Դիտել ողջ տարբերակը : Ով էր իրականում Արտավազդ Երկրորդի մայրը
Պատմությունից մենք գիտենք, որ Տիգրան Մեծը Հայաստան վերադառնալուց հետո ամուսնանում է ոմն հայ կնոջ, իսկ մեկ տարի անց Պոնտոսի արքայադուստր Կլեոպատրայի հետ: Հայ կնոջից ծնվում է Արտավազդը, իսկ Կլեոպատրայից Զարեհը, անհայտ անունով արքայազնը` իմ կարծիքով Արտաշես, և Տիգրան Կրտսերը:
Ըստ իս սա այնքան էլ հավանական չի թվում: Կարծում եմ Տիգրանը դեռ պատանդ գնալուց առաջ էր ամուսնացած` հավանաբար հայ իշխանուհու հետ, որից էլ ունեցել է երեք արքայազններին: Իսկ ահա Արտավազդը Կլեոպատրայի զավակն է:
Այս վարկածի պաշտպան կարող է լինել այն հանգամանքը, որ Արտավազդը մինչև եղբայրների կործանումը երբևէ հայտ չի ներկայացրել թագաժառանգ լինելու, ինչը բացատրվում է նրա ու իր եղբայրների տարիքային մեծ տարբերությամբ:
Խնդրում են կարծիքներ արտահայտել այս կապացկությամբ:
Իսկ գուցե ուղղակի Արտավազդը ավելի հայրասեր էր, քան իր խորթ եղբայրները?
Լիոն ջան, մի փոքր դժվար է այս հեռավորությունից կարծիք կազմել, թե ինչ է եղել իրականում այն ժամանակ: Փաստ է, որ Արտավազդի եղբայրները եղել են շնորհալի և հզոր և նա ի վիճակի չի եղել ոտք գցել նրանց հետ մինչև Տիգրան Կրտսերի Հռոմ տարվելը:
Իսկ մայրերի հարցով ինչ է ասում պատմությունը :) Կարծես քեզ դուր չեկավ, որ հայրենասեր Արտավազդի մայրը կարող էր օտար Կլեոպատրան լինել :)
Malxas ջան, ես ամենևին էլ հակված չեմ կարծելու, որ Կլոեպատրայի այդ 3 տղաները ավելի խելոք են եղել, քան Արտավազդը: Մեծը ուղղակիորեն դավաճանեց իր հորն ու հայրենիքին, միջնեկը դավեր նյութեց և էշ-նահատակ դարձավ, կրտսերն էլ- ինքներդ գիտեք: Արտավազդի իբր պասիվությունը, որը դու քո ձևով ես մեկնաբանում, կարող է մեկնաբանվել որպես հայրասիրություն, իմաստնություն...
Պետք է չհամաձայնեմ քեզ հետ, եղբայրս: Առավել հավանական եմ համարում, որ Արտավազդը հենց Կլեոպատրայի որդին էր: Իսկ նա ուզած չուզած պետք է համակերպվեր իր կրտսերի դերի հետ, քանի որ համարյա քսան տարով մեծ եղբայրներ ուներ իրենից առաջ:
Չմտածես, թե վատ եմ տրամադրված Արտավազդին :) Մի վեպ էլ իր մասին ունեմ գրած, կոչվում է` <Քսան հազար տաղանդ Ծոփքի համար>
Այ քեեզ բաանն :) Ուրեմն այդ վեպը դու ես գրել?? Ճիշտն ասած գրախանութներում շատ էի տեսել ու հատկապես մեջս տպվել է իր օրիգինալ վերնագրով... Առավել ևս հաճելի է: Բայց ամեն դեպքում չէ: Եթե նույնիսկ չեմ սխալվում, սկզբնաղբյուրներում պետք է ուղղակի նշում լինի, թե Կլեոպտարյաի որդիներն ովվքեր էին...
Ահա, գտա. Ապպիանը ուղղակի գրում է, որ Տիգրան Մեծը ունեցել է 3 որդի Կլեոպատրայից, որոնցից մեկն էլ Տիգրան Կրտսերն էր :)
Սկզբնաղբյուրների դեմ ոչին չունեմ ասելու: Բոլորն էլ անխտիր նշում են, որ երեք որդիները Կլեոպատրաինն էին: Բայց նրանք հնարավոր է շփոթում են: Իմ սեփական տեսակետն եմ ներկայացնում, ըստ որի այնքան էլ հավանական չէ, որ Տիգրան Մեծը 45 տարեկան հասակում նոր սկսեր ընտանիք կազմել: Նա հավանաբար ամուսնացած էր, երբ պատանդ տարվեց Պարթիա: մոտ 27 տարեկան էր, եթե չեմ սխալվում, իսկ թագաժառանգին ամուրի չէին թողնի այդ տարիքում: Դա պետական նշանակության հարց էր:
Իհարկե, այդ ամենի մասին ես էլ եմ մտածել: Իսկ արի հարցին այլ կողմից մոտենանք - ով ասաց, որ Արտավազդը Տիգրանի ավագ որդին չէր, ծնված` մինչև իր հոր` Կլոեպատրայի հետ ամուսնանալը?
Եթե ավագ որդին լիներ, ապա անկասկած թագաժառանգը ինքը կլիներ: Չեմ կարծում, թե Միհրդատ Եվպատորը կկարողանար պայման դնել Տիգրանի դեմ, որ իր թոռները դառնային Մեծ Հայքի թագաժառանգներ: Շաաատ էր փոքր Արտավազդը իր եղբայրներից, այդ պատճառով էլ բոլոր առումներով զիջում էր նրանց: Եթե Տիգրանի որդիների մոտավորապես նույն շնորհները վերագրենք, ապա 22 տարեկան արքայազնին բնավ հեշտ չէ պայքար մղել 40 տարեկան ավագ եղբոր հետ:
Չես կարող ասել - Միհրդատը կարող էր այդպիսի պայման դնել, իսկ Արտավազդի` իր եղբայրներին զիջելու մասին թեզին համաձայն չեմ: Այն, որ տարրական հայրասիրություն ուներ և չէր ապստամբում հոր դեմ, դեռ չի նշանակում, որ ինքը թույլ արքայազն է եղել: Իսկ գուցե Արտավազդը չի էլ պայքարել, այլ, վարվելով խելացի կերպ, թողել է, որ փառասեր եղբայրները իրենք իրենց գլուխն ուտեն ու թագը հեշտ ու հանգիստ հասնի իրեն...
Միհրդատը կարող էր այդպիսի պայման դնել, բայց Տիգրանն իմ կարծիքով չէր ընդունի: Ինչը կարող էր ստիպել այդ արժանապատիվ և փառատենչ տիրակալին այդպիսի որոշում ընդունել: Ինչու պետք է շրջանցեր իր ավագ որդուն ու կռիվ գցեր ընտանիքում: Առաջին կնոջ ընտանիքը հավանաբար ազդեցիկ նոհմ կլիներ ու բացահայտ իր դժգոհությունը կհայտներ: Էլի եմ կրկնու, որ առանձնապես մեծ պատճառ չկար: Միհրդատ Եվպատորն ավելի շատ էր շահագրգռված դաշինքով, քանի որ Հռոմի դեմ էր կռվում:
Ես Արտավազդին բնավ թույլ չեմ համարում: Նա պակաս տաղանդավոր չէր իր եղբայրներից, միևնույն ժամանակ ավելի հավասարակշիռ էր և կրթված: Փայլուն դիվանագետ էր ու թագավոր, որը գործի մեջ բազմիցս ապացուցեց: Ուղղակի տարիքային առավելություն եմ վերագրում նրա եղբայրներին: Համաձայնիր, որ քսան տարեկան տղան չի կարող մրցակցել 40 տարեկան հասուն տղամարդու հետ: Համենայնդեպս շատ դժվար կանի այդ: Տարիքները մոտավոր եմ գրել:
Կրկնում եմ, ես չեմ կարծում, որ Արտավազդը փոքր է եղել Կլեոպատրայի որդիներից: Իսկ պայման, ի դեպ, որ Կլեոպատրայի որդիները պետք է հաջորդեն Տիգրանին, ես որևէ տեղ չեմ հանդիպել...
Ինձ թվում է` Տիգրան Մեծը գաղտնի դավաճանում էր Կլեոպատրային, և Արտավազդն ամենևին Կլեոպատրայից չէր, բայց խեղճ Կլեոպատրան այդպես էլ չիմացավ այդ մասին:8
Տիգրան Մեծ, չեմ կասկածում, կարգին հարեմ ունեցած կլինի: Չէ որ Տիգրանակերտի հայտնի գործողության ժամանակ քաղաքից դուրս բերվեց նաև նրա կանանոցը:
Կանանոցի երեխեքից դժվար թագաժառանգ ընտրեին:
Կանանոց էլ կա, կանանոց էլ: Արտավազդի մայրը միանգամայն կարող էր մինչև Կլեոպատրայի հայտնվելը լինել կանանոցի առաջին տիկինը...
Այդպես էլ տարիքները լավ չեն բռնում: Երեք եղբայրները չափազանց ակտիվ ու հասուն են ստացվում իրենց երիտասարդ տարիքի համար, իսկ Արտավազդը չափազանց ծեր: Իր մահապատժի տարում 80 - ից ավելի տարիք կունենար նա: Իսկ եթե ընդունում ենք, որ նա ծնվել է մթա 93 թվականի կողմերը, ապա ամեն ինչ իր տեղն է ընկնում: Հասուն տարիքում նա աչքի է ընկնում ստեղծագործական ու դիվանագիտական տաղանդով, իսկ երիտասարդ տարիքում համեստորեն մնում է ավագ եղբայրների ստվերում: Ի վերջո ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում այն բանի մեջ, եթե նա Կլեոպատրայի որդին լիներ: Չեմ հավատում Պլուտարքոսի այն պնդմանը, որ Կլեոպատրան թողնում է ամուսնուն ու երեխաներին և հոր` Միհրդատ Եվպատորի մոտ է գնում: Խիստ անարժանահավատ է դա, ինչը հաճախ է հանդիպում Պլուտարքոսի մոտ: Պատկերացրեք միայն, թե ինչպես կարող էր աշխարհում իր մեծությամբ երրորդ պետության առաջին տիկինը այդպիսի քայլի դիմել ունենալով իր փառասիրությունները և գտնվելով բոլորի ուշադրության կենտրոնում: Միհրդատը ուղղակի չէր կարող այդքան մեծ ազդեցություն ունենալ նրա վրա: Հիշենք, որ Կլեոպատրան 16 տարեկանում կնության եկավ Տիգրանին: Միհրդատի գերմարդկային հատկանիշները ակնհայտորեն չափազանցված են շնորհիվ այն ռեկլամի, որը նա ստացել է, որպես Հռոմի երդվյալ թշնամի: Իսկ Տիգրանինն անհասկանալիորեն նվազեցված: Իսկ Տիգրանի իսկական մեծության ակնարկներ կարելի է տեսնել թեկուզ Ցիցերոնի մոտ, որը Տիգրանին ներկայացնում է իբրև Հռոմի ամենահզոր թշնամի:
Malxas ջան, պոստիդ երկրորդ մասում բերված հոգեբանական վերլուծությունը ինչքան ընդունելի է... այնքան էլ անընդունելի: Կարող էր և այդպես լինել, և չլինել: Կլեոպատրան կարող էր և այսպիսինը լինել, և այնպիսինը: Վատի կամ լավի հարցը չի - դու, ինչպես և շատերը, հարցում անպայման սուբյեկտիվիզմ եք տեսնում, իսկ իմ հիմնական սկզբունքն է` օբյեկտիվ լինել, անկախ ամեն ինչից: Արդյունքում ես հավանական չեմ համարում, որ Արտավազդը կարող է լինել Կլեոպատրայի որդին, իսկ այն 3-ը` ոչ ու, եթե պետք լինի, քո գրածինի կրկնակի մեծության հոգեբանական հնարավոր հիմնավորումներ կգրեմ :)
Ինչ վերաբերվում է տարիքային ֆակտորին: Տիգրանը գահ բարձրացավ 45 տարեկանում, այսինքն նա ծնվել էր մ.թ.ա. 140 թ-ին: Մ.թ.ա. 110-105 թվականներին, այսինքն 30-35 տարեկանում, նա կարող էր ունենալ Արտավազդին: Ընդ որում հաշվի առ, Արտավազդը կարող էր նրա առաջնեկը չլինել: Եվ այսպես ծնված լինելով ասենք մ.թ.ա. 110-105 թվականներին, Արտավազդը մահացել է մ.թ.ա. 31 թ-ին` 75-80 տարեկան հասակում: Նորմալ է, եթե հաշվի առնենք Արտավազդի հասուն ու դիվանագիտորեն խոհեմ վարքագիծը, ինչպես նաև այն, որ դեռ մ.թ.ա. 60-50 թվականներին նա արդեն ամուսնացնում էր հասուն աղջիկներ: Ի դեպ, երկարակեցությունը ու բացառիկ առողջությունը բնորոշ էր նաև Տիգրան Մեծին, որը 72 տարեկան հասակում կարողանում էր գլխավրել ծան զրահավոր հեծելազորի գրոհը: Ըստ իս Տիգրան II Մեծը մահացել է մ.թ.ա. 38 թ-ին, 102 տարեկան հասակում, այնպես որ բացառված չէ, որ Արտավազդն էլ 70-80 տարեկանում կարող էր առույգ ու ժիր լինել:
Ուրեմն քո կարծիքով Արտավազդը Պարթիայում է ծնվել? Կարծիք կազմելիս եղբայրաբար խորհուրդ կտամ նայել նաև հատված դրամներին: Շատ թե քիչ տարիքին բնորոշ կլինեն:
Թույլ տեղ է մնում նաև երեք եղբայրների երիտասարդ տարիքում մեծ հզորություն ունենալը: Համաձայնիր, որ բոլոր Արտաշեսյանները հասուն տարիքում են արտահայտել իրենց տաղանդները:
Ի դեպ քո բերած արքայատոհմի հետ նույնպես մասնակի եմ համաձայն: Վաղարշակին որպես Արշակունի Հայաստանի գահին լինելը հետաքրքիր կարծիք է, բայց Արտաշեսից սկսած արդեն Արշակունիներ չէին: Այս մեկն ինձ համոզիչ չի թվում:
Արտաշես/Արշակունիների պահով պատրաստ եմ առանձին թեմայում պաշտպանել իմ տեսակետը: Դրամների պահով, իհարկե, լուրջ փաստարկ է, թեև այն ևս չի կարող միանշանակ պատասխան տալ: Բայց, քանի որ դրամների պահով փաստարկումն ուժեղ էր... միացնում եմ "ծանր հրետանին" :)
Մ.թ.ա. 55-ական թվականներին Արտավազդն արդեն ուներ առնվազն 2 ամուսնանալու տարիքի աղջիկներ - Պարթևական Բակուր արքայազնի, ինչպես նաև Ատրպատականի թագավորության արքա Արիոբարզան I-ի (մ.թ.ա մոտ 60-50) կինը Արտավազդ III-ի աղջիկներն էին: Մի աղջիկ էլ Արտավազդը կնության էր տվել Արքելայոս I Կապադովկիացուն (մ.թ.ա 36 - մ.թ. 17): Մ.թ.ա. 31 թ-ից Մեծ Հայքում իշխած Արտաշես II-ը (մ.թ.ա. 31-20) ևս հասուն այր էր թագը ընդունելու պահին: Նրանցից մեծ է եղել Տիգրան III -ը (մ.թ.ա. 20-8), քանի որ Էրատոն (1, 6-12)` Տիգրան III -ի դուստրը, 12 թ-ին արդեն զառամյալ մի կին էր: Ընտանիքում ամենափոքրը կարծես թե Արտավազդ IV-էր (մ.թ.ա. 5-2) էր...
Արդյունքում ստացվում է, որ, եթե մ.թ.ա. 55-ականներին նա ուներ 18-20 տարեկան աղջիկներ, իր երեխաները հիմնականում ծնվել էին մ.թ.ա. 60-50 թվականներին, իսկ ինքն էլ ամուսնացել էր ասենք 20 տարեկանում, ապա գալիս ենք հետևության, որ քիչ հավանական է Արտավազդի ծնվելը մ.թ.ա. 95 թ-ից ուշ :)
Եվ վերջապես - ասենք, թե Արտավազդը ծնվել էր Կլեոպատրայի "հարս գալուց" անմիջապես առաջ - հետո?
Նախ` Բակուր արքայազնի հետ ամուսնացավ ոչ թե Արտավազդի դուստրը, այլ նրա քույրը: Բացի այդ այն ժամանակներում աղջիկներին ամուսնացնում էին ոչ թե տասնութը լրանալուց հետո, այլ շատ ավելի վաղ: Տղամարդիկ նույնպես, հատկապես երբ նրանք թագաժառանգ են, կարող էին ամուսնանալ 20 տարեկանից ավելի վաղ:
Եվ վերջապես - ասենք, թե Արտավազդը ծնվել էր Կլեոպատրայի "հարս գալուց" անմիջապես առաջ - հետո?
Այն, որ ես ենթադրում եմ, որ Կլեոպատրան շատ լավ հայոց առաջին տիկին է եղել և փաստացի հանդիսանում է Արտավազդի մայրը, ինչին չգիտեմ ինչու դու այդքան դեմ ես: :) Ասես միակ օտար արքայադուստրն էր, որ մուտք էր գործում հայոց թագավորների ընտանիք և նրանից ծնված արքայորդիները պետք է միայն դավաճաններ լինեին :)
Չէ, եղբայր, նոր նայեցի - ամեն դեպքում աղջիկը, այլ ոչ թե քույրն էր հարս գնացել Բակուրին:) Իսկ դեմ եմ պարզ մի պատճառով - սկզբնաղբյուրն ասում է ուղիղ հակառակը, դու ծանրակշիռ որևէ փաստարկ չես ներկայացնում, անուղղակի ապացույցները ևս կարծես իմ օգտին են: Մնացածը սուբյեկտիվ գործոն է, որը ես նման հարցերում չեմ ընդունում...
Մեղապարտ
26.11.2010, 02:20
Ինչ վերաբերվում է տարիքային ֆակտորին: Տիգրանը գահ բարձրացավ 45 տարեկանում, այսինքն նա ծնվել էր մ.թ.ա. 140 թ-ին: Մ.թ.ա. 110-105 թվականներին, այսինքն 30-35 տարեկանում, նա կարող էր ունենալ Արտավազդին: Ընդ որում հաշվի առ, Արտավազդը կարող էր նրա առաջնեկը չլինել: Եվ այսպես ծնված լինելով ասենք մ.թ.ա. 110-105 թվականներին, Արտավազդը մահացել է մ.թ.ա. 31 թ-ին` 75-80 տարեկան հասակում: Նորմալ է, եթե հաշվի առնենք Արտավազդի հասուն ու դիվանագիտորեն խոհեմ վարքագիծը, ինչպես նաև այն, որ դեռ մ.թ.ա. 60-50 թվականներին նա արդեն ամուսնացնում էր հասուն աղջիկներ: Ի դեպ, երկարակեցությունը ու բացառիկ առողջությունը բնորոշ էր նաև Տիգրան Մեծին, որը 72 տարեկան հասակում կարողանում էր գլխավրել ծան զրահավոր հեծելազորի գրոհը: Ըստ իս Տիգրան II Մեծը մահացել է մ.թ.ա. 38 թ-ին, 102 տարեկան հասակում, այնպես որ բացառված չէ, որ Արտավազդն էլ 70-80 տարեկանում կարող էր առույգ ու ժիր լինել:
Լիոն բարեկամ Հարգանքներս ,
Մի քիչ Տիգրանի մասին ,ավելի մանրամասն եթե կարող էս:
Թեման մի քիչ էն չի, եղբայր :) Ամեն դեպքում, եթե պետք է, այլ կամ նոր թեմայում ասա ինչ է պետք, հնարավորինս կաջակցեմ...
Որտեղ նայեցիր, որ աղջիկն է գրված?
Չկա այլ տեղ գրված, որ քույրն է?
Հետաքրքիր է...:think Ես հիշում էի աղջիկ ու այստեղ (http://ru.wikipedia.org/wiki/Артавазд_II) այդպես է գրված: Բայ Պլուտարքոսի մոտ գրված է, որ... քույրն է??!!
Այստեղ (http://www.kulichki.com/~gumilev/HE1/he129.htm) ևս գրված է` աղջիկ
Moonwalker
26.11.2010, 17:42
Lion հետաքրքիր է անգլերեն վիկիում (http://en.wikipedia.org/wiki/Artavasdes_II_of_Armenia) ի հակառակ ռուսերենի գրված է քույրը:think: Պետք է ճշտգրտել:
Համաձայն եմ??!! Ինքս էլ եմ զարմացած, քանի որ վստահ էի "աղջիկ" տարբերակին ու շատ տեղերում էի այն հանդիպել: Բայց հիմա, երբ փորփրում եմ ինտերնետը, հանդիպում եմ սայթերի 2 տարբերակներով: Երեկոյան կփորձեմ հարցը ավելի հստակեցնել, թեև այս տարակարծությունն ինքը ինձ համար նորույթ էր...
gevorg ghazaryann
26.11.2010, 18:37
Համաձայն եմ??!! Ինքս էլ եմ զարմացած, քանի որ վստահ էի "աղջիկ" տարբերակին ու շատ տեղերում էի այն հանդիպել: Բայց հիմա, երբ փորփրում եմ ինտերնետը, հանդիպում եմ սայթերի 2 տարբերակներով: Երեկոյան կփորձեմ հարցը ավելի հստակեցնել, թեև այս տարակարծությունն ինքը ինձ համար նորույթ էր...
իսկ Խորենացին սրա մասին ինչ էր ասում:՞
Moonwalker
26.11.2010, 19:19
իսկ Խորենացին սրա մասին ինչ էր ասում:՞
Ընդհանրապես Խորենացին Արտաշեսյանների կառավարման տարիների մասին փոքր ինչ սխալ պատկերացում ունի: Արտաշեսին (Արտաշես Ա) Խորենացու մոտ հաջորդում է Արտավազդը (Արտավազդ Ա), հետո Տիրանը (ըստ մեծագույն հավանականության Տիգրան Ա) ու վերջում Տիգրան Վերջինը: Տեսնում ենք, որ Արտավազդ Բ-ն ընդհանրապես չկա, իսկ Տիգրան Մեծը նույնացվում է Տիգրան Երվանդյանի հետ: Կարծեմ, թե մեզ հուզող հարցում Խորենացին մեզ չի կարող օգնել: :think
Իսկ ես միայն քույր տարբերակն էի տեսել, և այն էլ բոլոր հեղինակների մոտ: Պարզաբանման համար կխնդրեի օգտվել ոչ թե ինտերնետից, որտեղ հաճախ կարելի է հապճեպ ու իմիջայլոց գրված, խմբագրման չենթարկված, անարժանահավատ ու սխալ տեղեկությունների հանդիպել, այլ տպագրված գրքերից:
Եվս մեկ բանի վրա կուզենայի ուշադրություն հրավիրել: Արդյոք Արտավազդ Երկրորդը մինչև մթա 38 թվականը, իսկ դա այն թվականն է, որ մեր լավ եղբայր Լիոնը ներկայացնում է իբրև Տիգրան Մեծի մահվան տարի, արդյոք Արտավազդը դրամներ է հատել <արքայից արքա> նշումով: Կարծեմ Ռուբեն Մանասերյանի մոտ հանդիպել եմ, որ կտրել է դրամներ մինչև մթա 38 թվականը: Կճշգրտեմ ավելի ուշ, երբ ձեռքիս տակ ունենամ գիրքը: Այսպես ուրեմն, ինչքանով է հավանական, որ Տիգրան Մեծի կենդանի լինելու պարագայում նրա հայրենասեր և հորը հավատարիմ որդին դրամներ է հատում իր պատկերով և <արքայից արքա> տիտղոսով: Արդեն դրամ կտրելը ծանրակշիռ փաստ է, որ տվյալ անձը միահեծան է թագավորում:
Կխնդրեի բոլորին տեղեկություններ տրամադրել Արտավազդ Երկրորդի հատած դրամների տարեթվերի ու նրանց վրա արված գրությունների վերաբերյալ: Ահագին պարզություն կմտցնի մեր բանավեճի մեջ:
Moonwalker
26.11.2010, 21:24
Իսկ ես միայն քույր տարբերակն էի տեսել, և այն էլ բոլոր հեղինակների մոտ: Պարզաբանման համար կխնդրեի օգտվել ոչ թե ինտերնետից, որտեղ հաճախ կարելի է հապճեպ ու իմիջայլոց գրված, խմբագրման չենթարկված, անարժանահավատ ու սխալ տեղեկությունների հանդիպել, այլ տպագրված գրքերից:
Ճիշտն ասած տպագիր աղբյուրներ մոտս չկան, բայց օնլայն ռեսուրսներից ամենավստահելին Britannica հանրագիտարանը նույնպես պնդում է, որ Արտավազդն ամուսնացրել էր իր քրոջը.
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/36733/Artavasdes-II
Լավ, քրոջ հարցում վեճն առայժմ ընդհատում եմ և ընդունում եմ, որ հավանական է հենց "Քույր" տարբերակը, թեև ինքս էլ զարմացած եմ :) Կփորձեմ նոր ինֆո փորփրել, բան իմացա, կասեմ: Ամեն դեպքում, նույնիսկ եթե այս մեկ "երեխային" էլ հանենք, էլի մնում են աղջիկներ, որոնք արդեն հաստատ, Արտավազդի աղջիկներն էին...
Ընդհանրապես Խորենացին Արտաշեսյանների կառավարման տարիների մասին փոքր ինչ սխալ պատկերացում ունի: Արտաշեսին (Արտաշես Ա) Խորենացու մոտ հաջորդում է Արտավազդը (Արտավազդ Ա), հետո Տիրանը (ըստ մեծագույն հավանականության Տիգրան Ա) ու վերջում Տիգրան Վերջինը: Տեսնում ենք, որ Արտավազդ Բ-ն ընդհանրապես չկա, իսկ Տիգրան Մեծը նույնացվում է Տիգրան Երվանդյանի հետ: Կարծեմ, թե մեզ հուզող հարցում Խորենացին մեզ չի կարող օգնել: :think
Մեզ հուզող հարցում Խորենացին մեզ չի օգնի, բայց նա որոշակի տեղեկություններ այնուհանդերձ տալիս է Արտավազդ II-ի (III) մասին:
Եվս մեկ բանի վրա կուզենայի ուշադրություն հրավիրել: Արդյոք Արտավազդ Երկրորդը մինչև մթա 38 թվականը, իսկ դա այն թվականն է, որ մեր լավ եղբայր Լիոնը ներկայացնում է իբրև Տիգրան Մեծի մահվան տարի, արդյոք Արտավազդը դրամներ է հատել <արքայից արքա> նշումով: Կարծեմ Ռուբեն Մանասերյանի մոտ հանդիպել եմ, որ կտրել է դրամներ մինչև մթա 38 թվականը: Կճշգրտեմ ավելի ուշ, երբ ձեռքիս տակ ունենամ գիրքը: Այսպես ուրեմն, ինչքանով է հավանական, որ Տիգրան Մեծի կենդանի լինելու պարագայում նրա հայրենասեր և հորը հավատարիմ որդին դրամներ է հատում իր պատկերով և <արքայից արքա> տիտղոսով: Արդեն դրամ կտրելը ծանրակշիռ փաստ է, որ տվյալ անձը միահեծան է թագավորում:
Կխնդրեի բոլորին տեղեկություններ տրամադրել Արտավազդ Երկրորդի հատած դրամների տարեթվերի ու նրանց վրա արված գրությունների վերաբերյալ: Ահագին պարզություն կմտցնի մեր բանավեճի մեջ:
Իհարկե, վատ մեթոդ չէ, թեև ինքս, պնդելով "38-ի տարբերակը", հակված եմ այն բանի օգտին, որ Տիգրան/Արտավազդ զույգում մ.թ.ա. 55 թ-ից արդեն դե-ֆակտո "առաջին ջութակ" էր հենց Արտավազդը, քանի որ "հակապարթևական" Տիգրանը համ ծեր էր, համ էլ արդեն այնքան էլ "երես չուներ" դաշնակցելու պարթևների հետ...
Ծեր լինելը ու երես չունենալը նշանակություն չունեն այստեղ: Հնարավոր է նույնիսկ անկողնուց վեր չկենար Տիգրանը 10 կամ 20 տարի, բայց դա չի նշանակում, որ գահակիցը իր պատկերով դրամ պետք է հատեր: Կարող ես մեկ օրինակ բերել, երբ գահակիցն իր պատկերով դրամ է հատել եչբևէ: Կարծում եմ այդպիսի օրինակներ չկան, ամենաշատը կարող էին դրամի վրա նշել երկուսի գլուխներն էլ:
Ի դեպ Արտավազդը արքայից արքա մակագրությամբ դրամներ հատել է, այսպես ասած, պարթևների ինադու, այսինքն երբ վատ հարաբերություններ է ունեցել նրանց հետ, այլ կերպ ասած դրանով քաղաքական քայլ է կատարել: Էլի եմ կրկնում, ես կտրականապես բացառում, որ Արտավազդը Տիգրանը օրոք դրամներ հատեր: Գահակից եղել է մոտ 65 թվականից սկսած և մինչև 55 թ. դրամ չի հատել: Հենց այստեղից են գիտնականները բխեցնում Տիգրանի մահվան թվականը և ոչ թե այն պատճառով, որ նրա մասին գրառումներ չկան: Եթե քո տարբերակով ընդունենք, որ Տիգրանը 38 թվականին է մահացել: Արտավազդը դրամ չէր կարող հատել մինչև մթա 38 թվականը, քանի որ ընդամենը գահակից էր, չէր կարող հատել դրամ նաև 34 թվականից հետո, քանի որ գերեվարված էր Եգիպտոս: Ինչ է ստացվում, այդքան բազմաբնույթ, ակնհայտորեն տարբեր տարիքներ բնորոշող դրամները հատվել են ընդամենը 4 տարվա ընթացքում...
Էլի մեկ նկատառում. Բոլոր Արշակունիները դրամների վրա նշում էին իրենց տոհմի անունը` Արշակ, ինչը երբևէ չի նկատվել Արտաշիսյանների մոտ: Փոխարենը Արտաշես թագավորն իրեն համարում էր Երվանդական, իսկ իրենց տոհմը Արտաշիսյանները ծագեցնում էին Աքեմենյաններից: Սա թերևս լեգենդատիպ ու մոդայիկ նկատառում է, բայց նրանք դա երբեք չէին անի, եթե իրոք Արշակունի լինեին:
Չեմ կարծում թե Ատաշիսյանները Արշակունի են եղել: Սա հավանական չէ:
Արշակունի/Արտաշեսյանների պահով այս թեմայում չեմ խորանա, թեման այն չէ: Այլ թեմայում կարելի է: Դրամների պահով` իհարկե, ասածդ իմաստ ունի, բայց կարծում եմ, որ ամեն ինչ չէ, որ այդքան միանշանակ է: Կարծում եմ լավ փորփրելու դեպքում հնարավոր է գտնել գահակից արքաների նկարներ դրամների վրա: Իր հերթին ավելացնեմ, թր. "մ.թ.ա. 38"-ի պահով Խորենացու տվյալները շատ միանշանակ են...
Իսկ "Արքայից-արքա" տիտղոսն, ի դեպ, կրում էին Մեծ Հայքի բոլոր գահակալները` Տիգրան IV-ը ներառյալ...
Դրամների պահով` իհարկե, ասածդ իմաստ ունի, բայց կարծում եմ, որ ամեն ինչ չէ, որ այդքան միանշանակ է: Կարծում եմ լավ փորփրելու դեպքում հնարավոր է գտնել գահակից արքաների նկարներ դրամների վրա:
Բազմաթիվ անգամներ առիթ եմ ունեցել հին դրամներ ուսումնասիրելու և ոչ մի գահակցի չեմ հանդիպել, որ իր անունով դրամ հատեր: Երբ գտնես խնդրում եմ ցույց տուր ինձ:
Իր հերթին ավելացնեմ, թր. "մ.թ.ա. 38"-ի պահով Խորենացու տվյալները շատ միանշանակ են...
Իսկ Խորենացուն միշտ չէ, որ պետք է աներկբայորեն վստահել: Քերթողահայրը հաճախ է սխալվում, խառնում է ինչպես անունները այնպես էլ թվականները:
Իսկ "Արքայից-արքա" տիտղոսն, ի դեպ, կրում էին Մեծ Հայքի բոլոր գահակալները` Տիգրան IV-ը ներառյալ...
Դե բոլորը չէին կրում իհարկե :) Տիգրան Երկրորդից սկսեցին կրել, բայց խոսքից կառչել չլինի, ես իհարկե հասկացա, որ Տիգրանից հետո նկատի ունեիր: Բայց դե իրավամբ միայն Տիիգրանն էր կրում արքայից արքա տիտղոսը: Արտավազդ Երկրորդի ու Արտաշես Երկրորդի ժամանակ Մեծ Հայքը դեռ էլի հզոր էր: Բայց նրանցից հետո արքայից արքա տիտղոսն արդեն ձևական բնույթ էր կրում:
Բազմաթիվ անգամներ առիթ եմ ունեցել հին դրամներ ուսումնասիրելու և ոչ մի գահակցի չեմ հանդիպել, որ իր անունով դրամ հատեր: Երբ գտնես խնդրում եմ ցույց տուր ինձ:
Խնդրեմ - "Տիգրան IV և Էրատո պղնձե դրամ", ստեղծվել է մ.թ.ա. 2 թ-ին: Կարող ես տեսնել այստեղ` "Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա", Երևան 1981, էջ 308:
Իսկ Խորենացուն միշտ չէ, որ պետք է աներկբայորեն վստահել: Քերթողահայրը հաճախ է սխալվում, խառնում է ինչպես անունները այնպես էլ թվականները:
Սխալներ, իհարկե, կան, ինչպես ցանկացած այլ պատմիչի մոտ, բայց նրան ավելի շատ սխալներ են վերագրում, քան նա իրականում թույլ է տվել:
Դե բոլորը չէին կրում իհարկե :) Տիգրան Երկրորդից սկսեցին կրել, բայց խոսքից կառչել չլինի, ես իհարկե հասկացա, որ Տիգրանից հետո նկատի ունեիր:
Պարզ է, եղբայր, Տիգրանի II Մեծից հաշված... բոլորը :)
Բայց դե իրավամբ միայն Տիիգրանն էր կրում արքայից արքա տիտղոսը: Արտավազդ Երկրորդի ու Արտաշես Երկրորդի ժամանակ Մեծ Հայքը դեռ էլի հզոր էր: Բայց նրանցից հետո արքայից արքա տիտղոսն արդեն ձևական բնույթ էր կրում:
Չէի ասի այդքան միանշանակ...
Մ.թ.ա. I դարի երկրորդ կեսում. "… հայերն ավելի հզոր էին, քան պարթևները: Եվ եթե Տիգրանից հետո պարթևները գերիշխող ու առաջնորդող դեր էին կատարում` դրա պատճառը այն էր, որ Պարթևական թագավորությունը, շնորհիվ իր հեռավորության և աշխարհագրական նպաստավոր դիրքի, ավելի էր պաշտպանված ու ապահովված հռոմեական հարձակումներից, քան Հայաստանը",- այսպես է բնորոշում այս ժամանակաշրջանում Առաջավոր Ասիայում առաջացած ուժերի դասավորությունը և Հռոմի հակառակորդներին հռոմեացի պատմիչ Ռուֆուս Սեքստուսը` տալով հռոմեացի պատմիչի համար զարմանալիորեն օբյեկտիվ մի գնահատական
Խնդրեմ - "Տիգրան IV և Էրատո պղնձե դրամ", ստեղծվել է մ.թ.ա. 2 թ-ին: Կարող ես տեսնել այստեղ` "Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա", Երևան 1981, էջ 308:
Դու էլ հո համեմատություն չարեցիր: Նրանք էն գլխից էլ հավասարազոր գահակից էին: Ասացիս իմաստը հասկացիր Լիոն ջան և ոչ թե գահակից բառից բռնիր :) Ես նկատի ունեմ այն գահակցին, որը հոր երկարամյա գահալության վերջում դառնում է նրա գահակիցը:
Լիոն ջան, մթա 20 թվականից հետո հայերը հաստատ պարթևներից հզոր չէին:
հռոմեացի պատմիչ Ռուֆուս Սեքստուսը`
Էս սաղ Ռուֆուսները սեքսի հետ մի տեսակ լավ են լինում փաստորեն:D
Դու էլ հո համեմատություն չարեցիր: Նրանք էն գլխից էլ հավասարազոր գահակից էին: Ասացիս իմաստը հասկացիր Լիոն ջան և ոչ թե գահակից բառից բռնիր :) Ես նկատի ունեմ այն գահակցին, որը հոր երկարամյա գահալության վերջում դառնում է նրա գահակիցը:
Իհարկե, "դրամային պահերը" պետք է հաշվի առնել, բայց դե էդքան խորանալն էլ էն չի - ամեն ինչ էլ կարող էր լինել, վերջը հայր ու որդի են :)
Լիոն ջան, մթա 20 թվականից հետո հայերը հաստատ պարթևներից հզոր չէին:
Կհիմնավորես? Չգիտես ինչու կասկածում եմ, որ ընդամենը գրել ես համաշխարհային-պատմական մտքի իներցիայի ազդեցության տակ...
Moonwalker
28.11.2010, 18:25
Lion եղբայր, ինձ ամենևին անհնար չի թվում Տիգրանի մահվան քո նշած տարեթիվը (Ք.ա. 38թ.): Որքան գիտեմ Տիգրանի մահվան թվականի համար հիմք է ծառայել ի պաշտպանություն հռոմեական կոնսուլ Պուբլիուս Սեստուսի Ցիցերոնի արտասանած ճառի հետևյալ հանվածը.
« Qui et [Tigranes] ipse hostis fuit populi Romani et acerrimum hostem in regnum recepit, qui conflixit, qui signa contulit, qui de imperio paene certavit, regnat hodie et amicitiae nomen ac societatis, quod armis violarat, id precibus est consecutus:»: (Cic. Sest. 27, 59):-Բնագիրը
«Therefore, Tigranes—who was himself an enemy of the Roman people, and who received our most active enemy in his territories, who struggled against us, who fought pitched battles with us, and who compelled us to combat almost for our very existence and supremacy—is a king to this day, and has obtained by his entreaties the name of a friend and ally, which he had previously forfeited by his hostile and warlike conduct.» -Անգլերեն
«Այսպիսով, Տիգրանը, ով ինքը Հռոմեական ժողովրդի թշնամին էր, ով իր տարածքում ընդունեց մեր ամենագործուն թշնամուն (երևի ի նկատի ունի Միհրդատ Պոնտացուն), ով պայքարեց մեր դեմ, ով հարկադրեց մեզ կռվել գրեթե մեր գոյության ու գերակայության համար, նաև հիմա էլ արքա է ու ձեռք է բերել ընկերոջ ու դաշնակցի համբավ, ինչը նա նախկինում կորցրել էր իր թշնամական ու ռազմատենչ պահվածքով» -նախօրոք ներում եմ հայցում հնարավոր աննշան թարգմանական թերությունների համար:
Վերոհիշյալ ճառն արտասանվել է Ք.ա. 56թ.-ին ու ըստ այդմ էլ Տիգրանի մահվան թիվ ընդունված է Ք.ա. 55թ.-ը (թեև խորհրդային տարիներին ընդունված էր 96-55թթ-ը): Այսինքն առաջնորդվում են վերջին հիշատակման սկզբունքով: Ու ըստ իս շատ հավանական է, որ Տիգրանը 55-ից հետո ուղղակի անցել է վաստակած հանգստի կառավարումը թողնելով Արտավազդին:think
Եթե դժվար չի այս կամ մեկ այլ թեմայում կնշես մահվան թիվը 38-ն ընդունելու փաստարկդ հաստատող մեջբերում կամ մեջբերման հղում;):
Մունուոկեր
Եթե հիմք ընդունել միայն քո բերած փաստարկները, ապա իրոք, Տիգրանի մահվան 38 թվականն անիրական չէ: Սակայն եթե դրանց ավելացնում ենէ իմը, ապա դա ծիստ կասկածելի է դառնում: Մասնավորապես, եթե Տիգրանը կենդանի լիներ այդ ժամանակ, ապա Արտավազդն իր անունով դրամ չէր հատի:
Moonwalker
28.11.2010, 19:23
Մալխաս, եկ մի պահ ընդունենք, որ Տիգրան Մեծը մահացել է 38թ.-ին: Էդ դեպքում նա արդեն 100-ամյա զառամյալ ծերուկ կլիներ, ով, մեծագույն հավանականությամբ, արդեն «բույս»-ի կենսակերպ էր վարում: Չի կարելի բացառել, թե Արտավազդը, ով ինքն արդեն պատկառելի տարիքի էր, կսկսեր դրամ կտրել, որպես արքայից արքա, մանավանդ արդեն մի տասնամյակ երկիր էր կառավարում: Իսկ եթե անգամ ենթադրենք, որ Արտավազդը որպես օրինավոր որդի սպասել է հոր մահվանը, նա 38-35/4թթ.-ին ժամանակ կունենար դրամ հատելու (մինչև գերվելը): Իսկ ինչ վերաբերվում է դրամի վրա պատկերված երիտասարդ դեմքին՝ կարող ենք նշել, որ բոլորն էլ իրենց դրամի վրա ձգտել են պատկերել ծաղկման տարիքում: Հետաքրքիր է, թե կա արդյոք Արտավազդի դրամների հատման կոնկրետ տարեթիվ:think
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/ArtavasdesII.jpg/200px-ArtavasdesII.jpg
http://www.coinarchives.com/73bd93497267a00ab1fba7d13a7cd99a/img/cng/085/thumb00030.jpg
http://t2.gstatic.com/images?q=tbn:2Gxa9j0pnoggOM:http://www.wildwinds.com/coins/greece/armenia/artavasdes_II/AC128.jpg&t=1
http://www.coinarchives.com/8beb4a15820f5db9ec91459e51a3583f/img/cng/085/thumb00031.jpg
Նախ Լիոնին պատասխանեմ, անցյալ պոստի մեջ չհասցրի, շտապում էի: :)
Կհիմնավորես? Չգիտես ինչու կասկածում եմ, որ ընդամենը գրել ես համաշխարհային-պատմական մտքի իներցիայի ազդեցության տակ...
Դե թեկուզ նրանով, որ պարթևներից 10 անգամ փոքր տարածք էին զբաղեցնում, 10 անգամ քիչ բնակչություն ունեին ու նաև չկար Տիգրան Մեծի պես տիրակալ, որ այդպիսի լուրջ խոչընդհոտները հաղթահարեր: :)
Մալխաս, եկ մի պահ ընդունենք, որ Տիգրան Մեծը մահացել է 38թ.-ին: Էդ դեպքում նա արդեն 100-ամյա զառամյալ ծերուկ կլիներ, ով, մեծագույն հավանականությամբ, արդեն «բույս»-ի կենսակերպ էր վարում: Չի կարելի բացառել, թե Արտավազդը, ով ինքն արդեն պատկառելի տարիքի էր, կսկսեր դրամ կտրել, որպես արքայից արքա, մանավանդ արդեն մի տասնամյակ երկիր էր կառավարում: Իսկ եթե անգամ ենթադրենք, որ Արտավազդը որպես օրինավոր որդի սպասել է հոր մահվանը, նա 38-35/4թթ.-ին ժամանակ կունենար դրամ հատելու (մինչև գերվելը): Իսկ ինչ վերաբերվում է դրամի վրա պատկերված երիտասարդ դեմքին՝ կարող ենք նշել, որ բոլորն էլ իրենց դրամի վրա ձգտել են պատկերել ծաղկման տարիքում: Հետաքրքիր է, թե կա արդյոք Արտավազդի դրամների հատման կոնկրետ տարեթիվ
Մունուոկեր ջան, նախ ասե, որ Արտավազդը գահակից է եղել մթա 65 թվականից ու մինչև 55 թվականը դրամներ չի հատել: Ինչ վերաբերում է Տիգրանի որպես բույս ապրելուն, ապա եթե հնագույն պատմիչը նրա մահվան տարեթվին այդքան մեծ նշանակություն է տալիս, ապա նրա կենդանության օրոք դրամ հատելուն էլ պետք է մեծ նշանակություն տրվի: Այս հարցում կտրուկ հակակարծիք եմ քո և Լոենի հետ: Կրկնում եմ, որևէ օրինակներ չկան, երբ գահակից որդին հոր կենդանության օրոք կամ մինչև նրա գահից հրաժարվելը, դրամ հատեր:
Շատ շնորհակալ եմ, որ դրամները ներկայացրել ես այստեղ: Մեծ հաճույքով դիտեցի ու նաև պետք է ասեմ, որ առաջին երկուսը տարիքային առումով այդքան չեն տարբերվում իրարից, իսկ մյուսներում պատկերներն այնքան էլ հստակ չեն: Ձեռքիս տակ ունեմ Գ. Գոյանի գիրքը նվիրված Հայաստանի թատրոնի 2.000 ամյակին: Հենց այստեղ եմ տեսնում դրամները, որոնք տարիքային առումով խիստ տարբերվում են: Մասնակիորեն կա դրամ, որտեղ Արտավազդը ներկայացված է երիտասարդ, երազկոտ, պարզ ու ազնիվ դեմքով: Իսկ մյուս դրամների վրա ավելի տարիքով է, պատկառելի և այլն և այլն: Մի 20 տարվա տարբերություն նկատվում է, որը և կազմում է նրա փաստացի կառավարման ժամանակաշրջանը:
Դրամների հատման թվականի մասին: Այդպիսի տվյալներ կան. Ես դրանց մասին կարդացել եմ Ռուբեն Մանասերյանի համապատասխան աշխատության մեջ: Կաշխատեմ 2 - 3 օրվա ընթացքում ներկայացնել: Հեղինակավոր և լուրջ գիտնական է: Խորհուրդ կտամ կարդալ նրա աշխատությունները Տիգրանի և Արտավազդի մասին, որոնք իմ համոզմամբ լավագույնն են մեր պատմաբանների բազմաթիվ աշխատությունների մեջ:
Այսպիսով, իմ հիմնական փաստարկներն են` Արտավազդը 65 - 55 թթ եղել է գահակից, բայց դրամ չի հատել, իսկ դրանից հետո սկսել է հատել մինչև 34 թթ և դա բնավ 38 - 34 կարճ ժամանակամիջոցում չի եղել:
Եվ ընդհանրապես չեմ հասկանում, թե ինչու ենք ուզում Տիգրանի կյանքը ձգել մինչև 38 թվականը: Համաձայն եմ, թեորեապես կարող է հնարավոր լինել, բայց եկեք չհիմնվենք դրա վրա սոսկ այն պատճառով, որ մեկ աղբյուր դրա մասին գրել է: Ախր այդ աղբյուրի մյուս թվականներն էլ չեն համընկնում...
Մի բանի վրա էլ պետք է ուշադրություն հրավիրեմ, որը շատ ու շատ կարևոր է: Տիգրանը Մեծը սոսկ արքայից արքա չէր, նա նաև նույնացվում էր աստվածներից մեկի հետ, այլ կերպ ասած աստվածացված էր դեռ իր կենդանության օրոք և նույնիսկ 100 ամյա <բույս> վիճակում էր անձեռնմխելի սրբություն: Ինչպես գիտենք հայերը այն ժամանակ հեթանոս էին, սիրում ու պաշտում էին իրենց աստվածներին, իսկ աստվածացված թագավորը սովորական թագավորից շատ ու շատ ավելի էր: Փարավոնների մոտ է դա լավ նկարագրված: Համանման մի տարբերակ էլ Տիգրանի դեպքում է եղել: Պատկերացրեք միայն, թե ինչ ընդվզումներ կարող էին լինել ժողովրդական զանգվածների մեջ, եթե նրա կենդանության օրոք նրա գահակից որդին այդպիսի բան աներ` այսինքն դրամ հատեր: Չէէէ, լուրջ ու խելացի մարդ էր Արտավազդը և նման բան երբեք չէր անի: Ի վերջո իր ինչին էր պետք? Փառասիրությանը մետք է հագուրդ տար? Դրամ էր էլի, թող իր հոր պատկերով լիներ...:)
Եթե դժվար չի այս կամ մեկ այլ թեմայում կնշես մահվան թիվը 38-ն ընդունելու փաստարկդ հաստատող մեջբերում կամ մեջբերման հղում
Հիմք ընդունելով Մովսես Խորենացու հաղորդումները (գիրք 2, գլուխ 17), համաձայն որոնց Տիգրանը մահացել է Անտոնիոսի` Սամոսատի վրա արշավելուց անմիջապես առաջ, կարելի է կարծել, որ վերանայման կարիք ունի Տիգրան II Մեծի գահակալման ժամանակի վերջի հարցը, քանի որ ըստ Պատմահոր (գիրք 2, գլուխ 17-21) հայոց այս մեծագույն արքան մահացել է մ.թ.ա. 38 թ-ին:
Ամբողջությամբ տեղադրում եմ Մովսես Խորենացու գիրթ 2, գլուխ 17
Հռոմեացիները կասկածելով Գաբիանոսին փոխում են և նրա տես ուղարկում են Կրասոսին: Նա գալով գրավում է ամբողջ գանձերը, որոնք գտնվում էին Երուսաղեմում աստծո տաճարում, և հետո դիմում է Տիգրանի վրա: Եփրատն անցնելով սպանվում է բոլոր զորքերի հետ Տիգրանի դեմ պատերազմելիս: Տիգրանը նրա գանձերը հավաքելով վերադառնում է Հայաստան:
Ինչպես տեսնում ես ոտքից գլուխ խառնաշփոթություն է տիրում այստեղ ու համարյա ճիշտ բան չկա, ամեն ին գլխիվակր շուռ է եկած: :) Իսկ դու այդքան նշանակալի եզրահանգումներ ես անում :)
Բացարձակապես ոչ մի խառնաշփոթ :) Քո բերած հատվածում խոսքը գնում է այն մասին, որ իրականում հայերը ևս մասնակցել են Խառանի հայտնի ճակատամարտին (http://forum.vardanank.org/index.php?showtopic=327477) ու Կրասոսի ջախջախմանը: Իսկ ես նկատի ունեի մյուս գլուխները, որտեղ խոսվում է Տիգրանի մահվան և Անտոնիոսի` դեպի Սամոսատ արշավելու մասին: Հայերեն էլեկտրոնային տարբերակը չունեմ, թե չէ ցույց կտայի...
Դու կոնկրետ գլուխ նշեցիր ես էլ մեջբերեցի :)
Ինչպես խառնաշփոթ չի, եթե գրված է, որ Կրասոսը պարթևների փոխարեն գալիս է Տիգրանի վրա: :)
Ինձ համար նորություն էր նաև, որ հայերը մասնակցել են Խառանի ճակատամարտին, Լիոն ջան :hands
Քո նշած Խառանի ճակատամարտն էլ կարդացի :)
Ինչից ես ենթադրում, որ հայկական զորքերը Օրոդեսի հետ միասին հարավ գնացին? Բացի այդ, ոչ թե Օկտավիանոս, այլ Օկտավիոս: Իսկ Կրասոսի գլուխը կարծեմ ոչ թե Տիգրանակերտում եմ շպրտել, այլ Արտաշատում: :) Ի դեպ հանրահայտ ներկայացմեն մասին :) , ինչ ես կարծում, Լիոն ջան, Տիգրան Մեծը ներկա էր? այդ ներկայացմանը թե ոչ :) Այդ ժամանակ էդքան էլ մեծ չէր, ընդամենը 87 տարեկան ու ըստ քո վարկածի դեռ 15 տարի ուներ ապրելու: Թե չէին հրավիրել նրան :):):):):)
Malxas ջան, որ Տարեգիրքը կարդաս, դեռ էնքաաննն նորություններ կգտնես :) Գլխի պահով ճիշտ էիր, ես նկատի ունեի 21-րդ գլուխը, ոչ թե 17-ը, թեև սխալս կարծես օգուտ բերեց: Կրասոսը գալիս էր "Արևելքի" վրա, իսկ հայկական պետության օաշտոնական պատմագրությունն էլ, ի դեպ ինչպես տեսնում ես, ընկալել է Կրասոսի գալը որպես հարձակում Մեծ Հայքի վրա: Ինչ-որ իմաստով որ խորը նայենք, այստեղ սխալ չկա...
Ներեղություն, հայերեն տարբերակը չունեմ -
21
О том, как сам Антоний, нагрянув
на армянские войска, берет Шамшат
Разгневанный Антоний прибывает сам во главе всех римских войск. Дойдя до Шамшата, он узнает о смерти Тиграна, овладевает городом...
Սա եղել է մ.թ.ա. 38 թ-ին...
Ախր Լիոն ջան, դու անարդարացի ես: Որտեղ քեզ պետք է խորն ես նայում, երբ Խորենացի ես կարդում, իսկ որտեղ պետք չէ ուղղակի մեջբերում ես: :) Արի կամ բոլոր գրառումները խորը նայենք, կամ բոլորը ուղղակի նայենք: :) Թե չէ ես էլ կարող եմ Անտոնիոսի դեպքում նույնը ասել` եթե խորը նայենք, ապա Տիգրանը վաղուց մահացել էր: :)
Քո նշած Խառանի ճակատամարտն էլ կարդացի :)
Ինչից ես ենթադրում, որ հայկական զորքերը Օրոդեսի հետ միասին հարավ գնացին?
Այս մասին հաղորդումը բացակայում է հիշյալ իրադարձությունների վերաբերյալ հիմնական սկզբնաղբյուր հանդիսացող Պլուտարքոսի երկում ("Կրասոս") և այս կապակցությամբ Մովսես Խորենացու (Գիրք 2, գլուխ 17) լրացումը խիստ արժեքավոր է: Սակայն Պատմահոր հաղորդումները, Պլուտարքոսի հսկայական հեղինակության ազդեցության ներքո առանց քիչ թե շատ խորանալու դրանց էության մեջ, ուղղակիորեն դեն են նետվել, ինչը ճիշտ չէ:
Իր հերթին այս ամենի մասին են անուղղակիորեն վկայում հետևյալ փաստարկները.
1. Օկտավիանոսի գլխավորած և դեպի հյուսիս բավականին առաջխաղացած հռոմեական բանակի մի մասը անակնկալ հետ է վերադառնում, մի հանգամանք, որը կարող է վկայել այն մասին, որ հյուսիսից առկա է եղել իրական վտանգ և այլ ելք չի եղել,
2. մինչ այդ հռոմեական բանակը վատ թե լավ, սակայն հաջողությամբ դիմադրում էր հակառակորդին և նահանջում, այն դեպքում, երբ ճակատամարտի վերջին փուլում վերջինս ջախջախվում է անակնկալորեն հեշտ, մի հանգամանք, որը կարող էր տեղի ունենալ միայն ուժերի հսկայական տարբերության` այսինքն իրադարձություններին Մեծ Հայքի հեծելազորի մասնակցության դեպքում:
Այսպիսով Մովսես Խորենացին ամբողջացնում է այս հայտնի ճակատամարտի մասին հիմնական տեղեկությունները և տալիս նրա վերջի լիակատար պատկերը:
Բացի այդ, ոչ թե Օկտավիանոս, այլ Օկտավիոս:
Ճիշտ ես, ես այդ մանրուքի վրա ուշադրություն չէի դարձրել:
Իսկ Կրասոսի գլուխը կարծեմ ոչ թե Տիգրանակերտում եմ շպրտել, այլ Արտաշատում: :)
Իսկ ինչու այդպես?
Ի դեպ հանրահայտ ներկայացմեն մասին :) , ինչ ես կարծում, Լիոն ջան, Տիգրան Մեծը ներկա էր? այդ ներկայացմանը թե ոչ :) Այդ ժամանակ էդքան էլ մեծ չէր, ընդամենը 87 տարեկան ու ըստ քո վարկածի դեռ 15 տարի ուներ ապրելու: Թե չէին հրավիրել նրան :):):):):)
Հնարավոր է... չէին հրավիրել, կամ էլ, ինքը չէր ուզեցել գնալ: Ոնց էր այդ ժամանակ Մեծ Հայքում, Տիգրանը "Հռոմի բարեկամն էր", Արտավազդը` "Պարթևական թագավորության": Իր ներկայությամբ Տիգրանը չափազանց շատ հուշեր կարող էր արթնացնել ու հնարավոր դաշինքին վնասել: Կարծում եմ, որ իմաստուն հայրն ու որդին հաշվի առել էին այս հանգամանքը:
Քաղաքական այս կողմնորոշումներից բացի, վստահ եմ, Տիգրանին նաև հաճելի չէր լինի շփվել պարթևների հետ...
Ախր Լիոն ջան, դու անարդարացի ես: Որտեղ քեզ պետք է խորն ես նայում, երբ Խորենացի ես կարդում, իսկ որտեղ պետք չէ ուղղակի մեջբերում ես: :) Արի կամ բոլոր գրառումները խորը նայենք, կամ բոլորը ուղղակի նայենք: :) Թե չէ ես էլ կարող եմ Անտոնիոսի դեպքում նույնը ասել` եթե խորը նայենք, ապա Տիգրանը վաղուց մահացել էր: :)
Ինչու?
Չեմ կարծում նաև, թե Կրասոսը Հայաստանի վրա էր գալիս: Եթե նման միտք ունենար սկզբից կհարձակվեր ` սկզբից փոքր երկիրը կգրավեր, կհարմարվեր տեղանքին: Նա հետո միայն զգաց, որ Արտավազդը զոհաբերում է իրեն Հայաստանի շահերին ու սխառնաց, բայց դե այն ժամանակ արդեն շատ էր խրվել պարթևների հետ ու նաև իր հիմար պահվածքով հայերին առիթ էր տվել, որ նրանք , իբր թե ստիպված, դաշինք կնքեն պարթևների հետ:
Եվ կրկին իներցիայով ես մտածում - Մեծ Հայքի թագավորությունը այդ ժամանակ ավելի թույլ երկիր չէր, քան Պարթևական թագավորությունը, ուղղակի Մեծ հայքը այդ ժամանակ "Հռոմի դաշնակիցն ու բարեկամն" էր: Իսկ այն,ո ր Կրասոսը սպառնում էր նաև Մեծ հայքին, փաստ է և բխում է հենց թեկուզ նրա կոպիտ պահվածքից Արտավազդի հետ...
Եթե վերջին հղումիդ պատասխանեմ ինչպես դու ես պատասխանել` շատ կխճճվենք: Միայն ասեմ, զուտ ենթադրությունների վրա հիմնվելով ճիշտ չէ կոնկրետ եզրահանգումների գալ: Հայկական հեծելազորը քեզանից շատ եմ սիրում, Լիոն ջան, բայց պետք չէ ամեն տեղ նրա հետքը փնտրել: Արտավազդը, որ պատմության մեջ մնաց որպես խելացի, հավասարակշռված ու առավել զգույշ տիրակալ, ինչու պետք է մասնակցեր պարթևների հետ արշավին ու վատամարդ լիներ Հռոմին, երբ խոսքը զուտ պարթևական շահերին էր վերաբերվում: Հետագայում նա նվաճեց հռոմեացիներից Ծոփքն ու Փոքր հայքը, սա արդեն ուրիշ հարց:
Իսկ Տիգրանը եթե կենդանի լիներ, ապա անպայման կգար: Համ թատրոնին կգնար, համ էլ իր աղջկա հարսանիքին, որին Բակուրի հետ ամուսնացրին: Դրանից էլ հո վատ հուշերի պատճառով չէր հրաժարվի: Դիվանագետի համար վատ հուշեր արթնացնելը պատճատ չէ: Իսկ Օրոդեսը չափից շատ էր հետաքրքրված հայերի հետ դաշինքով, որպեսզի զանազան մանր մունր բաներից նեղանար: Հապա ինչպես կուլ տվեց Արտավազդի արքայից արքա լինելը, եթե պատվախնդրությունը գերադասումն էր քաղաքական շահին:
Մի բան էլ ավելացնեմ: Մի տեղ Մովսես Խորենացին ասում է, որ Տիգրանը հրաժարվեց արքայից արքա տիտղոսից ի օգւտ պարթև թագավոր Արտաշեսի: Կարելի է իմանալ, թե սա ինչու հիմք չես վերցնում:
Եվ կրկին իներցիայով ես մտածում - Մեծ Հայքի թագավորությունը այդ ժամանակ ավելի թույլ երկիր չէր, քան Պարթևական թագավորությունը, ուղղակի Մեծ հայքը այդ ժամանակ "Հռոմի դաշնակիցն ու բարեկամն" էր: Իսկ այն,ո ր Կրասոսը սպառնում էր նաև Մեծ հայքին, փաստ է և բխում է հենց թեկուզ նրա կոպիտ պահվածքից Արտավազդի հետ...
Կարծում եմ "Հռոմի դաշնակիցն ու բարեկամն" տիտղոսը որոշակիորեն վիրավորական է և ազատությունը սահմանափակող: Դրա համար էլ Արտավազդը սկզբում առավել զգույշ էր: Իսկ հետո հարմարվեց ու ազատվեց հռեմեական կախվածությունից: Բացի այդ ես 20 թվականից հետո եմ Հայաստանը գրել Պարթիայից թույլ: Արտավազդի ր նրա որդի Արտաշեսի օրոք դեռ շատ հզոր էր:
Իսկ Կրասոսը Արտավազդի հետ սկզբում կոպիտ չի վարվել: Հետո է կոպտել դեսպաններին, երբ նկատել է հայերի խարդավանքը: Ի դեպ դա խարդավանք էր միայն հռոմեացիների տեսանկյունից, ինչպես որ Արտավազդի դավաճանությունն էր դավաճանություն միայն Անտոնիոսի տեսանկյունից:
Արտավազդը շնորհալի թագավոր էր, որը առաջնորդվում էր իր պետության շահերով և մեր տեսանկյունից դա հայրենասիրություն էր:
Եթե վերջին հղումիդ պատասխանեմ ինչպես դու ես պատասխանել` շատ կխճճվենք: Միայն ասեմ, զուտ ենթադրությունների վրա հիմնվելով ճիշտ չէ կոնկրետ եզրահանգումների գալ: Հայկական հեծելազորը քեզանից շատ եմ սիրում, Լիոն ջան, բայց պետք չէ ամեն տեղ նրա հետքը փնտրել:
Ունենք խորենացու հաղորդումը, ունենք Պլուտարքոսի տվյալների վերլուծությունը, ունենք քաղաքական հիմնավորվածությունը, ունենք Հայոց Միջագետքի թագավորության (Մեծ Հայքի վասալի) մասնակցությունը - հերիք չէ Խառանի ճակատամարտում Մեծ Հայքի թագավորության բանակի մասնակցության համար?
Արտավազդը, որ պատմության մեջ մնաց որպես խելացի, հավասարակշռված ու առավել զգույշ տիրակալ, ինչու պետք է մասնակցեր պարթևների հետ արշավին ու վատամարդ լիներ Հռոմին, երբ խոսքը զուտ պարթևական շահերին էր վերաբերվում: Հետագայում նա նվաճեց հռոմեացիներից Ծոփքն ու Փոքր հայքը, սա արդեն ուրիշ հարց:
Որովհետև Հռոմը նաև Մեծ Հայքին էր սպառնում...
Իսկ Տիգրանը եթե կենդանի լիներ, ապա անպայման կգար: Համ թատրոնին կգնար, համ էլ իր աղջկա հարսանիքին, որին Բակուրի հետ ամուսնացրին: Դրանից էլ հո վատ հուշերի պատճառով չէր հրաժարվի: Դիվանագետի համար վատ հուշեր արթնացնելը պատճատ չէ: Իսկ Օրոդեսը չափից շատ էր հետաքրքրված հայերի հետ դաշինքով, որպեսզի զանազան մանր մունր բաներից նեղանար: Հապա ինչպես կուլ տվեց Արտավազդի արքայից արքա լինելը, եթե պատվախնդրությունը գերադասումն էր քաղաքական շահին:
Դե հիմի, ստեղ արդեն սաղ "եթեյա" :) Կարողա... հիվանդ էր :)
Մի բան էլ ավելացնեմ: Մի տեղ Մովսես Խորենացին ասում է, որ Տիգրանը հրաժարվեց արքայից արքա տիտղոսից ի օգւտ պարթև թագավոր Արտաշեսի: Կարելի է իմանալ, թե սա ինչու հիմք չես վերցնում:
Որովհետև Խորենացին պարթև և ոչ մի արքայի ճիշտ չի նշում: Եվ ընդհանրապես կարծում եմ - "Ա-Ա" տիտղոսի որևէ մեկին պատկանելը "իրավաբանական ձևակերպում" չուներ, այն պատկանում էր ուժեղին: Այնպես չի, էլի, որ նոտարով վավերացված թուղթ տաս, թե. "Առ, տիտղոսը քեզ": Վստահ եմ, Օրոդը իրեն համարում էր "Ա-Ա", Արտավազդն ու իր անմիջական հաջորդները ևս դրա համար բոլոր հիմքերն ունեին: Հռոմի ևս ձեռք էր տալիս, որ "Ա-Ա"-ն մնար Մեծ Հայքում: Մի խոսքով... սա էնքան էլ կարևոր հարց չի :)
Կարծում եմ "Հռոմի դաշնակիցն ու բարեկամն" տիտղոսը որոշակիորեն վիրավորական է և ազատությունը սահմանափակող: Դրա համար էլ Արտավազդը սկզբում առավել զգույշ էր: Իսկ հետո հարմարվեց ու ազատվեց հռեմեական կախվածությունից:
Տո չէ, է, այ ախպեր, ինչ վիրավորական, ինչ բան? Քաղաքականություն էր, իսկ Արտավազդն էլ իր դերը հիանալի խաղաց - մի քիչ շուտ կապվեր Օրոդի հետ կամ ուշ - արդյունքը այն չէր լինի...
Բացի այդ ես 20 թվականից հետո եմ Հայաստանը գրել Պարթիայից թույլ: Արտավազդի ր նրա որդի Արտաշեսի օրոք դեռ շատ հզոր էր:
Գուցե 1 թ-ից հետո, այն էլ - նայած երբ: Եթե Պարթևական թագավորության պատմությանը ծանոթ ես, ապա կհամաձայնես, որ այն գուցե և կարող էր ուժեղ լինել Մեծ Հայքից, եթե միասնական էր ու այնտեղ գահակալական գզվռտոց չկար: Իսկ այդպես հազվադեպ էր լինում, այն դեպքում, երբ Մեծ Հայքը որպես կանոն միասնական ուժ էր: Այնպես որ դեռ հարց է, ով ումից էր ուժեղ...
Լիոն ջան, չենք կարողանում իրար համոզել: :) Ես մնում եմ իմ կարծիքին: Տիգրանը եթե հիվանդ լիներ կարող էին աղջկա հարսանիքը մի փաքր հետաձգել: Թե էդքան պատիվ չուներ մարդը:
Քո փաստարկումները համոզիչ չեն, նույն բաները էլ չկրկնեմ :) Փաստերի հետ ինչպես ուզում, այպես քո հայեցողությամբ վարվում ես :) Ինչևէ, քեզանից շատ բան սովորեցինք, գնամ քնելու, բարի գիշեր :)
Մնա քո կարծիքին եղբայր, ամեն դեպքում զրույցը շատ հաճելի էր: Ես էլ ձգվեմ քնելու... Հա, ի դեպ - հարսանիքը հետաձգել ոչ մի կերպ չէր լինի - Կրասոսը "դռան դեմը" կանգնած էր;)
Բարի լույս բոլորին: :)
Էս էլ ձեզ ինֆորմացիա հատված դրամների տարեթվերի վերաբերյալ :)
Ռ, Մանասերյան - Արտավազդ Երկրորդի քաղաքականությունը: Երրորդ ուժի դիրքը
հատված.
Արտավազդի դիրքորոշումը Մերձավոր Արևելքում 39- 37 թթ փոփոխվող ռազմական իրադրության նկատմամբ հնարավոր է հստակ դիտարկել այդ տարիներին նրա դրամահատությքւններով:
39 թվականին Կապադովկիայում և Կիլիկիայում պարթևների ծանր պարտությունների տարում, թողարկվում են <արքայից արքա> տիտղոսով դրամներ` թվարկված գահակալման 16 - րդ տարով1:
1 - Խ.Ա Մուշեղյան, Արտավազդի չորեքդրամյանը
Մաթեմատիկական հաշվարկներն էլ գրեմ :) 39 + 16 հավասար է 55 :) ` Սա Արտավազդի թագավորության տարին է: Այսինքն, եթե Տիգրանը 55 - 38 թվականներին կենդանի է եղել, ապա նա պետք է հրաժարված լիներ գահից հենց 55 թվականին: Այլապես Արտավազդը կթվագրեր գահակալության 26 տարի, քանի որ 65 թվականից սկսած գահակից էր Տիգրանի հետ: :)
Իսկ ինչի վրա է հիմնված պնդումը այն մասին, որ Արտավազդը մ.թ.ա. 65 թ-ից գահակից էր?
Ներողություն եմ խնդրում, բայց պետք է ռուսերեն մեջբերեմ: Հայերեն լեզվով այդ գիրքը չկա: Խոսքը Գ. Գոյանի Հին Հայաստանի թատրոնը գրքից է: Ժամանակի մասին ընդհանուր է գրված: Հավանաբար գահակից է դարձել ոչ թե մթա 69 թվականին, այլ Տիգրան Կրտսերի Հռոմ գերեվարվելուց հետո` մթա 66 կամ 65 թվականին:
Сын Тиграна, Артавазд, был уже взрослым человеком, когда в 69 году до н. э. закончилось строительство театра в Тигранакерте. Тогда Артавазду было около 25—27 лет от роду. С. этого же времени он официально становится соправителем своего отца и последовательно проводит его политику развития эллинистической культуры Армении27
27. Я. А. Манандян <Тигран Второй и Рим>
Դե ինչ, մ.թ.ա. 69 թ-ից գահակից, ընդ որում այդ պահին Արտավազդը եղել է 25-27 տարեկան: Այսինքն, ինչպես և կանխատեսում էի, Արտավազդը պետք է ծնված լինի մ.թ.ա. 97-95 թվականներին...
Դե ինչ, մ.թ.ա. 69 թ-ից գահակից, ընդ որում այդ պահին Արտավազդը եղել է 25-27 տարեկան: Այսինքն, ինչպես և կանխատեսում էի, Արտավազդը պետք է ծնված լինի մ.թ.ա. 97-95 թվականներին...
Որտեղ որ քեզ պետք է գիտես բառերից կառչել :) Ես էլ նման վարք ընտրեմ? :)
Իհարկե ոչ, քանի որ ես բառերից չեմ կառչում: Մի քանի օր առաջ մենք ննարկում էինք Արտավազդի տարիքը և, ահա, իմ տեսակետը հաստատվեց, պատահում է, հնարավոր է... վերջը մի 15 տարի ուսումնասիրում եմ ոլորտը ;)
Ինչ վերաբերվում է սրան
Մաթեմատիկական հաշվարկներն էլ գրեմ :) 39 + 16 հավասար է 55 :) ` Սա Արտավազդի թագավորության տարին է: Այսինքն, եթե Տիգրանը 55 - 38 թվականներին կենդանի է եղել, ապա նա պետք է հրաժարված լիներ գահից հենց 55 թվականին: Այլապես Արտավազդը կթվագրեր գահակալության 26 տարի, քանի որ 65 թվականից սկսած գահակից էր Տիգրանի հետ: :)
ապա հնարավոր է դրամների հատման ժամանակաշրջանն է ուղղակի սխալ մեկնաբանվել: Մ.թ.ա. 50-49 թվականներն էլ Հռոմի համար Արևելքում հեշտ տարիներ չէին: Այս փաստարկս դուրս կգա միայն այն դեպքում, երբ հստակ ապացուցվի, որ դրամները հատվել են հենց մ.թ.ա. 39 թ-ին, այլ ոչ թե "16 տարին" ընդամենը մեխանիկորեն բխեցվել է մ.թ.ա. 55 թ-ից...
Իհարկե ոչ, քանի որ ես բառերից չեմ կառչում: Մի քանի օր առաջ մենք ննարկում էինք Արտավազդի տարիքը և, ահա, իմ տեսակետը հաստատվեց, պատահում է, հնարավոր է... վերջը մի 15 տարի ուսումնասիրում եմ ոլորտը
Լիոն ջան, ամբողջ հարցը նրանում է, որ քո տեսակետը չհաստատվեց:
ապա հնարավոր է դրամների հատման ժամանակաշրջանն է ուղղակի սխալ մեկնաբանվել: Մ.թ.ա. 50-49 թվականներն էլ Հռոմի համար Արևելքում հեշտ տարիներ չէին: Այս փաստարկս դուրս կգա միայն այն դեպքում, երբ հստակ ապացուցվի, որ դրամները հատվել են հենց մ.թ.ա. 39 թ-ին, այլ ոչ թե "16 տարին" ընդամենը մեխանիկորեն բխեցվել է մ.թ.ա. 55 թ-ից...
Լիոն ջան, ես սևը սպիտակին գրում եմ դրամ թվագրված գահակալման 16 րդ տարով ու նշում եմ աղբյուրը, իսկ դու համառորեն չես նկատում այն, ինչին չգիտեմ ինչու որոշել ես դեմ կանգնել ու ասում ես, թե 16 տարին է բխեցրած 55 թվից :)
Չէ, ստեղ տեսակետը հաստատվել/չհաստատվելու խնդիրը չէ: Չի հաստատվի, ավելի լավ, ավելի ճիշտ կիմանանք մեր պատմությունը: Խնդիրը հետևյալն է:
Դու ասում ես, որ ունես Արտավազդի գահակալության 16-րդ տարով թվագրված դրամ և ավելացնում ես, որ դրանք թվագրվում են մ.թ.ա. 39 թ-ով: Ես հարց եմ տալիս - մ.թ.ա. 39 թ-ը ինչի վրա է հիմնված, որևէ աղբյուրանումազմիտիկական տեղեկության, թե զուտ այն հաշվարկի վրա, որ Արտավազդը թագավորել է մ.թ.ա. 55 թ-ին, ուրեմն դրամները թվագրվում են մ.թ.ա. 39 թ-ով: Կասկածում եմ, որ երկրորդ տարբերակն է, դրա համար էլ պնդում եմ, քանի որ այս դեպքում մենք ընդամենը անում ենք նոր սխալ, հիմք ունենալով հինը :)
Աղբյուրը նշել եմ: Քո հարցի պատասխանը կարող ես նրանց մոտ ստանալ: