբ գետնի վրա կողքիս կանգնեց՝ քիչ մնաց ծղրտայի:
- Ա՜յ քեզ բան: Ուրեմն այս հզոր սարքը սրան են վստահե՞լ...- մի կողմից զարմացա, մյուս կողմից ուրախացա:
Ծանոթացանք: Պարզ, հասարակ տղա դուրս եկավ: Հենց որ իմացավ հետաքրքրվում եմ իր մասնագիտությամբ, շատ ուրախացավ:
- Ի՞նչ կա որ,- ասաց համեստորեն,- դժվար գործ չի: Միայն թե շատ սիրես... Դու գիտե՞ս ինչ բան է սերը: Չէ՞...- ու ծիծաղեց:
Ես արդեն կամաց-կամաց ընտելանում էի շրջապատիս: Մեր շինհրապարակը հիմա ինձ համար այլեւս իրար գլխի թափված տուֆաքարի ու պեմզա-բլոկի, ցեմենտի ու ավազի, գաջի ու կրի, երկաթբետոնի ու շինափայտի, մարդկանց ու մեխանիզմների մի քաոսային խառնարան չէր: Նրանցից ամեն մեկն իր տեղն ուներ, դերն ու նշանակությունը: Իսկ նրանց բոլորին միացնում էր մի սիրտ, մի հոգի էր դարձնում Արամի կռունկը:
Ես աշխատում էի վարպետ Մարտիրոսի մոտ, շաղախ մատուցում նրան, եւ նրա հմուտ ձեռքերի տակ արագորեն շարվում էին քարերը, հարկեհարկ բարձրանում էր շենքը, նրա հետ միասին հարկեհարկ բարձրանում էինք մենք՝ վարպետ Մարտիրոսը, որ երեւելի համբավ ուներ մեր քաղաքում, անթիվ անհամար շենքերով զարդարել էր մեր քաղաքի փողոցներն ու դրանով հռչակել իր անունը, եւ ես, որ տասնչորս տարի սովորելուց հետո նորից աշակերտ էի դարձել, շաղախ էի մատուցում վարպետիս:
Ու մի օր, երբ արդեն հինգերորդ հարկն էինք հասել, լաստակների գլխից ես նայեցի շուրջս, մեր ամբողջ քաղաքն ասես բռիս մեջ տեսա:
Եւ ի՜նչ քաղաք, շենքերի մի ծով...
Ես երբեք, երբեք մեր քաղաքն այդպես մեծ ու փառահեղ, գեղեցիկ ու գրավիչ չէի պատկերացրել:
Փռվել է լայնարձակ դաշտի մեջ՝ Արարատների դիմաց, թիկունքը դեմ տվել ծառազարդ քարափներին, մի թեւը կախ գցել Զանգվի ձորի վրա, մյուսը գլխատակին դրած, ձգվել հեռու՜, հեռու՜...
Շենքեր, շենքեր, շենքեր՝ շարված կողք-կողքի, ուս-ուսի: Մի տեղ իրար գլխի են կիտվել, ինչպես ֆուտբոլի հետաքրքիր խաղ դիտող անզուսպ ցավաքաշների մի բազմություն, մի տեղ առանձին խմբվել՝ թայմ-աուտ վերցրած եւ մարզիչի շուրջը հավաքված բասկետբոլային թիմի նման, մի տեղ թափով շուրջպար բռնել՝ ճիշտ եւ ճիշտ Աշնակցիների պարախումբ, մի տեղ ճակատ-ճակատի եկել՝ ասես զարկան ցուլեր:
Եւ բոլորը՝ այգիներով, պուրակներով զարդարված, ծառաստանների, թփուտների մեջ:
Ի՜նչ սքանչելի տեսարան:
Նայում ես, ու սիրտդ չի կշտանում: Նայում ես, ու կուրծքդ լցվում է խնդությամբ:
Եւ դու քեզ այնպես թեթեւ, այնպես երջանիկ ես զգում, որ թվում է՝ թեւերդ տարածես՝ ոտքերդ կկտրվեն լաստակից, օդ ելած, կթռչես հեռու, մինչեւ աստղերը հեռավոր:
Աշխարհն էլ՝ մե՜ծ, լա՜յն, անեզրական, լուսավոր: Բոլորովին այն չէ, ինչ տեսել ես ցածրից, գետնի վրայից, փողոցները չափչփելիս:
Օդն էլ՝ մի ուրիշ տեսակ՝ մաքուր, անաղարտ. շնչիր ու շնչի՜ր, թող կուրծքդ ուռչի, սիրտդ մեծանա, թող հովը սլսլա ականջիդ տակ, խտղտացնի թեւատակերդ, սփսփացնի մարմինդ:
Իսկ դու՝ միշտ վե՜ր ու վե՛ր...
Ես ուզում էի բարձր, անսահման բարձր լինեն մեր կառուցած շենքերը, որպեսզի ավելի բարձրից նայեմ շուրջս, ավելի շատ բան զգամ:
Չէ՞ որ այստեր՝ վերեւում, ամեն ինչ մաքուր է, հստակ: Եւ ոչ միայն օդը: Դու էլ ես մաքուր՝ մանրից, գծուծից հեռու: Գուցե սխալվում եմ, գուցե այն չեմ ասում ինչ ուզում եմ ասել, այնպես չեմ ասում, ինչ ուզում եմ ասել, այնպես չեմ ասում, ինչպես ուզում եմ: Բայց, հավատացեք, այդպես է:
Ու քանի բարձրանում էր մեր կառուցած շենքը, այնքան ուրիշ էր թվում աշխարհը, փոխվում էին մարդիկ, փոխվում էի նաեւ ես:


***

Հիմա ես կարողանում էի հենց մեր լաստակից դեմ-դիմաց խոսել Արամի հետ: Հիմա մենք նույն բարձրության վրա էինք, նա՝ կռունկավար, ես քարտաշի աշակերտ:
- Հը, ո՞նց ես: Կառուցու՞մ ենք,- խցիկի բաց պատուհանից հարցնում էր Արամը:
Ես ծուռ-ծուռ ժպտում էի, գլխով անում, եւ իմ ծուռ ժպիտից նա հասկանում էր, որ դեռ այն չեմ ինչ կուզեի լինել:
Մի օր էլ, թե՝
- Արի դու դասընթացներ հաճախիր: Ցերեկները կաշխատես, երեկոները կսովորես: Ինչ որ դժվար լինի՝ կգաս կբացատրեմ...
Վարպետս սիրով համաձայնեց, եւ ես այդպես էլ արեցի:
Արամն օգնում էր ինձ, հետն էլ շատ զարմանում, որ ես այնքան քիչ բան եմ բերել միջնակարգից:
- Ա՛յ տղա, բա դու հեչ ֆիզիկա չես անցե՞լ,-հարցնում էր զարմացած, երբ ես մշտական ու փոփոխական հոսանքը չէի ջոկում իրարից:
Ո՞նց չէի անցել: Բայց ու՞մ մտքով կանցներ, որ մի օր պետք է գալու: Ո՞վ կմտածեր, որ շինարար դառնալու համար էլ այսքան ֆիզիկա ու մաթեմատիկա է պետք:
Ա՜խ, ինչպես էի սխալվել, ո՜նց էի ափսոսում: Երանի թե այս խելքին լինեի...
Թող հորս «մինուճար բալիկը» չլինեի, մորս «ջանին մատաղը», քույրերիս «ախպերիկ ջանը», հարեւանների սիրելին, միայն թե ես էլ գիտենայի այն, ինչ պարտավոր էի գիտենալ, ես էլ սովորեի, ինչպես մյուսներն էին սովորում:
Ազատ ժամերին Արամի հետ միասին բարձրանում էինք կռունկի խցիկը: Նա հերթով ցույց էր տալիս ղեկավարման լծակները, բացատրում նրանցից յուրաքանչյուրի դերը, հետո գործի դնում, ցույց տալիս գործողության մեջ: Եւ բոլորը՝ արագ, վարժ, անվրեպ, մի նախանձելի սիրով: Ասես մեքենա չէր ձեռքի տակինը, այլ ուշադրության ու խնամքի կարոտ, մի կենդանի ոգի: Գործն ավարտելուց հետո մինչեւ չսրբեր, կարգի չբերեր սարքերը, չէր իջնի խցիկից:
Նույն բանն էր սովորեցնում ինձ:
- Ամոթ չէ չիմանալը,- ասում էր անկեղծորեն:- Ավե՛լի լավ է մեկ անգամ կարմրես, քան՝ ամբողջ կյանքում...
Որբ օրով, մանկատանն էր մեծացել, շատ դառնություններ քաշել, բայց հետո գտել էր իր երջանկությունը, ինքը երջանիկ էր եւ օգնում էր, որ ես էլ իմը գտնեմ:
Ես տեսնում էի, ինչպես կամաց-կամաց փոխվում է շրջապատիս վերաբերմունքը իմ նկատմամբ: Գործի տեղը հարգանքով են նայում ինձ վրա, խրախուսում, քաջալերում: Տնեցիները ավելի հոգատար են դառել, հարեւանները՝ նույնպես:
Եւ վարպետ Հարութը, որ ձեթագույն աչքեր ունի, ձեթի պես պլպլան այտեր, փորձում է նորից ձմերուկներ դնել թեւերիս տակ.
- Բա որ ասում է՞ի... տեսա՞ք...
Բայց՝ զուր: ես այլեւս չեմ հավատում նրան: Շրջում եմ երեսս: Իսկ վարպետ Մարտիրոսը խորամանկորեն ժպտում է քթի տակ, խեթ-խեթ նայում հարեւանին, որպես թե՝ »Տեսա՞ր... հո տեսա՞ր...»:


***

Այսօր ես ավարտեցի կռունկավարի դասընթացները: Այսօր ես կռունկավարի դիպլոմ ստացա:
Ազնիվ խոսք, ընկերներ, այսօր իմ կյանքի ամենաերջանիկ օրն է: Չեմ ուզում վշտացնել ոչ ոքի, անգամ վարպետ Հարութին, որ մի ժամանակ զգուշացնում էր տնեցիներին՝ աչքերը տան վրա պահեն: Մանավանդ որ, նա այսօր մեծ վիշտ ունի՝ ազատել են գործից (ասում են՝ հումքի պակսորդ է տվել): Թող նա այդ վիշտը կիսի բարեկամների հետ, գուցե թեթեւանա:
Իսկ ես, վարպետ Մարտիրոսի խորհրդին հետեւելով, երջանկությունս եմ կիսում ձեզ հետ, որ դուք էլ ուրախանաք, բոլո՜րը, բոլո՜րը ուրախանան:

[Smokie]

Հարեւանները

Մեր բակում առաջին նստարանը ուստա Վարոսը դրեց, այն նույն Վարոսը, որ հմուտ շինարարի համբավ ունի եւ փառահեղ բնակարան է ստացել հենց առաջին հարկում:
Հետո մի կլոր սեղան շինեց նստարանին ընդհուպ, որը շուտով մեր շենքի բնակիչների հավաքատեղին դարձավ: Հավաքվում էին, զրույցի բռնվում, մինչեւ ուշ գիշեր դոմինո, պրեֆերանս խաղում:
Տեսնելով այդ, ուստան մի նստարան էլ աջից դրեց ու կլոր տաղավար կապեց սեղանի գլխին: Հարեւանները խաղաղի վազ տնկեցին տաղավարի բոլորքը, եւ վազը ճյուղ տալով, բարձրացավ չորս կողմից, տաղավարը դարձրեց մի կանաչ լուսամփոփ:
Միայն մի մարդ չէր մասնակցում նրանց զրույցներին ու խաղերին՝ Գործ-Կարապետը, նա, որ ժամանակին «կով պահող» էր եղել, ընկերության ցուցանակի տակ գործող մի փոքրիկ ֆերմայի տնօրեն, հետո, երբ արգելել էին քաղաքում անասուն պահելը, լուծարքի էր ենթարկել ֆերման, ծախել կովերը, ապրում էր իր ավանդական մենատան ու կովանոցի տեղում բարձրացող այս բազմահարկ, նորակառույց շենքում:
Ապրում էր մի տեսակ՝ կղզիացած, աշխարհից ու մարդկանցից խռով: Չէր շփվում, չէր խոսում ոչ ոքի հետ: Թեեւ նոր, անծանոթ մարդիկ էին հարեւանները, սակայն նրանց վրա նայում էր փշոտ, ոխակալ հայացքով, որպես թե նրանք լինեին իր ձախորդության պատճառը՝ գաճաճ, գետնահուպ տունն ու միշտ գոմաղբի գարշահոտով պարուրված կովանոցը քանդողները:
Սկզբում չէր էլ նայում ուստա Վարոսի տաղավարի կողմը ասես ոչ տաղավար կար, ոչ էլ տաղավարը հավաքված դոմինո, պրեֆերանս խաղացող հարեւանություն:
Հետո սկսեց վերեւից՝ երրորդ հարկի իր պատշգամբից, աթոռին նստած, հաստլիկ ձեռքերը բազրիքին դարսած, լայն մսոտ ծնոտը նրանց հենած, լուռ, ակնդետ հետեւել խաղի ընթացքին: Մեկ-մեկ էլ բակ էր իջնում, նույնը կատարում հենց բակում: Կանգնում էր խաղացողներից քիչ հեռու, փորը դուրս գցած, ձեռքերը մեջքին, լուռ, անձայն:
Երբեմն միայն ինքնաբերաբար ծպպացնում էր, օրորում ծանր, խոշոր գլուխը կամ քմծիծաղ տալիս մոռագույն քթի տակ, երկա՜ր, երկա՜ր, մինչեւ վերից՝ պատշգամբից Նազլու կինը ձայն տար.
-Կարապետ՝ չա՛յդ...
Կարծում եք խաղալ չգիտե՞ր, չէր ուզում խաղա՞լ: Գիտե՜ր: Շատ շատերից էլ՝ լավ, շատ էր ուզում խաղալ:
Կար ժամանակ, երբ ամեն երեկո, ֆերմայի գործերն ավարտելուց հետո, կանչում էր միակ դրկից ոսկերիչ Արփիարին, եւ նրանք ժամերով նարդի էին գցում իր եւ հարեւանի շենքերի սահմանագծում:
Խաղում էր կրքով, տարված-վերացած, խաղամոլի մշտաբորբաք ախորժակով, մինչեւ կեսգիշեր, մինչեւ Նազլու կինը բացեր դարպասի փտած դուռն ու, նրա շրջանակում կանգնած, ձայն տար.
-Կարապետ՝ չա՛յդ...
Եւ եթե հիմա նա չէր մասնակցում հարեւանների խաղերին, դա, անշուշտ, իր հիմնավոր պատճառն ուներ: Գործ-Կարապետը սովոր չէր այդօրինակ խաղերի: Կտեսնես՝ հավաքվեցին, կողմերի բաժանվեցին, խաղացին խմբովին: Ի՞նչ համ:
-Թող մեջտեղը բան չլինի, միայն թե՝ տարածդ քոնը լինի, քոնը, որ սիրտդ փառավորվի,- մտածում էր համոզված:- Թե չէ՝ ուրիշի մսուրի վրա ամեն կով էլ կբառաչի...


***

Անցավ ժամանակ:
Երկարատեւ գործուղումից վերադառնալով, մի երեկո նոր էի մտել մեր բակը, երբ շքամուտքի մոտ հանդիպեցի Գործ-Կարապետին:
Իր Նազլու կնոջ հետ ինչ-որ տեղ էր շտապում: Քթի տակ արձագանքեց բարեւիս, առաջ անցավ: Ծալած վերմակ կար կնոջ թեւատակին: Դա գրավեց ուշադրությունս. տանը հետաքրքրվեցի:
-Նրանց հերթն է,- ասաց մայրս:
Հետո իմանամ, որ դիմացի շենքում երեք փոքրահասակ երեխաներ մնացել են անխնամ: Նրանց երկրաբան հայրը գտնվում է լեռներում, մայրը հիվանդանոցում:
-Մենք ենք խնամում: Հերթով...- ասաց մայրս:- Ժողով ենք արել, որոշել: Մի տեսնես՝ հրեշտակի պես երեխեք են...- ու նա պայծացավ միանգամից:


***

Հիմա Գործ-Կարապետն առաջվա նման էլի չի մասնակցում ուստա Վարոսի տաղավարում ամեն երեկո բորբոքվող խաղերին: Բայց չի էլ գալիս մռայլ-մթնած կանգնում խաղացողների գլխավերեւում, ծպպացնում քթի տակ, օրորում, ծանր, խոշոր գլուխը:
Հիմա ուրիշ հոգս ունի նա:
Մի ոտքը միշտ դիմացի շենքումն է: Երեք մանուկներին գլխին հավաքած, ի՜նչ խաղեր ասես, որ չի հորինում նա: Կյանքում զավակ չունեցած, թոռնիկի այտ չհամբուրած այդ չոր-ցամաք մարդը կարծես մեկի տեղ միանգամից երեքն է գտել, դալարել, ետ եկել, հոգով մանկացել: Մի մաքու՜ր անկյուն է բացվել նրա սրտում:
Ու երբ Նազլու կինը վերեւից՝ իրենց երրորդ հարկի պատշգամբից, կանչում է՝ «Կարապետ՝ չա՛յդ», Գործ-Կարապետը նրա հրավերն առնում է դիմացի շենքից:
-Պաժառ չի, կգամ,- ասում է դժգոհած:
Ու չի շտապում: Ամենեւին չի շտապում:
Իսկ ուստա Վարոսի կանաչ տաղավարում դեռ երկա՜ր, երկա՜ր շարունակվում է խաղը: