PDA

Դիտել ողջ տարբերակը : Այս դժոխքում Էլ տեղ չկար



rstak58
14.11.2010, 20:23
ԲԱՐՑՐ ՀԱՅՔԻ ԴԵՐջԱՆՑՈՒ
Ջահ ջինանի կտակարան կենսագրականը
Որ կոչվի պատառիկն Ազգին յուրյան

Պետք Է հիշեի,թե չե՞, եթե ծնվել եմ ինչու՞ համար եմ ծնվել։ Եթե ապրել եմ որտեղ՞, ինչ եմ եղել։ Առանց այս հարցերի անձնավորման,որ քաշել ենք,կատարել ենք մարդ Էակների տարբերությունն անասուն գոյակներից չի տարանջատվի։ Իմ աշխարհ գալն իսկի կարևոր Էլ չԷր, կարող Էի գալ, կարող Էի չգալ՝շատ ենթադրականների նման։ Կարևորն այն Է, որ մնացել եմ՝ անցածի այս կտակները գալիքների տեսողության, հասկացողության ճշգրիտ մարմնացումը դարձնելու համար։
Ծննունդս չեմ հիշում՝ բնականաբար։Նախորդներիս հիշում եմ , նրանք չհասցրին ինձ փոխանցել ծննդյան տոմարը՝իրենց հիշողությունը։ Երկուսն Էլ բզկտվեցին…ես նրանց ճվենները տեսա եկեղեցու բակում և ձորերում, որոնց ժամ Էինք ասում՝և՝ ծնող և հարազատներ…։ Մորս եմ հիշում, հորս մահվան՝ յոթի ՞, քառասունքի՞, թե տարվա՞ կրակի օջախ ծխի մնացորդը՝ մեր ախոռի դռան առաջ … հավանաբար
Մեր ախոռի պատի տակ հորս հոգեհացի կրակն էր մոխրանում: Ինչո՞ւ էի շուտ վեր կացել, ի՞նչ էր պատահել՝ չէի հասկանում։ Պապս հետս էր։ Նա տխուր էր: Կրակարանի քարերը սևացել էին ծխից: Ինչո՞ւ էի դրանց նայում, մոխիրը խառնում՝ չգիտեմ: Պապիս՝ Տացուիս աչքերին արտասուք էր… Սա է իմ առաջին հիշողությունը: Պապիս հարցրել եմ, թե ի՞նչ կրակ է եղել, ինչո՞ւ է մեր պատի տակ վառվել… Պապս` Գևորգը, որ գյուղի տիրացուն էր և որին ես Տացու եմ ասել (երևի «տիրացու»-ն այսպես է ձևափոխվել իմ մանուկ շուրթերին), լռել է վշտակուլ: Չեմ հիշում, ի՞նչ է ասել, հետո եմ ամեն ինչ հասկացել: Դրանից հետո այդ մասին էլ չեմ հարցրել: Գերեզմանոցում ինձ ցույց են տվել հորս գերեզմանաքարը։ Դրանից հետո տեղը միշտ հիշել եմ: Գյուղի գերեզմանոցը մեր տոհմային թաղի՝ Ռստակների տների ներքևում էր, բլրի փոքր, հարթ ստորոտի վրա: Ծայրին աղբյուրն էր, որի ջուրը, չգիտեմ ինչու, այնքան էլ չէին հավանում: Աղբյուրի շրթին մեր Փիլոենց տունն էր, ապա նաև մյուսներինը։ Մեր տները շարված էին ճամփի երկայնքով, որը թեքվում էր դեպի ներքև՝ հարավ, մինչև գյուղապռունկը հանդիսացող մեր տունն ու կալը։ Մեր կալի տակով, անցնում էր գյուղի մեծ ճանապարհը, որը ձգվում էր մինչև ժամի բակը՝ գյուղի հրապարակը: Ճանապարհի մեր կողմում ամբողջությամբ հայի տներ էին՝ տոհմ առ տոհմ, իսկ արևմտյան կողմում՝ քրդերի ցաք ու ցրիվ հյուղակներ: Գյուղը շատ փոքրիկ էր: Սահմանները չորս կողմից էլ փակ էին: Հավանաբար հնում, խնձորուտների առկայությամբ պայմանավորված, գյուղն անվանվել է Խնձորիկ: Հետագայում թուրքական վարչարարությունը՝ «ձ»-ն «զ»-ի է վերածել («ձ»-չունեն), ձևափոխել ու անվանել է Խնզրի: Մեր ժամանակներում գրվում ու կոչվում էր Խնզրի: Սակայն Թուրքիայում եղել է նաև Խնզր անվամբ ապստամբ, ըմբոստ, վայրաբարո մի ցեղախումբ: Մեր ժամանակներում այդ անվանումը գործածվում էր բացասաբար: Մեկին հայհոյելու համար ասում էին՝ «Խնզր օղլի խնզր»: Դերջանի սահմանային, վերջին գյուղն էր, այն կողմում արդեն Բաբերտի սարերն էին:
Ալի Օսման աղայի տնախումբը հայերի թաղի սահմանագծին էր, գետահայաց թեքության վրա: Ալի Օսման աղա անվանումը թունդ թուրք է հիշեցնում, այնինչ նա քուրդ էր, որը թուրքի արտոնություններ էր ստացել և գյուղի նորաթուխ ղեկավարն էր: Նա կարող էր ցանկացած հողակտորի վրա թաթ դնել, իսկ դրա փոխարեն պարտավոր էր ամեն ինչով ապացուցել իր թրքացումը, օտարացումը քրդությունից: Նաև, եթե ոչ հաճախ, ապա մերթ ընդ մերթ պարտավոր էր լինել գյուղի «մյուդյուրլիկը»՝ ենթաշրջանային զինկետի ղեկավարը: Մզկիթ չունեինք, քանի-որ թուրք բնակիչների թվաքանակը շատ քիչ էր:
Ալի Օսմանը թեև այս վերջին պարտականությունը ստանձնել էր, սակայն դրան գրեթե ատելությամբ էր վերաբերվում, համարյա չէր կատարում: Նա բոլորովին չէր չարաշահում իրեն տրված վարձագնորդի արտոնությունները, սանձարկություն չէր անում: Նրա հանգուցյալ եղբայր Թոռունը, մեր գյուղի հայերի վրա կատարված ավազակային մի հարձակման ժամանակ, մասնակցել էր պաշտպանությանը և հենց այդ ժամանակ էլ վիրավորվել ու զոհվել, սակայն գյուղը փրկել էր կողոպուտից ու ջարդից: Ալի Օսմանը մնացել էր վերջին եղբայրը։ Ուզեր, թե չուզեր՝ պիտի թրքանար՝ մեծ ընտանիքի նահապետ էր: Դա ճակատագրով էր կանխորոշված: Նա ուներ երկու տղա, որոնք հորեղբորն էին նման՝ հավատարիմ հարևան էին:
Թոռունի կինը՝ Խանումը, մնացել էր Ալի Օսմանի մեծ տղայի՝ Շավչիի համար և՛ կին, և՛ մայր։ Այդ Խանումը նաև երկու ջահել, սիրուն աղջիկների մայր էր: Աղջիկներին պահում էին Ալի Օսմանի փոքր տղայի՝ Հայդարի համար, որպես զույգ հարսնացուներ: Հայդար դու Հայդար, երբեք չէր մոտենում այդ հեշտագին գործարքին: Խեղճ աղջիկները հասունացել սիրո կարոտից վառվում էին, իսկ Հայդարը երգեր էր երգում, ուրիշ կանանց էր երազում:
Հայրս՝ Հովակիմը, ինչպես ասացի, երիտասարդ հասակում էր մահացել և մայրս մնացել էր, որպես տան այրի։ Մայրս Գառնփեթակ գյուղի տերտերի թոռն է եղել։ Պապս շատ է զբաղվել հորս ամուսնության հարցով, բայց երկար ժամանակ չի կարողացել ընտրություն անել։ Հետո Գառնփեթակ հարս գնացած իր մեծ աղջկա միջոցով գտել է մորս ու հարս բերել։ Սակայն, ավաղ, մորս բախտից, հայրս տառապել է ինչ-որ երիկամային հիվանդությամբ։ Պապս նրան բուժելու համար տարել, հասցրել է մինչև Մարղվան, սակայն ապարդյուն։ Անկողնային հիվանդ է դարձել ու վախճանվել՝ ջահել կնոջն ու զավակներին թողած։
Մորս անվանել են Բահար (պարսկերեն՝ գարուն)։ Նա պայծառ աչքերով, արտակարգ գեղեցիկ կին էր, գրաճանաչ էր և բազմաշնորհք։ Նրան հաճախ կրկնանուն էին տալիս՝ Գոհար։
Հորեղբայրներիցս՝ Սեդրակը փոքրն էր, նրան անընդհատ կանչում էին, որ «ասկյար» տանեն։ Անվերջ դես դեն էր փախչում։ Տանը նրա աշխատանքն ու ներկայությունը տանը ես գրեթե չեմ հիշում։ Նրա կինը՝ Յաղութը (Յուղաբերը), երեք, թե չորս զավակ ուներ։ Ես երկու քույր էլ եմ ունեցել, բայց չգիտեմ ինչ պատճառով նույնպես մահացել են։ Ես մնացել էի վաղամեռիկ հորս միակ շավիղը։
Ոչ մի բանի պակասություն չունեինք, աղքատության մեջ չէինք: Պապս իր որդիներով ստեղծել էր բարեկեցիկ կյանք: Նա հնարավորություն ուներ և՚ հովիվ, և՚ մշակ վարձելու. նայած թե ինչ էր պետք. ըստ տարվա պահանջի: Դա մասամբ լուծում էր գյուղի չքավորության օրվա հացի խնդիրը։ Պապիս մոտ աշխատողները միշտ օրհնում էին նրան:
Մեր գյուղում միրգ չկար: Դերջանը գերազանցապես ցորենի երկիր է: Մեր գյուղը հող չուներ ոչ այգուն, ոչ էլ բանջարանոցին հատկացնելու համար։ Ոչ էլ դրանց համար առանձնացնելու ջուր: Ամենուր արտ էր ու արոտ: Գյուղի վերին ծայրում, Մեծ լեռան ստորոտից սկսած, խնձորենու և տանձենու անմշակ տարածություններ կային: Դրանք վայրի տեսակներ էին և, ինքնստինքյան, պատկանում էին Ալի Օսման աղային, քանզի Մեծ լեռան ամբողջ հյուսիս-արևմտյան լանջը Ալի Օսման աղայի հայեցողության տակ էր։ Թեև պիտի ասեմ, որ այդ այգիներից օգտվել կարելի էր:
- Տացու, Ալի Օսման աղան թուրք՞ է։
- Չէ ձագս, անիկա թուրք տաճիկ չէ, թրքացումն ընդունել է, որ գյուղի աղան ըլլալու իրավունք ունենա։ Դե մեզ էլ մի պաշտպան աղա է հարկավոր։ Այ անոր եղբայր Թոռունը մեզ պաշտպնեց քրդերի հարձակում թալանից։ Այն ժամանակ դու չկայիր։
- Բա քուրդ ավազակները, ո՞ր կողմեն կուգան։
- Ամեն կողմեն… Տաճիկ կառավարությունն անոնց կզինե ու կսե գնացեք հայերին կողոպտեք…- ու սկսեց տխուր երգել.
«Կոտորոծն անգութ, հայերը թող լան,
Ավերակ դարձավ շքեղ Ադանա
Ասես հեքիաթային աշխարհ լիներ. տղամարդկանց ձմեռային հնարանքներ, նվագներ, խաղեր, ձմեռային երկար գիշերների անասապահություն, ճաշեր, ծեսեր… Ձմռան ձյունի մեջ, երեկոյան կողմը, աղվեսները հասնում էին գյուղի առաջ և չարաճճի խաղային տեսարաններ էին սարքում: Ո՞վ պիտի կրակեր. հայը հրացան ունենալու իրավունք չուներ։ Շավչին ու Թեմուրն ունեին, բայց ինչո՞ւ պիտի կրակեին՝ թող խաղ անեն՝ երեխաներն ուրախանան, շները վրա տան: Մեկ էլ լսում ես. «գիշերը գայլերը մտել են գյուղ ու Մարտիրոս ափոյենց շանը տարել են»: Գայլերին դիմադրելու համար շների վզներին «սեպասեսներ» էին անցկացնում, սակայն դա էլ չէր փրկում: Շունն ինքը պիտի քաջ լինի, հերոս լինի, որ գայլին դիմադրի: Երեկոյան հեքիաթներ էինք լսում Լուսկեն ափոյենց մեծ օդայում։ Հոգուս խորքում միշտ գայլին թուրքի էի նմանեցնում…
Ախ, ի՜նչ գարուններ էին, երգի, հերկի, արտի, կանաչ-կարկաչ գարուններ….
Գարնանը, երբ երկար ձմեռվանից հետո առաջին անգամ բաց օդի էինք հանում և գոմեշները փռնչում, մոզիները տրճկում կամ ցուլերը փրփրում էին՝ ճակատներին հավկիթն էին խփում…
Մի գարուն մեր և Ալի Օսմանի գոմեշներին բերին Չերքիզենց տան կողքի բաց արտի մեջ գոտեմարտելու… Երկուսի աչքերն էլ փակել էին և բացեցին միայն այն ժամանակ, երբ իրար դեմ հանեցին։ Նրանք նախ սկսեցին գետինը փորել ու կամաց-կամաց իրար էին մոտենում։ Հետո եղավ առաջին բախումը… Այնուհետև ծնկի էին չոքում վիզները կեռ կռում, կոտոշներով աջ ու ձախ թրատում։ Գոտեմարտը երկար տևեց։ Ուզեցին բաժանել, բայց ո՜վ կհամարձակվեր մոտենալ… Վերջապես հեռացրին իրարից, բայց լրիվ բաժանելն անհնար եղավ։ Գոմեշներից մեկը սկսեց դանդաղել, ապա ցանկացավ մարտից խույս տալ։ Մյուս գոմեշը դիմադրության չհանդիպելով սկսեց ավելի կատաղի վրա տալ։ Պարտվող գոմեշն սկսեց փախչել, բայց չկարողացավ ազատվել. ախոյանը սկսեց հետապնդել այնքան, մինչև փախչողը հոգնեց ու վայր ընկավ։ Հաղթող գոմեշը վրա հասավ ու այնքան խփեց մինչև հակառակորդին սատկեցրեց։ Անսահման ոխակալ անասուներ են։
Գարունը մեզ համար բացվում էր Զատկի տոնի հետ։ Բոլոր ծեսերը կատարում էինք, տոները՝ նշում. «Տրնդասին» (Տիառնընդառաչ) աղբյուրի մեջ ոսկե աստղը տեսնելը, «Խաչը ջուր գցելը» (Խաչվերաց տոնը) հատուկ նվիրվածությամբ էր կատարվում։ Յոթ շաբաթ սպասում էինք երդիկից կախված սոխի փետուրների վերջանալուն։ Մինչև վերջանալն ինքն արդեն ծլում էր։ Մեծ պասը, ախ այդ մեծ պասը… Անընդհատ սպասում էինք, թե երբ պիտի վերջանար։ Վերջանում էր և մեզ համար գարունը բացվում էր։
Ծոմից դուրս գալը, թաթախունքը մի ամբողջ արարողություն էր։ Զատկին սկսում էինք կարմիր, կանաչ ձվեր կռվեցնել։
Նշում էինք թե՝ եկեղեցական, թե՝ ավանդական տոները։ Այդ տարին եղանք «ծուռ ծառերի» համադերջանյան ուխտավորությանը… Վարդավառի՞, թե Արամազդի տոնն էր։ Բոլոր գյուղերից վտակների նման հոսում էին այնտեղ։ Իրոք որ ծառերը ծուռտիկ-մուռտիկ էին։ Առավոտ շուտ գնացինք։ Պետք է Ղարաղուլաղի հովիտն անցնեինք այն կողմը։ Ամեն գյուղ իր մշտական իջևանատեղն ուներ։ Անգամ ծանոթ քրդերն էին գալիս՝ «քիրվա» (եղբայր) էին կնքվում։ Ի՜նչ երգեր, շուրջպարե՜ր… Ինչքան ջահել բախտ փնտրողներ կային՝ այնտեղ էին հավաքվում իրենց բախտը գտնելու… Շատ դեպքերում տեղն ուտեղը խնամիանում էին։ Վանք կար անտառի խորքում։ Ծուռտիկ ծառերից թալիսմններ էին կապում։ Լարախաղացներ կային, գուսաներ, խաղեր էին կազմակերպում։ Երկու գիշերը ո՞նց էր անցնում՝ ոչ ոք չէր զգում։ Ափսոս, ամեն ինչ չէ, որ հիշում եմ։ Երգերի ու պարերի նմուշներն էլ չեմ հիշում։
Այդ ամառն արևի լրիվ խավարում տեղի ունեցավ։ Շատ լավ հիշում եմ՝ կալ էինք անում։ Հանկարծ ամեն ինչ կանգնեցրվեց։ Մեզ հավաքեցին մի տեղ և մեջտեղ հանեցին սուրբ գիրքը։ Եկեղեցու զանգը սկսեց հնչել (մեր գյուղում զանգի փոխարեն մեծ պղնձյա թակոցով կոչնակ էին գործածում)։

rstak58
14.11.2010, 20:27
Գյուղում գործում էր գրաճանաչության դասարան, Խաչատուր վարժապետի գլխավորությամբ։ Խաչատուր վարժապետը մեր գյուղի ամենախաթուն, ամենահեղինակավոր կնոջ՝ Ոսկո «հոքուրի» մեծ տղան էր։ Փոքրը Անդրանիկն էր՝ տան տնտեսական աշխատանքների միակ կատարողը։ Նրանց հայրը չգիտեմ ինչու չկար, շուտ էր վախճանվել։
Տացուս որոշել էր Նազար հորեղբորս տղաներին՝ Թորգոմին ու Մադաթին էլ ինձ հետ դպրոց ուղարկել, որ նրանք էլ տառաճանաչ դառնան։ Այդ աշնանը մեզ հանձնեցին Խաչատուր վարժապետին։ Տեղ հասնելու համար, պիտի ժամի առջևից անցնող ընդհանուր ճանապարհը կտրեինք և անցնեինք Ալի օսմանենց տան ետևի մասով։ ԱլիՕսմանենց տան աջ կողմում՝ գյուղի կենտրոնական մասում էլ գտնվում էր Ոսկո հորքուրենց տունը։ Դպրոց հաճախել սկսելուց որոշ ժամանակ անց ձյուն եկավ։ Թորգոմն ու Մադադը սկսեցին լաց լինել, դես-դեն փախչել՝ չէին ուզում դպրոց գնալ։ Ես ուզում էի, իմ սրտովն էր։ Այդպես էլ անկանոն հաճախումների պատճառով նրանք դպրոցից դուրս մնացին։
Մենք՝ ամենափոքրիկներս, մի քանի հոգի էինք։ Հետներս բերած «դմբիկների» (փոքրիկ բարձերի) վրա նստում էինք ըստ հասակի։ Ամեն մեկուս ձեռքում մի խաչակազմ դասագիրք կար։ Ամեն մեկն ուներ քարե գրիչ եվ քարե տախտակ։ Գրում էինք ջնջում ու նորից գրում։ Կարևորն այբուբենի պանակն էր։ Դա ուղղանկյուն՝ փոքր գրքի չափսի, հղկված, շրջերիզով տախտակ էր, որի վրա հերթականությամբ խոշոր չափի տառերով գրված էր Ա, Բ, Գ… (Այբ, Բեն, Գիմ…) ու այսպես մինչեվ Ֆ։ Պետք է սկզբից մինչեվ վերջ եվ վերջից մինչեվ սկիզբ ասեինք։
Խաչատուր վարժապետի գործը գրել կարդալ սովորացնելն էր։ Դրանից դենը կարող էիր գնալ իսկական վարժարան։ Մեր դասագրքում ոտանավորներ կային, պատմա-կրոնական բովանդակությամբ գրականության պատառիկներ և Հիսուս Քրիստոսի խաչելությունը պատկերող նկարներ։ Խաչատուր վարժապետը բոլորի կողմից հարգված մարդ էր։ Կողքին ուներ «կանոնի ճիպոտ»։ Որպես պատիժ ամենից շատ գործածում էր «արագիլ» (մի ոտի վրա) կանգնելը եվ ափ դաղելը։ Երբ որևէ մեկը ծուլացած էր լինում, կամ դպրոցից փախչում էր, բարկացած մոտենում էր.
- Ծո՜, ինչու չես ուզեր սովորել, ինչու կփախչես, չես գար վարժարան, ծո՜, անխելք հորթուկ, բա՛ց ըրե ափդ…
Աշխատում էր նաև սիրաշահել, որովհետև շատերն էին փախչում։ Ջղայնությունը չեմ հիշում։ Նստում էր վերևի բուխարիկի մոտ, ժամանակ առ ժամանակ սուրճ էր եփում, մեզ ընդմիջում տալիս ու խմում էր։
Դպրոց հաճախելուս տարի՞ն էր, թե հաջորդ տարին՝ լավ չեմ հիշում, ամբողջ գյուղին ոգևորելու և մերոնց ուրախացնելու համար, Տացուիս «էկյանը» (քրոջ որդին) ցանկացավ ուսմանս արդյունքը ցուցադրել։ Տացուիս հետ պայմանավորվել էին, որ Զատիկի տոնին եկեղեցու ծիսական «Ընթերցվածքը» ես կարդամ։ Դրա համար Տացուս պետք է «ուրախության պարգև» (ոսկի) տար եկեղեցուն։ Մեծ-մեծ տառերով գրված, երկար, կլորված մագաղաթ էր։ Աստիճանաբար պետք է բաց անեի ու բարձր կարդայի։ Եկեղեցական եղանակով։ Դանիել մարգարեից էր։
Եկավ կարդալուս օրը՝ «խավարման գիշերը»։ Ինձ հագցրին մաքուր, նախշերով եկեղեցական շապիկը և խորան բարձրացրին։ Հասակս չէր հասնում գրքակալին… Հատուկ աթոռ պատրաստեցին, կանգնեցրին աթոռին, կողքերս երկու տիրացուներ մոմեր էին բռնել գրքակալի թուղթը լուսավորելու համար։ Կարդացի փայլուն կերպով… Ինչ հիացմունք, ուրախություն… - հենց եկեղեցու մեջ։ Պապս ինձ համբուրելով չէր կշտանում։ Այդ օրվանից գյուղի գրագետ տղան ես հռչակվեցի։

Գյուղում ունեինք միակ մի տկարամիտ խենթ Մինաս անունով։ Ջահել էր, ամրակազմ։ Ինչո՞ւ էր խենթացել՝ չեմ կարող ասել։ Ամառ-ձմեռ հագին մի երկար աբա էր։ Սնվում էր մարդկանց տվածով։ Մեկ էլ տեսար, թե ի՞նչի դրդմամբ՝ նույնպես չգիտեմ, աբան վեր էր քաշում, դառնում էր Ալի Օսմանից տան կողմն ու ձեռքն առնանդամին տանելով ու սկսում բոռալ.
- Ալի Օսմա՜ն, ասիկա ուտես, խրեմ մորուքիդ մեջ, խրեմ բերանդ…
Կողքին եղողները փորձում էին սաստել.
- Մինաս սուս մնա, սատկես դու…- քաշում քաշքշում էին։ Հետո նա սկսում էր լաց լինել։ Դա ի՞նչ էր՝ մինչև օրս էլ չհասկացա։ Գիշերները քնում էր կալերում։ Չէր էլ հիվանդանում…

Տացուս համաձայնվեց, որ ջահել մայրս ամուսնանա ու թողնի մեր տունը՝ բնության օրենք էր, հասարակության պահանջ… Բայց իր Ջիվանին ինչպե՞ս թողներ։ Սկզբում որոշում են մեր ցեղից դուրս չհանել՝ Աբոլոենց Միսակը մնացել էր ամուրի… Ամուսնացնել նրանց և… Բոլոր հարցերը կլուծվեին։
- Չէ,- ասել էր Տացուս,- ադիկա արատ կըլլա Գոհարիս համար…
Շատերը եկան՝ ոչ մեկին չհավանեց. «մի քիչ էլ սպասենք» ասել էր… Եվ ահա հեռավոր Չխնըզ գյուղից եռանդուն խնամխոսական գործունեություն սկսվեց. պապս համաձայնվել էր, գտել էր լավագույն տարբերակը։ Մանուկ աղան, որ Չխնըզ գյուղի ամենաազդեցիկ դեմքն էր, ուներ երկու տղա։ Մեծի՝ Մինասի կինը մահացել էր։ Մանուկ աղան հարուստ, պատկառելի հեղինակություն ունեցող դեմք էր, անգամ թուրք պաշտոնյաներն էին նրան ակնածանքով վերաբերվում։ Մինասը երեխաներ չուներ։ Բայց ինչպե՞ս պետք է մորս տանեին… իմ ներկայությամբ չէին կարող։ Պայմանավորվել էին գյուղում բոլորովին չերևալ։ Մեր տուն եկել են գիշերով, երբ ես քնած եմ եղել…
Մայրս ուշ երեկոյան պառկեցրեց ինձ, ինքն էլ հետս պառկեց ու ես մուշ-մուշ քնեցի… Առավոտյան աչքերս բացեցի՝ մայրս չկար, տատս էր գլխավերևս.
- Նանի ո՞ւր ես,- ասես ինչ-որ չարագուշակ բան կանխազգալով կանչեցի ես։ Ինձ գրկեցին։
- Արտ է գնացել, մի լար,- բայց իրենք լացում էին…
- Չէ՛, սուտ կըսեք… ո՞ր արտն է գնացել, ես էլ եմ հոն գնում,- ու վազեցի։ Բռնեցին։
- Ո՞ւր երթանք, ձգուկս,- Տացուս գրկում, շոյում է ինձ։
- Որ՞ արտն է, հոն տարեք։
- Սուրբ ծառերի արտն երթանք,-ասց Տացուս։ Գնացինք՝ չկա ու չկա։ Լացս չէր կտրվում։ Տացուս գրկած ինձ տարել էր գյուղ՝ լացի մեջ էի քնել։
Թե ինչպե՞ս եմ վարժվել մորս բացակայությանը չեմ հիշում։
Գյուղում նորից սուգ էր. եկել մեր ձին են տանում, Թորոսենց տունն են վառում, ասում են «հրացան ես պահել»: «Մյուդյուրն» ինքն է եկել, մեր օդայումն է։ Տացուս փորձում է լեզու գտնել, մեղմել, փրկել իրավիճակը.
- Ուրեմն հայը իրավունք չունի ձի պահելու, «մյուդյուր» էֆենդի:
- Նո՞ր ես գլխի ընկնում, ծո «մավին» (տիրացու): Կյավուրը որ ձիուն նստի, գլուխն էլ փառապանծ օսմանցու առաջ հողին կդնի՞, հը՞: Ալլահ կա, կարգ կա: Մեր Ղուրանը ստրուկ է պահանջում, ձեր աստվածը պետք է ստրկանա։ Այլապես ինչու՞ ենք մտել ձեր երկիրն ու մեր իշխանությունն անսահմանորեն տարածել, հը՞։ Դո՛ւ ասա, հայ «մավին», կյավուր հայի խելքը վերջումն է, չէ՞…. իսկ վերջը չկա՜, չկա՜:
Տացուս ինձ ասում է՝
-ղայֆեի (սուրճի) բաժակը դու տար»։«ողջունի՛ր --Տանում եմ։
«թեմելլեծ» եմ
-ձին իմն է, ես որբ եմ, բաշխիր ինձ»: Կրկնում եմ տացուիս խոսքերը։ Տացուս թարգմանչի դերումն է: Ձիու վրա թրիք են քսում, որ գեշանա, լղարի, քոսոտվի, միայն թե թուրքին «կեր» չդառնա, հայի նման թշվառ երևա… Հայը իրավունք չունի ձի նստելու, ձի պահելու… Թշվա՜ռ հայ, թշվառակա՜ն Հայաստան… Որոշ ժամանակ անց Տացուս ձին ծախեց:
Եկավ մորս մոտ գնալու օրը։ ճանապարհ ընկանք։ Առավոտ շուտ հրաժեշտ տվինք մերոնց և պապ ու թոռ անցանք գետակի աջ ափի ճամփան, «Ծորակ» աղբյուրի մոտից թեքվեցինք դեպի վերելքը։ Արևն արդեն բարձրացել էր, երբ հասանք բարձրունքի գագաթը։ Այսրտեղից գյուղն արդեն չէր երևալու։ Գնում էինք առանց ձի նստելու (շատ էր բարձված չէր կարող բարձրանալ)։
Շուտով Թորորուս (Թոլուս) գյուղի առաջին տները երևացին։ Քուրդ տղաները քար էին գցում, բայց ո՞ւմ վրա… Հայ չէր երևում։ Տներ կային, որոնցից միայն տխուր ծուխ էր բարձրանում։ Գյուղամիջում «հյուրընկալվում» էին օսմանցի փաթթոցավորները։ Գյուղն անցանք առանց հայերին մի ժպիտ տալու, ոչ էլ նրանք մեզ ժպտացին։ Ներքևով դուրս եկանք։ Տացուս ինքն իրեն ասաց.
«Եկանք Թորուս՝ հայն ավերակ,
Չկա մեզի ճար ու ճարակ…»…
Ապա ինձ դառնալով ասաց.
-Ներքևի դուրաններով գնալը լավ չէ, թուրքեր կան, վերևով գնանաք։
Գնացինք մի ակի մոտ նստեցինք։ Մի քիչ հանգստացանք ու շարժվեցինք։ Իջանք Փրիզ գյուղի կողմը։ Հեռվում նշմարվեց Սև ջրի հովիտի կանաչ գորգը։ Հովիտն ասես ափի մեջ լիներ. կանաչ հովիտը սև երիզով ճեղքում էր լայն գետը։ Տացուս սկսեց ինձ մեկ-մեկ ցույց տալ շրջակայքի գյուղերը.
- Աշե՛, Դվնեկը վերևում է, Կոթերը՝ ներքևում։ Կոթերով կանցնենք, կտեսնես ինչ գյուղ է…
Հասանք Փիրիզ։ Դեռ տեղ չհասած, մեզ դիմավորող՝ Տացուիս ինչ-որ բարեկամ երեցը սկսեց ողբալ ու կոծել.
- Վախ-վախ, Գևորգ տիրացու, երեկ բին-բաշին մեզ կողոպտել է,- ասաց, որ գյուղից դուրս պետք է գանք, այստեղ մուսուլմաններ պետք է ապրեն, կյավուր հայը պետք է ոչնչանա։ Թոռնիկիդ հե՞տ ես եկել։ Աչքիս վրա, Գևորգ տիրացու, ո՞ւմ տանը քեզ հյուրասիրեմ…
Տացուս գիշերը չքնեց՝ նրանք անվերջ զրուցում էին։ Ես քնեցի։ Առավոտ շուտ ճանապարհ ընկանք։ Գնում էինք Մայր Եփրատի ակունք՝ Սև ջրի աջ ափով, գնում էինք դեպի Կոթերի կամուրջը։ Գետն անցնելու ծանծաղուտներ չկային։ Մոտակայքում գետն անցնելու միակ տեղը՝ Կոթերի կամուրջն էր։ Հասանք մի զուլալ աղբյուրի։ Դրա մոտ չէր կարելի չնստել։ Կուշտ կերանք ու սառնորակ ջրից խմեցինք։ Գետի ձախ կողմում մեծ տափարակ սարահարթ էր։ Հեռվում տիրապետող դիրքի վրա երևում էր Բագառիճը։ Այդ հնավուրց բնակավայրը իրեն տեսնող ամեն հայի մեջ կարծես արմատներ է գցում։
Կեսօրն անց հասանք Կոթերի կամրջին։ Ասես երկարաձիգ յոթ կամարաձև աչքերի շարան լիներ։ Գետի աջ ափին Կուռ բերդի ավերակներն էին։ Հսկայական ժայռաբեկորները փլուզված, իրար վրա կիտված հասնում էին մինչև կամուրջը։
- Աս քանդվածն ինչ բան է, պապիկ, ինչու են քանդել։

rstak58
14.11.2010, 20:28
- Ժամանակին Հայոց ամենաանառիկ բերդն է եղել՝ Դերջքն… Կոթեր…
Տացուս ինքն իրեն էր պատասխանում։ Ելանք կամրջի վրա։ Ապահովության համար երկու կողմերից պատնեշված էր։ Կամուրջը սալարկված էր, կոր մեջք ուներ։ Բարձրակետում պապս ձին կանգնացրեց, ձեռքի ճիպոտը բարձրացրեց և ցույց տվեց ինչ-որ երկաթյա բարակ լարեր։
- Ադիկա ի՞նչ է, - բացականչեցի ես։
- Աս թելերով քաղաքեն քաղաք կխոսեն։ Տես սյուները շարքով, հավասար կերթան Բագառիճի կողմը։ Ասանկ լարերը կերթան մինչև Կարին, Երզնկա, Բաբերդ, Սեբաստիա, Տրապիզոն… Կերթան կհասնեն մինչև Պոլիս։
- Ադ թելերը լեզո՞ւ ունեն։
Չպատասխանեց։ Քիչ անց հասանք կամրջի մյուս ծայրին։ Պապս նորից դարձավ ինձ.
- Եկուր իջնենք կամրջի այս կողմը, հոն սուրբ գրքեր կան, մոմեր կվառեն, աղոթք կընեն։ Այս կամուրջը սուրբ է։ Երեք-չորս հարյուր տարի առաջ բարեպաշտ մի դշխուհի է կառուցել տվել։ Իր մատանու նման է կառուցել։ Կոչվել է դուստր-մայրիկ։ Ո՞վ է եղել՝ չեմ կարող ըսել։ Մամախաթունն ալ շատ հեռու չէ։ Ասկե հետո մենք պիտի Մամախաթունի ջուրն էլ անցնենք ան կողմը։ Ոտով պիտի անցնենք՝ հոն կամուրջ չկա։
Իսկապես, երբ հսասնք այն տեղը ուր պիտի գետն անցնեինք տեսա, որ կամուրջ չկա։ Մեզնից առաջ մի մարդ ու կին մինչև մեջքները «սոթված» անցնում էին։ Իսկ մենք ձի ունեինք, ուրեմն հանգիստ կանցնեինք։ Ջուրը բարեհաջող անցանք։ Տացուս մինչև մեջքը «սոթված», սանձը բռնած մտավ ջուրը, իսկ ես ամուր կպել էի ձիու թամբին։
Ձախ կողմում Խունլար գյուղն էր։ Մեծ գյուղ էր։ Պապս սկսեց բացատրել.
- Է՜, ան բարձր կատարը գյուղի վրա կախված հրաշք լեռ է։ Հոն միշտ քամի է։ Հոնեն թևավոր ձին թե նետվի՝ ուղիղ կիջնի գետի աջ ափը։
Ընկանք չոր արահետների, ձորակների, ցածր ու բարձր բլրակների մեջ։ Անջրդի վայրեր էին։ Հեռվում, այդ բլրակնորի մեջ երևում էին գյուղերի առանձին խմբավորումներ։ Խարկուփը, Հողեկը, Ղատղուլին… Հերթականությունը լավ չեմ հիշում։ Հողեկում չթողեցին առաջ գնանք.
- Գևորգ տիրացու, մեզնից չես պրծնի մինչև թոռնիկիդ հետ մեր տանը հաց չկիսես։ Չխնըզը մոտիկ է, հոս է, կհասնես։ Մանուկ աղան քիչմն ալ թող սպասի…
- Հարազատներս, երեխան անհամբեր էր է, բայց չմնալ չեմ կարող։
Ապա դարձավ ինձ.
- Ձագուկս, քիչ մը հանգստանանք, ձին ալ հոգնած է։ Քիչ մը հանգստանանք, որ արագ երթանք…
Ի՞նչ ազգականներ էին՝ չեմ հիշում։ Հանգստացանք, հաց կերանք։ Ո՜նց հիացան, երբ իրենց բերած աթոռի վրայից նետվեցի ձիու վրա։ Տացուս մի կուշտ ծիծաղեց, ինքն էլ նստեց, գրկեց ինձ ու խթանեց ձիուն։
Մայրամուտ էր երբ, հասանք բլրի գագաթին։ Այստեղից մորս գյուղը բացվեց մեր առաջ։ Մանուկ աղայի տունը, գյուղի սկիզբին էր։ Հրապարականման բակում Երեխաներ և ուրիշ սպասողներ կային։ Նրանց կենտրոնում մորս բացված թևերն էին։ Ինձ ուղղակի խլեց ձիու վրայից, ցած բերեց ու բարուրեց իր կարոտի բոցերով։ Անհնդատ համբուրում էր, գրկից բաց թողնում, նայում ու նորեն գրկում։ Նա ինձ տարավ լողացրեց, կերցրեց, պառկեցրեց ու ինքն էլ պառկեց կողքիս։ Էլ բան չիմացա… Մեկ էլ առավոտն արթնացա իր գրկում։
- Մեծացել ես, հասակ ես նետել… Արևիդ մատաղ,- արցունքախառն ասաց նա,-զավակս, հոգիս…
Ես սեղմվել էի նրան, չէի պոկվում։ Աչքերս էր համբուրում…
- Մա, աս քո տո՞ւնն է, աս ո՞ւմ գյուղն է, ասիկ ի՞նչ է, ո՞վ է պատի վրա…
- Նկար է, կեցիր վերցնեմ,- ու թաքցրեց ինչ-որ տղամարդու նկար,- Տացուի գյուղում չկա, բայց հոս կա։ Հոս Մանուկ աղայի տունն է։
- Ադ ի՞նչ մարդ է։
Մայրս մեղավոր փղձկաց ու արցունքն ասես գաղտնի սրբելով ասաց.
- Հոգյակս, քաղաքում ասանք բան կա. մարդու նկարը հանում են։ Մեծնաս՝ դուն ալ կնկարվես։ Հագիր, հագիր երթանք դուրս, որ երեխեքի հետ բակում խաղաս։
Տանը ինձնից մեծ ու փոքր շատ երեխաներ կային։ Երկրորդ-երորդ օրը ես խառնվեցի նրանց։
-Դուն այս կողմը կերթաս, դուն՝ այ հանդը, դու՝ սայլերը, դու՝ գութանը, դու՝ կալը, գործիքը, ջրաղացը, թոնիրը…։ Ամեն առավոտ կանուխ լսվում էր Մանուկ աղայի ձայնը
Ինձ համար նորություններ շատ կային։ Նրանք շատ անասուներ ունեին, մեզնից շատ։ Մի ամբողջ գոմ ձիեր, քուռակներ ու էշեր։ Մի ախոռ կովեր, մոզիներ արջառներ։ Հորթերն առանձին էին։ Ոչխարներ, այծեր, գառներ, ուլեր…
Ինձ տարան «ձիթունք» (ձեթ հանելու արհեստանոց)։ Գոմեշը դանդաղ պտտացնում էր մեծ քարե անիվը։ Ձագարաձև պարունակի մեջ անընդհատ կտավատ էին լցնում։ Մեջտեղից ձեթը սուզվում էր տակի ամանների մեջ։ Կլոր տարին աշխատում էր։ «Գարունն ու ամառը մի քիչ կանգնեցնում ենք, մաքրում»- բացատրեցին մեծերը։
Մորս նոր ամուսին Մինասին ես մոտիկից չեմ տեսել։ Հիշում եմ, որ հեռվից ցույց են տվել։ Նա խելամտորեն իրեն ինձնից հեռու էր պահում։ Երևի որոշել էին, որ ժամանակավորապես ինձնից իրեն հեռու պահի, մինչև ես սրտակցեմ իր հետ։ Քանի ես այնտեղ եմ եղել, նա մորս սենյակ մուտք չի գործել։
Մի օր ինձ կանչեցին Մանուկ աղայի հյուրասենյակ։ Ուշ երեկո էր, Մանուկ աղայից ու Տացուիցս բացի ուրիշ մարդ չկար։ Երկու պապիկները խոհուն դեմքերով նստած էին։ Գնացի նստեցի Տացուիս գիրկը։ Տխուր էր, ոչ մի բառ չխոսեց։ Մանուկ աղան նայեց Տացուիս.
- Ինչպե՞ս սկսենք, Գևորգ աղա։
- Ես քեզ եմ թողնում, հետո չասես, թե ազդեցի վրան…
- Չգիտեմ, թե մորը դարդից ո՞նց դուրս գանք…
- Մայրս ի՞նչ դարդ ունի,- մեջ ընկա ես։
- Կրակ ես է՜,- ժպտաց Մանուկ աղան,- արի մի քեզ գրկեմ։ Մի ոտանավոր ըսե։
- Սուրբ խաչն ըսե,- հիշեցրեց Տացուս։
- Ադիկա լավը չէ, ձին ըսեմ,- ոգևորվեցի ես ու սկսեցի արտասանել։ Պապիկների դեմքերը շարունակում էին մտախոհ մնալ։ Երբ վեջացրի Մանուկ աղան նայեց ինձ.
- Մենք շատ ձի ունենք, տեսե՞լ ես, չես ուզեր հոս մնալ, որին կուզես՝ կհեծնես, ես ալ քո տացուի նման պապիկ եմ, մայրիկդ ալ հոս է… Եկուր գիրկս։
- Հոս մեր տունը չէ՛,- ավելի ու ավելի ամուր գրկում եմ Տացուիս վիզը, - մայրս հո՞ս է մնալու, մեզի հետ ետ չի՞ դառնալու։
- Չէ՛, ձագուկս, մայրդ հոս է մնալու,-ասաց Տացուս,- դու ո՞րը կուզես՝ հո՞ս մնաս, թե՞ երթանք տուն…
- Ես… Ես… մայրիկս չի՞ գար… Հոս մեր տունը չէ՛, մեր գյուղը չէ՛… - աչքերիս մեջ պապիկները սկսեցին լող տալ, կոկորդս սեղմվեց, այտերս թրջվեցին։ Անձայն էի լալիս։
- Գևորգ տիրացու, աս թոռնիկդ մաքուր արյուն ունի, ռստակների արյուն… Բնական ծաղիկ է, պարտեզի չէ, տեղը չի փոխի… Ափսոս է, ձեռք չտանք։ Թող մեծանա, Ռստակների շավիղն ըլլա։
Ես ամուր գրկել էի Տացուիս։ Գլուխս բարձրացրի տեսա երկու պապիկների աչքերում էլ արցունքներ կան։ Կանչեցին մորս ու ինձ հանձնեցին նրան։ Ես անուշ քնեցի մայրիկիս հետ։
Բաժանվելը չեմ հիշում։ Ոչ էլ վերադարձի ճանապարհն է տպավորվել մեջս։ Միայն հիշում եմ, որ երեկոյան կողմ, երբ արդեն իջնում էինք Թորոսներ լեռան կողմից երևաց մեր գյուղը։ Այնքան մոտիկ էր ու ամեն ինչ այնքան պարզ էր երևում, որ ասես ափիդ մեջ լիներ։ Երևացին մեր տները. բոլորը դրսում կանգնած սպասում էին։ Հենց որ մեզ տեսան՝ ընդառաջ վազեցին…
Գյուղի կյանքը ընթանում էր սովորական հունով։ Սեդրակ հորեղբորս ասկյար էին տարել։ Նազար հորեղբորս համար պապս անընդհատ ոսկի էր տալիս, որ չտանեն. տան միակ աշխատողն էր, տարիքը մեծ էր, շատ երխաների ծնող… Մեր տոհմից Արշակ, Աշոտ և Վարդան հորեղբայրներիս տարել էին։ Աշոտը մեկ-մեկ երևում էր գյուղում, չգիտեմ թե ինչպես էր հաջողացնում։ Գյուղի գրեթե բոլոր հասուն տղամարդկանց տարել էին։
Քուրդ Բաքոն գլուխ խուզելու մեքենա էր ձեռք բերել և երեխաների գլուխն էր խուզում։ Ատամ էլ էին քաշում, բայց չեմ հիշում ովքեր։ Մեզ՝ երեխաներս, արդեն թույլ էին տալիս ինքնուրույն հանդերը գնալ։ Կարող էինք գնալ մինչև «Ավետխանի» և «Ուրուրի քար» լեռան ստորոտում գտնվող մեծ ակից գոյացող «գյոլը»։ Այնտեղ գոմեշներ ու ոչխարներ էին լողացնում։
Ո՜ւր էր, թե կարողանայի չնայելով ծերությանս, վերքերիս բեռը շալակած ետ գնայի, մեր գյուղը… Ամեն մի քարը, թուփը, ծեղը կլիզեի, մեկիկ-մեկիկ մանրիկ համբույրներ կտայի… «Այդ ես եմ, - կասեի, - Տացուիս թոռնիկ Ջիվանը: Ներեցեք, ներեցեք, - կասեի, - ուշացել եմ, և էլ մանկիկ չեմ»… «Ո՜ւ, - կսուլեին նրանք չորս կողմից, - ու՞ր ես դու, վա՜յ-ժառանգ, ու՞մ ես թողել մեզ, ով պիտի լծին նստած «հորովել» կանչի»…
Մի առավոտ գյուղում սառը լռություն տիրեց։ Գյուղն ասես կարկտաբեր ամպ լիներ։ Բոլորը քաշվել էին իրենց տները, իսկ դրսից դհուլի ձայն էր գալիս… Արևը նոր էր ելել, ճառագայթները դեռ նոր հասնում էին ժամի կատարի մեծ խաչին, աշխուժ աշխատանքի ժամ էր… Մանրերով դուրս թափվեցինք. «ի՞նչ է ադիկա», «ի՞նչ է պատահել, ադ ի՞նչ կընե դհոլչի Եղիան», «ինչո՞ւ կպարե ու լաց կըլլա…»… Նա խենթի նման պտտվում, անհասկանալի շարժումներ էր անում։ Դհոլին խփում ու պտտվում էր։ Եղանակ չկար։ Մեն մենակ էր, գյուղի կենտրոնում՝ ժամի հրապարակի վրա խենթացածի պես լալիս, դհոլին խփում ու պարում էր… Եղիայի գլխին օսմանական փաթթոց կար… Հագին ճերմակ պորտեգոտ էր, մեծ կանաչ գույնի գոտին էլ վրայից կապած…
Գիշերը մտել էին նրա տունն ու դաշյուների սպառնալիքի տակ ստիպել էին մատը դնել իսլամ ընդունելու և թուրք դառնալու մասին թղթի տակ։ Եթե չաներ՝ ընտանիքով մորթվելու էր։
-Դու իսլամի հարսանիքներին թուրքերին ուրախացնում ես,- իրավունք չունես գյավուր մնալու»։ ասել էին նրան,-
Նրանք այլևս իրավունք չունեին հայերեն խոսել, հայերի մեջ լինել, հայի զգեստ հագնել… Ամեն ինչ հասկացանք։ Մեծերի նման մենք էլ քաշվեցինք մեր տները։ Դրսից դեռ լսվում էր խենթացած Եղիայի գոռոցը.
- Յա՜, ալլահ, ալլահ… «Մուհամեդ, ռասուլուլահ»…
Կողքին հավաքված թուրքերն ու քրդերը հռհռում էին։ Եղիան լաց էր լինում։
Մի քանի օր անց գյուղը նորից ողբ ու կոծի մեջ էր. «զաբդիաները» մտել են գյուղն ու Մաղաքենց Մաթոս ափուն՝ այդ խեղճ հալևորին թակում, սպանում են.
- Տղայիդ տեղն ասա, «էշեկ-թափուր» (ասկյար) ենք տանելու, ինչո՞ւ գյուղում չի, փախե՞լ է հայրենիքին ծառայելուց: Տուն-տեղդ հիմա կվառենք ու քեզ էլ մեջը կգցենք։ Գազը պատրաստ է, - գոռում, խփում են ու չոր խոտը լցնում տունը, որ կրակ տան… Լուսկեն պապիկը՝ Տացուիս կրտսեր եղբայրը, վազում է, հասնում, արծաթ է ցույց տալիս, համոզում, թե «Մաթոսը ոչինչ չունի, արտերը, տնտեսությունը մնացել են երեսին»: Ոչխարով, հավով, աքլորով մի կերպ մեղմացնում է և երաշխավորում, որ ծերունի Մաթոսի տղան՝ Միսաքը, «ղուրբիթ խզարճի է» (լավ սղոց քաշուղի հայերի լիազորն էր։ «Մյուդյուրլիկը» բռնի կարգով նրա վրա էր բարդել այդ պատասխանատվությանը, որ որևէ հակակառավարական կամ կասկածելի բան պատահի, գլխովը պատասխան տա:
- Մեզ մոտ խզար քաշելու բան չկա՞, ի՞նչ է, - բեղերը սղալելով գոռաց թուրքը,- էնքան հայի քանդված տներ կա՜ն, այ, է՜ն ա՝ գերաններն ավերակների մեջ դիզված են…
- Հա՛, չաուշ էֆենդի, կկանչեմ, կուգա կքաշի, - պաղատում է Մաթոսը՝ մի բուռ ոսկոր դառած: Շրա՜խկ.
- Ես յուզբաշի եմ, կյավուր, ոչ թե չաուշ, սովորիր տարբերել:
- Յուզ-բին-բաշի էֆենդի, սոված կլինեք, «բույուրան» դեպի «խժանքը» (քեֆը)… Հրամցնում է նրանց Լուսկեն պապիկը ու գործը վերջանում է նրանով, որ տարան նրա կրտսեր տղային՝ Ծատուրին: Այդ տանելն էր, որ տարան, էլ ոչ մի հետք։ Սակայն կա ճակատագիր… Ինչ որ է, Լուսկեն պապիկի մատի դրոշմը վերցրին, որ երկու ամսից խզարչի Միսաքը Ղարաղուլաղում լինի:

rstak58
14.11.2010, 20:54
ԿՈՏՈՐԱԾ ԵՎ ԳԱՂԹ

Կարող եք մտնել այստեղից ինձ հետ
Դեպի խոր դժոխք՝ ցեղասպանություն
Որի մուտքն Է թուրք՝ ընթերցողն անգետ
Ներսը խժդուժի նախճ թրքության

Ընթերցող անգետ պիտի տեսնես հար
Բնաջնջումի գալարումները՝ ելքը անհնար
Մտեք նզովյալ խավարն այս կյանքի հային յաթաաղան
Եվ մի սոսկացեք Ձեր իսկ ոհմակից այս թուրք մարդկության

Վրեժով կարդա՛ տես ժանիքի պես խրված է այստեղ
Դունչնը բորենի՝ շրջում է, հախրում դիակներն անմեղ
Դռներն են գամված է պատմության հանդեպ նահատակության
Հայի Սպանդն է կանգնել կոկորդին աշխարհի համայն:

Արմակիզվում Է հայը Հայի աշխահում
Սույլ սուրբ բոցերին գեհենն Է եռում
Վրեժ հուր վրեժ հաույցի ատյա
Անեցք սև անեցք թուքի սև անվան



Մադաթ, եղբայրս, ես հենց գիտեմ, թե դեռ այնտեղ եմ՝ Ուղտ սարի գոգին՝ մեր՝ ծուռ ծառների մոտի «Ավետխան» արտում… Հիշո՞ւմ ես…
Այդ օրը մեր գյուղի սովորական օրերի նման մի օր էր։ Նազար հորողբայրս մեր «Ավետխանի» արտն էր հերկում։ Թորգոմը հորեղբորս էր օգնում՝ նստած էր եզների լծին.
Հո՜, հո՜ Խենդուկ եզ, լուծդ քաշե, որ հայրիկը խորունկ հերկե…
Ես ու Մադաթը թարմ ակոսներից «քյախմուդ» էինք հավաքում ու սայրակ փախցնում… Մեր հավաքած քյախմուդը տանում էինք լվանում և ուտում։ Թորգոմին ու «հոպարիս» (հորեղբորս) էլ էինք բաժին հանում։ Ստեպ-ստեպ, հորեղբայրս մաճը թողնում կռանում էր ու ականջը դնում հողին.
- Չէ՜, չկա՜, կուշանա՜…
- Ինչը՞, ինչը՞ կուշանա հոպար,- հարցրի ես։
- Ռսի թնդանոթի ձենը կուշանա, Էրզրումը պիտի գրավի ու հոս գա…
- Ե՞րբ պիտի գա…
- Չգիտե՜մ։ Օ՜հ, Աստվա՜ծ, բաց արա մեր ազատության օրը… Գործը մնաց, ձայնիր Թորգոմ ջան, ձայնիդ մատաղ, ձայնդ թող ցորեն դառնա, ձայնիր…
- Հո՜, հո՜,-
Թորգոմը ձայնեց ։ Հորեղբայրս սկսեց երգել.
Հո՜, հո՜, վար, ուժ, վար արա,
Ծունկդ հոգուց արդար ա,
Կերթաս, կուգաս, եզո՜ ջան,
Ակոս բանաս, եզո ջան։
Հերկիդ ցորեն ծփծփա,
Հայի հացին ծով արա,
Օտար ճանկը թող մթնի
Լույսերի մեջ քո ճակտի։
Մշակ լինենք ու բանենք,
Լավաշ օրհնանքն արարենք, Հո՜, հո՜ արա, եզո՜ ջան…
-Մադադ, ես գիտեմ ան ուղտ սարի գոգին ՝մեր ծառների արտն է« մորս այդ արտում եմ փնտրել» Տես ծառերը կերևան:
Ես եմ ասաում
- Մադաթ,- ասացի,- ան չոր կռնակեն մարդ մը կիջնե, տեսնա՞ս կը…
Մադաթը նայեց, նայեց ու ձայնեց.
- Հայրիկ. հայրիկ Ուղտ լեռի մեջքեն մարդ մը կիջնե…. ասկե կուգա…
- Մա՞րդ… Դարվա՞ր կուգա… իրիկուն է՝ հազիվ գյուղ հասնի…
Ախ, Մադաթ, այդ մարդը գա՜ր, գա՜ր ու չհասներ մեզ ու երեկոն այդ չվեջանար… Հորեղբայրս ձայնեց.
- Թորգոմ, շուտ ցուր խլսենք, երթանք… օրը մութ է աչքիս… հո՜ ըրե, գառնուկս… հո՜…
Իսկ Մադաթն անընդհատ նայում էր այն մարդուն։
- Նայե, Ուղտ լեռան քթից իջնող կենտ մարդը հասել է մեր արտի վերև ու ճամփի վրա կեցել է, նայե, ձեռքերն է թափահարում…
- Ծո՜, հե՜յ…. «Քիմ օղլուսեն էրմենի» (Էշ հայ էրմենի», ում համար ես հերկում, ցանում… Այս ճամփան չի՞ գնար Խնզրի…
- Հա, կերթա, կերթա,- պատասխանեց հորեղբայրս,- հո՜, կանգնե Թորգոմ։
- Ծո, այս գիշեր պիտի թափվեն ձեր գյուղը… Ծո հայերին կկոտորեն, բոլորիդ՝ մեծին, մանրին պիտի ջնջեն…. Ծո, թող տուր, գնա գյուղ, գյուղ հասիր, այդ մանչերին փրկեցեք…
Հորեղբորս ձեռքից մաճն ընկավ։ Փլվեց ակոսի մեջ…
- Ի՞նչ կըսես, մարդ աստծո, այդ ի՞նչ կգուժես… Ո՞վ ես դուն… Բարի՞, թե՞ չար ուրվական ես… Աչքի՞ս կերևաս… Անհետացի՛ր, ուրու…
- Ես ուրու չեմ, շշմած հայ, ես քուրդ եմ։ Այս լեռան ձորից այն կողմ արյան հեղեղ է…. հոնեն կշտապեմ… Գուժ, սև գուժ կբերեմ… Ողջ Բայբուրդ գավառը քշել, կոտորում են, բնաջնջում են հայերիդ… Գնա գյուղ, շուտ հայտնիր: Սա գիշեր կոտորելու են բոլորիդ, մեկին սաղ չեն թողնելու, բոլորիդ, ամենքին…
- Թորգոմ, գառնուկս, ես կերթամ գյուղ,- վախվորած կանչեց հորեղբայրս,- դու թե կրնաս եզներին ազատի, չես կրնա՝ թող տուր, տղաներին բեր… Կերթամ կը գյուղ… Կերթամ կը գյուղ…
Ցնցված, խելագարված, ընկնել-ելնելով, հարայ տալով վազեց դեպի գյուղ: Շուտով մեր աչքի տեսողությունից ծածկվեց… Էդ ծածկվելն էր, որ ծածկվեց…. մինչև օրս ու հավերժ… Մենք չկարողացանք եզներին ազատել, Թորգոմը մնաց թևաթափ։ Նա իր խոշոր աչքերով ման էր գալիս այդ բոթը գուժող մարդուն… Չկար։ Ասես ուրվական լիներ, ավերակների մեջ սուզվեց, կորավ: Հանկարծ մենք երեքս էլ սկսեցինք լացակումաց բղավել.
- Քուրդ մարդ, քուրդ մարդ, որտե՞ղ ես, ո՞ւր ես…
Լռություն, լռություն էր, թռչուններն էլ չկային, լռություն էր… Մադաթը նայեց Թորգոմին.
- Թորգոմ, եզները մնացին… Մաճն ալ ընկավ հերկի մեջ, մեղք են…
Սուս ըրե: Ճիպոտն ալ հոն է, քերուկն ալ… Երթանք գյուղ, երթանք գյուղ,- կրկնում էր Թորգոմն ու մենք նրա հետևից կրնկակոխ վազում էինք դեպի գյուղ: Ոչ քուրդը կար, ոչ էլ՝ հորեղբայրս: Հասանք գյուղի առջևի «կոնդը»: Գյուղը սևացել էր՝ անասուն, մարդ…. խառնվել էին իրար։ Գյուղը դարձել էր բառաչի, հառաչի մի կույտ… Թորգոմը լացը դրեց, մենք էլ հետը։ Հասանք մեր տներին։ Գյուղի առաջին տները մերն էին։ Գրկեցին, շոյեցին, բաց թողեցին… Տացուն քարացել էր… Հավաքվել էին նրա շուրջ… Ալեկոծված նայում էին դես ու դեն ու լռում… Մեկը մյուսի խոսքին էր սպասում… Ի՞նչ անեն… Կանայք հեկեկում, ուշակորույս էին լինում… Տղամարդիկ հոգոցախառը երկրորդում էին միմյանց.
Սարերի բոլոր ճամփաներն ու բոլոր կողմերը բռնել են, հիմա կթափվեն գյուղ… Ինչ՞ պիտի ընենք:
Թուրք խուժանը զինված խյանչալներով, զորքով, զամբդիաներով, մյուդութի գլխավորությամբ պիտի կոտորեն մեզ…. սա գիշեր…
Մութը կոխում էր։ Անասուներն իրար էին հրմշտում, ախոռների դռներն էին քանդում, ել ու մուտ էին անում՝ տիրություն անող չկար, խառնված էին։ Մայում, բառաչում էին, իրար հարու էին տալիս… Գառնուկներին, հորթերին տեր չկար: Ոչ մի բան որոշել հնարավոր չէր: Մութը խավար դառավ… Ոչ ոք ի վիճակի չէր ինչ-որ բան անելու. ճար չուներ։ Ամեն մեկը մնաց իր Սևին…
Ինչպես եղավ՝ չգիտեմ, բայց Նազար հորեղբայրոս կնոջ՝ Արմազան մամայի հետ ես, Թորգոմը, Մադաթը, փոքրիկ Սարգիսն ու իր գրկի երեխան ընկանք Ալի Օսման աղայի թոնրատունը: Տացուն աղերսել էր որ, գոնե երեխաներին պատսպարի։ Սկզբից վախեցել, մերժել է, ապա քիչ հետո համաձայնության լուր է ուղարկել շատ անվստահելի ու երկյուղալի խոստումով, թե ազատելու երաշխավորություն տալ անկարող է, քանզի կառավարության հրամանով՝ հային փրկողը դավաճան է իսլամին և ենթակա է մահապատժի: Այնուամենայնիվ գոնե մի գիշեր պատսպարելու պապիս պաղատանքին ընդառաջել էր, քանի որ իր տղաներն ու մանավանդ պատվասեր Հայդարն էլ են նույնը խնդրել ու պնդել։
Լսել էի, որ այդ օրերին մի բանիմաց, գործարար քուրդ մոտիկ մտերմությամբ խոսել է պապիս հետ, նրան բացելով մի գաղտնիք, որ գուցե Տացուիս անհավանական է թվացել։ Նա ասել է, որ հայերին բնաջնջելու են և առաջարկել է ունեցվածքից տնից տեղից հրաժարվել, այն հատկացնել իրեն կամ մի ուրիշ քրդի և տոհմ ու ցեղով փրկվել վերահաս զուլումից: Որ եթե Տացուս այդ անի, ապա ինքը կառաջնորդի մեր տոհմին, կտեղափոխի Դերսիմում։ Թուրքն այնտեղ անելիք չունի, այնտեղ քրդական անկախություն է: Այնուամենայնիվ այս պարզ երկընտանքում Տացուս մայր հողից պոկվել, անջատվել չէր կարողացել… Մանավանդ, որ անհավատալի բան է թվացել. հնարավո՞ր է, որ մարդուն իր հայրենիքում իսպառ բնաջնջեն։ Այդպիսի անասելի հրեշությո՞ւն… Աշխա՜րհ կա, մարդի՜կ կան, պետությո՜ւն կա, ազգե՜ր կան….
Ալի Օսման աղայի տանն էինք: Ուշ երեկո էր։ Մենք՝ փոքրերս, քնել էինք: Արթնացրին։ Սկզբում չէինք հասկանում, թե ինչո՞ւ։ Արմազան մամայի կողքին Ալի Օսմանի եղբոր կինն էր՝ Խաթունը… Նա շտապեցնում էր, ու ինչ-որ բան փսփսում…
-Շուտ, շուտ, արագ ելեք…
Արմազան մայրիկի դեմքը արցունքների մեջ կորել էր, լացը խեղդում էր նրան… Մենք ծպտուն չէինք հանում, պապանձվել էինք՝ օտարի տանն ենք… Մեզ դուրս քշեցին։ Դրսում խավար էր՝ լուսին չկար։ Ձայներ էինք լսում, պայթուններ, կրակոցներ… Ավելին չգիտեինք, լաց էինք լինում, բայց անձայն։ Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ…. բան չէինք հասկանում… Արմազան մամայի փեշից էինք բռնել։ Նրան հրում էին, արագացնում… Հասանք թոնրատան կոտին: Այտեղ մեծ անցք էր բացված… Այդ անցքից մեզ հրեցին այն կողմը, հետո Արմազան մամային էլ մտցրին ու անցքը փակեցին… Ինչ-որ կույտի մեջ ընկանք։ Խավար էր, ոչինչ չէինք տեսնում: Այնտեղ դժոխք էր, ու անգամ այդ դժոխքում էլ տեղ չկար՝ լեփ-լեցուն էր։ Մի ամբողջ գյուղի մանուկ, մայր, կին, պառավ…. ողջը լցված էին այդ մարագը… Այդ մարագը Եղիայենց լքված մարագն էր… Մենք վախենում էինք դրա տանիքը բարձրանալ՝ հողի կույտ էր: Ջահել հարսներին ասացին, որ փոքր ինչ մեծ երեխեքին փրկելու համար, հարկավոր է ծծկեր, չհասկացող մանկիկներին խեղդել… Խեղդում էին ու.… սուսուփուս ուշաթափվում…
Վերևում՝ տանիքի վրա, վազվզում էին. գոռոցներ, բառաչներ, մայումներ… Գյուղով մեկ ցրված տավարը էին քշում, կողոպտում էին… Արյուն հոտ է գալիս։ Անընդհատ հրացանի տնքոցներ ու գոռում-գոչյուն էր լսվում… Ջարդ էր, սպանդ… Ողբալ չէինք կարող՝ կլսեին…
Կանանցից մեկը սկսեց ողբալ.
Մեզ կիտել են հոս, պիտի այրեն…
Հանկարծ խենթածածի, գժվածի գոռոց է լսվում… Պիտի իսկապես այրեին, բայց Ալի Օսման աղան խնդրել է չանել, որովհետև իր տան կից պատն էր մարագը։ Անգամ զենքով դիմադրել է… Լուրն իմանալուց հետո կանայք մրմնջացին. «օրհնված ըլլա»… Սեղմվեցի չգիտեմ ում… Ահն ու վախն անհետացել էին, միայն դողն էր մնացել… Դեռ մի քանի կենդանի ծծկեր կար։ Սկսեցին լացել։
- Մեռցրու, մի թող լա,- կողքից շշնջում են մյուսները,- մեր տեղը կիմացնեն…
Դեռ ականջիս մեջ են կանանց անեծք շշնջացող ձայները.
-Թո՜ւրք՝ աշխարհի կրակը գլխիդ թափվի, թո՜ւրք՝ երախիդ մեջ թող դժոխքը պարի։ Աստվա՜ծ, սատկես դու տեղումդ, կայծակի բաժին դառնաս…
Ծո’, ի՞նչ աստվա~ծ, ալլահն է պլլվել մեր երկրին. հայերին է կոտորում. Լուսանալո՞ւ է, թե վերջնականապես խավար աշխարհ էինք ընկած, քնա՞ծ էինք ,թե՞ արթուն, հեղձվո՞ւմ էինք, թե՞ շնչում… Չգիտեինք … Էլ ի վիճակի չէինք անգամ որևէ բան մտածել։ Երևի այդ էր պատճառը, որ չիմացա, թե ո՞ր օրը, օրվա ո՞ր պահին, ի՞նչ ձևով մեզ այդ կենդանի գերեզմանից հանել, տարել լցրել էին Ոսկի հորքուրենց՝ Խաչատուր վարժապետի, գյուղի կենտրոնում գտնվող խոշոր թոնրատունը: Միայն հիշում եմ, որ տեղափոխման ընթացքում տեսանք խենթ Մինասի արդեն մի քանի օրվա դիակը, դհոլչի Եղիայի ընտանիքի մորթված դիակները, այլ սոսկումնալի տեսարներ:
- Մանուկը, Մանուկը, Ման… ու աչքերս փակում եմ հեկեկալո

rstak58
14.11.2010, 20:56
Քնո՞ւմ էինք, թե՞ մեռնում-հարություն առնում…. չգիտեմ… Ասես քնի միջից գիտակցությանս հասան ինչ-որ մեկի խոսքերը. «Արմազան, գնա բեր, թող մեր գրկին մեռնի…»… Թե ինչպե՞ս էր Արմազանը կարողացել օղակները ճեղքել և մեռնող Մանուկին քուրդ հովվի օգնությամբ բերել մեզ մոտ հասցնել՝ չեմ կարող ասել, չեմ հասցրել տեսնել… Տեսել եմ այն ժամանակ, երբ Մանուկը՝ ջարդված, փշրված ոսկորներով, ուշակորույս թավալվում էր իր իսկ արյան մեջ: Մանուկենց՝ գյուղի մեծ տղաներին, հավաքել տարել էին ձորի ժայռերի մեջ մորթոտել, ջարդել ու գլորել էին փոսերը: Մանուկին սկզբում թիկունքից դանակահարել էին, հետո երկաթներով քրքրել ու գցել էին ցած։ Մյուսներին՝ մորթոտված թափել են նրա վրա… Մանուկն այնուամենայնիվ չէր մեռել։ Գիշերը աչքերը բացել էր ու իրեն գտել դիակների տակ… Հիշողության նշույլ էր եկել վրան։ Ճիգ էր արել, վեր կացել, վերքերը շորերով փակել և քարշ եկել դեպի գյուղ։ Հասել էր իրենց հարևան քուրդ հովվի դռանը: Մարտիրոս պապիկենց հարևան քուրդ հովիվը գիշերը դռան ճանկռոց էր լսել, զգույշ բաց էր արել ու դռան արանքով տեսել, որ շեմին ընկած է արյան մեջ կորած Մանուկը: Խաբար էր ուղարկել, որ գան տանեն։ Բերել էին ու մեր աչքի առաջ արյան մեջ ընկած թավալ էր տալիս։ Մինչև հիմա էլ Մանուկի տեսքն աչքիս առաջ է… Ես ինչպե՞ս այդ ամենը մոռանամ, Մադաթ…
Երրորդ օրն արդեն պարզ էր, որ մորթելու էին բոլորին, տուն առ տուն, տոհմ առ տոհմ… Կանոնավոր կերպով՝ ցուցակով բնաջնջում էին… Թաքնվելու հնար արդեն չկար, գյուղն ամուր օղակի մեջ էր։ Այդ առավոտ մեր գերդաստանի վերջին օրն էր, հերթը մերն էր՝ պիտի մորթվեինք… Մենք վերջին մանուկներն էինք: Եկան, որ երեքիս էլ տանեն։ Ցուցակում կարդացին. «Թորգոմ, Մադաթ, Ջիվան»… Զմո տատիկը փաթաթվել էր ոտքներիս. «ուր՞ կտանեք, ամա՜ն, ախր փոքրիկ են, ինձի տարեք»… Արմազան մայրիկը լիզում էր դաշույնները…. գժվել էր…
-Հիմա չպիտի մեռցնենք,- պատասխանում է ասկյարը,
- Մավինը կուզե տեսնել, տանենք ցույց կտանք ու կբերենք…
Ես ու Մադաթը լավ չէինք ըմբռնում, շտապում էնք դուրս գալ այդ այդ սուգ ու շիվանի միջից, այդ կենդանի գերազմանից։ Թորգոմը ետ էր մնում, բայց նրան քաշեցին ու մեզ հետ տարան: Պարզվեց, որ Տացուս մյուս ծերուկների հետ տակավին դեռ չի սպանված: Հավաքել էին Ղրբիճենց տանը։ Այնտեղից տանելու էին մորթելու: Այնտեղ էլ պապս ուզեցել էր իմանալ, թե արդյոք մենք դեռ կենդանի ենք: Աղաչել, պաղատել էր, գրպանում մնացած ոսկիները տվել էր հսկող ասկյարին, որ թողնի մի անգամ էլ թոռներին տեսնի։ Տուփով կիլոներով ոսկին շտապ կարգով թաղել էր մեր տան սահմաններում։ Չհասցրեց որևէ մեկին տեղն ասել։ Հիմա էլ ես չեմ ուզում ասել, եթե չեն գտել՝ թող հավիտյանս չգտնվի:
Մենք լացելով մեկս մեկի ետևից գնում էինք։ Այդ զինված ասկյարը մեզ տարավ Ղրբիճենց «չերքեզ» տանիքի վրա կանգնեցրեց: Մեկ էլ տեսնենք ներքևից դուրս բերին դեռ կենդանի մնացած պապիկներին…. Պապս մեզ որ տեսավ, աչքերում աղոտ հույսի նշույլ գծագրվեց, շրթունքներն ու ձեռքերը սկսեցին դողալ։ Նա այլևս մարդու կազմվածք չուներ, գունդուկծիկ էր դառել: Մենք տանիքի վերևում էինք, ինքը՝ ներքևում: Պապս շուռ եկավ՝ չէր կարողանում մեզ նայել։ Պատից բռնեց, որ չնկնի: Հետո շրջվեց, մոտեցավ ու շշնջաց. «Պառկեք, ձեռներդ երկարեք վար, կախեք՝ համբուրեմ»։ Ինչքան էլ կախեցինք՝ չհասավ. բարձր էր: Շտապով մի քար դրեց ոտի տակ և հազիվ կարողացավ բռնել մեր ձեռքերը։ Մեկ-մեկ բռնեց, շոշափեց… Պապս ափիս մեջ մի բան դրեց: Ասկյարը կարծեց ոսկի է, մոտեցավ, որ ստուգի։
- Մի պզտիկ դանակ է,- թախանձեց Տացուս,- աղաչում եմ մի վերցրու. թող մնա մոտը՝ Երզնկայի «զմելին» է Ջիվանիկս,- ու փուլ եկավ։
- Ինքը մնալո՞ւ է, որ դանակն էլ մնա… Հայդա՜, շարժվի՛ր…
Ու քաշեցին խառնեցին մնացածների հետ: Մեզ թույլ տվին, որ մենք նրանց ետևից նայենք։ Լալիս էինք։ Ասկյարների հսկողությամբ անց կացրին գետակի գերանե կամրջի այն կողմը։ Այն կողմում հորդ աղբյուր կար։ Մեկիկ-մեկիկ մոտեցան ջրի ծորակին ու մի-մի բուռ ջուր շրթներով տվին, որպես հայրենիքին տված վերջին հրաժեշտ…
Տացուս իր ծերունի իմաստունների երամով անցավ դարիվերն ու վերջնականպես անհետացավ ձորում… Մենք ողբալով ետ էինք գնում, և շուտով ընկանք նույն ողբավայրը՝ շիվան, արցունք, արյուն… Քիչ անց կարկուտ եկավ… Լուր եկավ, որ Թորոսներ լեռան մոտ մորթել են մեր պապիկներին:
Միայն մի տարի հետո ինձ հաջողվեց ծերունիների նահատակման տեղը գտնել, ոսկորները հավաքել, ցողել արցունքներովս… Գտա նրանց արյունոտ շորերի պատառներն ու այդ բոլորն անփոփեցի քարերի տակ։ Մի փոքրիկ, գրեթե աննշմար գերեզման սարքեցի, որ թուրքի աչքը չտեսնի ու նորից չքանդեն:

rstak58
14.11.2010, 21:05
Մեզ ետ բերին։ Ողբավայրը նոսրացել էր. կույս աղջիկներին ու սիրուն հարսերին տարել էին… Մնացել էին պառավներն ու աչքից դուրս մնացածները… Մանուկը դեռ արյան մեջ գալարվում էր: Քանի օր էր սնվում էինք լոկ մեր արցունքներով ու սուգով: Ուտելու մասին ոչ ոք չէր մտածում: Ծծկերներներ համարյա չկաին՝ հեղձամահ էին արվել: Կային հղի կանայք: Չեմ հիշում, կարկուտից հետո՞ էր, թե՞ հաջորդ օրը՝ ցուցակներում հերթը հասավ մեզ: Նախապես ստուգում էին, թե այդ գերդաստանում քանի՞ շունչ կա, տեղո՞ւմ են, թե՞ ոչ։ Եթե կասկած էր առաջանում, որ որևէ մեկը կարող է պրծած լինի ման էին գալիս, հանձնարարում էին մորթող ջարդարարներին որոնել-գտնել դիակը, վայրը ցույց տալ, համոզվում էին, որ իրոք մորթվել են: Հատուկ հանձնաժողովը զեկուց էր ուղարկում «մյուդյուրին», «ղամախամին», «վալիին» և այլն:
Այդ օրն անվանական կարգով կարդացին, հավաքեցին, ջոկոտեցին ամենափոքրերին… Մեկ-մեկ ստուգում էին «ֆստանները»՝ աղջկան ու տղային ջոկում էին մերկացրած: Կարդում ու հաշվառում էին անուն առ անուն: Շարեցին թոնրատնից դեպի դուրս գնացող երկար միջանցքում։ Երկու կողմով խիտ կանգնած էին հանձնաժողովի անդամներն ու ջարդարարները։ Հանձնաժողովականներից մեկը սկսեց ստուգել ըստ ցուցակի.
«Վարդանենց օղլիներ՝ 1, 2, 3, 4, 5, 6… ճիշտ է,
Գբոենց օղլիներ՝ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7… ճիշտ է,
Մաղաքենց օղլիներ՝ 1, 2, 3, 4, 5… ճիշտ է,
Հոտաղենց լաճեր՝ 1, 2, 3, 4, 5… ճիշտ է,
Թորոսենց լաճեր՝ 1, 2, 3, 4, 5, 6… ճիշտ է,
Ռստակենց լաճեր՝ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8… ճիշտ է»…
Մյուսներին չեմ հիշում… Սրանք վերջին մասունքներն էին, ամենափոքրիկ ծիլերը, չհաշված ծծկերներին, որ արդեն չկային…. բացի Խումլարցի Արմազանի գրկի մեռած ծծկերց… Նա երևի գժվել էր՝ մեռած մանկիկին գրկից բաց չէր թողնում…
Ահը Թորգոմի սրտում էր՝ ետ-ետ էր քաշվում… Մենք արդեն դադարել էինք վախենալուց, լալուց, ասես կատարվողը մեզ հետ ոչ մի կապ չուներ։ Նույնիսկ մի տեսակ սպասում էինք, որ գնանք, ազատվենք այս զոհարանի ահ ու չարից… Գնում էինք ասես քնի մեջ… Լսվեց ինչ-որ ճռինչ ու ինչ-որ մեկի ձայնը
. «փեք էի, էֆենդիմ»…
Այդ պահին, շարք կանգնածների արանքով մեկը մտավ ետևի պատի կողմից, ինչ որ բան փսփսաց կանգնածի ականջին և ուժեղ, շտապով ու թաքուն քաշեց ինձ դեպի պատի կողմը, որը դրսի դարբասից արդեն հեռու չէր: Համաձայնվող ասկյարը իմ ետևից թողեց նաև Թորգոմին ու Մադաթին՝ հրելով մեր ետևից: Այդ մարդը, երևի չերևացող տեղերով մեզ տարավ դեպի դուրս։ Կարծեմ գնացինք Խաչատուր վարժապետի դպրտան կողմով, որտեղ մենք սովորում էինք։ Նա մեզ արագ-արագ քշում էր դեպի քրդերի խրճիթները: Այդ շտապողականության մեջ հանկարծ տեսանք Ոսկանին՝ մեր Կարապետի խաղընկերոջը…. վիզը՝ միչև կոկորդը կտրած, վերքը լրիվ բաց, գլուխն ամբողջությամբ կրծքին ընկած, բայց դեռ լրիվ չմեռած… Դեռ փորձում էր սողալ երկու ձեռքերով պատերը շոշափելով, մահվան դողը՝ ոտքերում… Անհավատալի, անհնարին պատկեր…
Մեր փրկիչը փակեց մեր աչքերը, քաշեց շուռ տվեց մեզ ու արագ հասցրեց իր խրճիթը: Մտանք ներս։ Ծխահոտ էր: Հաստ երկար գերանների խրձեր էին շարված։ Առաստաղը մրից սևացած, խղճուկ մի խրճիթ էր, դռան կողմը մի քիչ առանձնացրած: Մարդ չկար, չէր երևում, միայն մութ անկյունում նստած մի արարած կար՝ կնոջ նման:
- Փրկեցի,- ասաց մեր փրկիչը,- խնամիր, հաց տուր ուտեն, մեղք են:
Ուրիշ ոչինչ, այլևս նրա ձայնը չլսեցինք՝ լուռ ծխում էր: Մենք կուչ եկանք սյունի մոտ՝ խոնավ տափի վրա: Կիսախավարին ընտելանալուց հետո միայն կարողացանք զննել մեր ազատարարին: Զարմանալի էր, որ կողոպուտ չի բերել իր տունը։ Այս մարդը կով, եզ, անկողին, ալյուր, ցորեն, յուղ, ձի, ոչխար չի՞ ուզում… Ինչու՞ է մնացել աղքատ ու թշվառ, զարմանալի է, մնացածները միայն դրանով են զբաղված… Մի՞թե հայ մանկիկին ձեռք մեկնող կա այս աշխարհում: Այդ մարդը մեր գյուղացի քուրդ էր՝ չերևացող, անժառանգ…
«Ավետխանում» մեզ լուր տվող այն քրդին ինչքա՜ն էր նման… Նա ուրու չէր, նա քուրդ էր: Սակայն ինչո՞ւ փրկեց մեզ… Այդպես էլ մնաց հավերժական գաղտնիք… Մինչև օրս էլ չգիտեմ… Անունն էլ չեմ հիշում:
Շատ շուտով մեր գյուղի բարեկեցիկ քրդերը եկան մեզ տարան իրենց զավակ, կամ աշխատող դարձնելու։ Մեզ փրկելու դրդապատճառն ավելի հանելուկային դարձավ. չէ՞ որ անգամ այդ նպատակից ելնելով, մենք իրեն պետք չէինք… Եթե քեզ պետք չէինք, ապա ինչո՞ւ մեզ ազատեցիր յաթաղանից, մարդ Աստծո… Անունդ էլ չասացիր: Ես ինչպե՞ս մեծարեմ քեզ, ի՞նչ բառերով արտահայտեմ երախտագիտությունս։ Դու աչքիս առաջ ես ամբողջ կյանքումս…
Չգիտեմ կոտորածի որերորդ օրն էր, Հայդարն ինձ գտավ… Այն եմ հիշում, որ նա իմ ձեռքից բռնած տարավ մեր տների կողմը…. Առաջինը մեր տանը մոտեցանք։ Դռները ջարդված, շեմին ընկած էին։ Կատվի ձագերն ու շան լակոտները անտեր վազվզում էին, գառնուկները՝ մայում, ուլիկներն ու հորթերը մեզ էին նայում։ Բակում շրջված տիկեր ու կոտրած պտուկներ էին՝ յուղ, կաթ, մածուն, լավաշ…. Ողջը թալանված էր։
Շրջեցինք լրիվ թաղը, ապա նա ինձ ետ տարավ անփորձանք, բայց ո՞ւմ հանձնեց՝ չեմ հիշում, միայն հիշում եմ, որ բաց թողնելիս կամաց և զգույշ հարցրեց.
- Տացուիդ պահած ոսկիները տեղը գիտե՞ս։
- Չէ,- ասացի բոլորովին անտարբեր,- չգիտեմ…
Եղեռնական ո՞ր պահին, որտե՞ղ էր՝ չեմ հիշում, բայց աղոտ հիշում եմ, որ կանգել էինք հոգեվարքող Զմո տատիկի մոտ… Անգամ չեմ հիշում՝ գիշե՞ր էր, թե՞ ցերեկ… Գիտեմ, որ խավար էր շուրջը: Մեռնելուց առաջ Զմո մամիկը դիմեց Արմազան մամային. «Արմազան, հարս, շորերիս մեջ մի քանի ոսկի կա, երեխաներին թուխս եղիր։ Ջիվանիս ոչ մեկից չջոկես, քոնն է… Աստված ջան, խնայիր թոռներիս… էս ինչ զուլում էր… Հոն կբողոքեմ, կաղոթեմ ձեզ համար… Աստված, փրկյա հայն ի չարյաց… Տեր, ողորմյա…. Ամեն»… ու հոգին ավանդեց…

Հետո այն եմ հիշում, որ ես Շաբանենց տանն եմ… Ո՞ւմ մոտ էին Թորգոմն ու Մադաթը՝ չեմ հիշում: Գիտեմ, որ իմ նման, նրանց էլ էին քրդերը վերցրել, անգամ տունն եմ հիշում եմ: Գետակի աղբյուրից ջուր բերելիս, մի քանի անգամ անցել եմ նրանց դռներով: Նրանք ինձ մատնացույց են արել, ասել են «Բահարի» որբը՝ Մավինի թոռնիկը, սիրուն տղա է: Թե իչպե՞ս էին վերցրել ինձ մեր փրկիչից, չեմ կարող ասել: Վերցնողը՝ Շաբանենց Իսմայիլը ծեր, կարճլիկ մարդ էր, ասող-խոսող, բարի… Որքանով է գնահատականս համապատասխանում իրականությանը՝ չեմ կարող ասել. ես վատ բան չեմ տեսել։
Մնացածները ի՞նչ էին եղել՝ չգիտեի, տեղյակ չէի… Հետագայում ականջիս հասան հետևյալ լրացուցիչ տեղեկությունները. կանանց քշել էին Թորոսներ սարի կողմը, մոտիկ լանջերի ու ձորերի մեջ… Հայտարարվել էր «ավար». ով որին կկամենա թող վերցնի և ինչպես կուզի թող վարվի հետը։ Այդպես 10-15 օր ու գիշեր մնացել էին սարերում, մերկ ու խոշտանգված… Ով կենդանի էր մնացել, քարշ գալով հազիվ հասել էր գյուղ: Շատերը կիսակենդան վիճակում են եղել… Արդեն ամառ էր և կարելի էր նրանց մի փոր հացով օգտագործել։ Գյուղի քրդերն այդպես էլ արին:
Ծատուրն էլ էր փրկվել։ Նրա պատմությունը որոշ չափով գրել եմ։ Ահա մյուս մեր գյուղացների մասին ունեցածս տեղեկությունները: Մի քանի տղաների՝ Կարապետին, Գալուստին և էլի չեմ հիշում թե ում, տարել են «մյուդյուրլուկ», որպես բանող ուժ։ Այնտեղից հանձնել էին Ղարաղուլալի Բաշ աղային, որն իր մոտ մի տարի աշխատցրել է նրանց։
Լսեցի Նազար հորեբորս մահվան մանրամասնությունները. Խոտունի կոչվող գոմերի մոտ, գետակի կողքի ժայռերի մեջ թաքնված է եղել։ Օրեր են անցել։ Սովահար ու ուժասպառ փորձել է ուտելու բան հայթայթել։ Տեսել է, որ մի անցորդ պատրաստվում է ջուրն անցնելու։ Թաքստոցից կանչել է թե՝ մի հանիր ոտերդ, ես գամ շալակեմ անց կացնեմ, իսկ դու ինձ մի քիչ ուտելու բան տուր, սովից մեռնում եմ… Այդ մարդը հեծնում է հորեղբորս ու քշում ջրի մյուս ափը, ապա կարգադրում, որ նստի հաց ուտի։ Հետո քաշում է դաշյունն ու հացի փոխարեն փրթում է հորեղբորս...
Սեդրակ հորեղբորս մասին լսեցինք, որ երևացել է գոմերի արտերում, սակայն հետագայում ի՞նչ է եղել՝ անհայտ մնաց։ Լուր բերեցին, որ Մարտիրոս պապիկին գտել են գյուղի վերևում, արտերի մոտ, գլուխը ճխլած… Խումլարցի Արմազան մաման ծծկերին սեղմել, հեղձելուց հետո, գետակն անցնելիս մանուկին թաղել էր ջրի մեջ: Ինքն է պատմել այդ ամենը:
Երկար ման եմ եկել Խաչատուր վարժապետի զոհավելու վայրը։ Չեմ գտել։ Նրան խոտերի միջից են գտել և նույն խոտերի մեջ էլ դաշունահարել. գլուխը շպրտել են մի ձորակ, մարմինը մի ուրիշ… Դա եղել է Մեծ լեռան թավուտների ճմոտ փոսերում: Փնտրել եմ բոլոր այն ճմոտ փոսերում, ուր մոտիկ ձորակներ ու ձորեր կային: Չեմ գտել… Նա խնդրել է, որ թույլ տան Աստծուն աղոթի ու հետո նոր մորթեն…
Աշոտ հորեղբորս սպանել են լեռնալանջին՝ մեր արտի մոտ… Նրան մի քանի հոգու հետ պահակի հսկողության տակ փակել են քուրդ Թիմուրի տանը: Աշոտ հորեղբորս մոտ թաքցրած ատրճանակ է եղել։ Առավոտյան դուռը բացելիս, հանկարծակի կրակ է բացել։ Մարդասպաները փախել են։ Փախել են նաև կալանված հայերը: Այնուամենայնիվ նրանց մեկ-մեկ բռնել ու սպանել են: Աշոտ հորեղբոր սպանության մանրամասները հետո իմացա: Սոված ուժասպառված ընկած է եղել։ Տեսել է, որ գյուղի քուրդ տղաներն անասուներին բաց թողած, նստել հաց են ուտում։ Սողացել է նրանց մոտ, մի կտոր հաց աղերսելու… Քուրդ տղաները նրան մազոտ սատանի տեղ են դրել, ու վախից սկսել են քարերով հալածել։ Սպանել, քաշ էին տվել: Հետագայում ինձ բախտ վիճակվեց նրա արյան հետքերը տեսնել սարալանջին:
Թորգոմն ու Մադաթն իրենց մոր՝ փոքր Արմազանի հետ, ծվարել էին գյուղի քրդերի տներում։ Մեր տոհմում երկու Արմազան կար՝ մեծ ու փոքր։ Մեծը Մանուկի մայրն էր։ Մանուկը բուսական դեղորայքով քիչ քիչ ամոքվում էր վերքերը բախտի բերմամբ սրտին չէին հասել:
Այդ ընթացքում Ալի Օսման աղայի տղա Շավչին ձին նստած, հրացանը ուսին գցած սկսել էր ման գալ իմ մորը: Նա եղել էր Դերջանի բոլոր սպանդարաններում, հասել էր մինչև Կոթերի կամուրջը, սակայն վերադարձել էր ձեռնունայն: Նա միշտ երազել էր մորս իրեն կին առնել, ու հիմա որոշել էր անպայման գտնել նրան։ Ենթադրություն եղավ, որ մայրս Կոթերի կամրջից իր նորածին երեխայի հետ գցվել է Սև ջուրը։ Նաև ասում էին, որ ինչ-որ մի քուրդ բեյ տարել է դեպի Երզնկա…
Հատ ուկենտ ողջ մնացածներիս անունները մահմեդականացրին, թլպատեցին բոլոր արու ժառանգներին: Ինձ չթլփաթեցին, համարեցին «ալլահա» կամ «փեխամբեր սյուլաթի». իմ մաշկը երբեք չի ծածկել գլխիկը, այն բաց վիճակում է, ի ծնե կտրելու բան չկա… Վերանվանեցին խալիֆական Խալիլ անունով: Եվ ահա ես այլևս Ջիվանը չեմ, ազգս հայրենիքս ուրացած թուրք Խալիլն եմ:

Շինարար
14.11.2010, 21:12
Ինչպես մեկը նկատեց, ինձ տարե՜լ ա, դեռ մինչև վերջ չեմ կարդացել, բայց հաստատ կկարդամ, մի քիչ ներակայացրու նաև, խնդրում եմ, ստեղծագործությունը:)
Հ.Գ. Լավն ա:ok

Gayl
14.11.2010, 22:44
Բառերով չեմ կարող նկարագրել, թե ինչ էի զգում կարդալու ընթացքում, բայց կարդացի մի շնչով:

Interdenominational
14.11.2010, 22:44
rstak58: Չգիտեմ նույնիսկ, նման ստեղծագործություններին ավելորդություն կլինի՞ «comment» անելը, կամ նույնիսկ՝ հենց «ստեղծագործություն» անվանելը, չգիտեմ:

Կարդացի: Հոգեցունց էր… մի քիչ էլ հայացա: Դառնացա: Ողբացի:

Շնորհակալություն :hi

Gayl
14.11.2010, 22:49
Չէ չեմ կարող չասել:
«Եվ ահա ես այլևս Ջիվանը չեմ, ազգս հայրենիքս ուրացած թուրք Խալիլն եմ»
Սպանեցին Ջիվանի ամբողջ ազգ ու տակին և գիտի, թե ով ինչ մահով է մահացել և իրեն թուրք է անվանում:

Շինարար
14.11.2010, 22:50
Չէ չեմ կարող չասել:
«Եվ ահա ես այլևս Ջիվանը չեմ, ազգս հայրենիքս ուրացած թուրք Խալիլն եմ»
Սպանեցին Ջիվանի ամբողջ ազգ ու տակին և գիտի, թե ով ինչ մահով է մահացել և իրեն թուրք է անվանում:

Ու հենց այդտեղ ու դրանով ամբողջանում է ստեղծագործությունը:)

rstak58
16.11.2010, 23:57
Ես եմ պապիկ, պապիկ տացու
Կենդանի եմ ոչ անանցու
Կմախքներն եմ Ձեր փայփայում
Թոռնիկ ձեռքով հողին հանձնում
Սա մեր հողն Է ուխտում եմ ես
Մեր Հայաստան արևին տես
Չի կարող նա հատել կյանքը
Քո հայության՝ Ջիվանիկիդ հայ ժառանգը
Ուխտավոր եմ Ձեր առաջ արդ
Պիտի գնամ պիտի ապրեմ հավետ անպարտ
Օ՜հ մնացեք թափառ ուրու
Դերջան աշարհ հայն հանդերու
Չքնեք դուք հավիտյանս եղեք անհաս
Մինչև չգանք վրեժակոխ հատուցմանը
Օրհնանքը տանք մասունք մաս մաս
Նահատակված ողջ ժողովուրդ հայության

Շաբանենք ուրախ են. տղա են ունենում… Արտեր են վերցնում, էլի ուրիշ բաներ… Զիան Իսմայիլի տղան էր։ Իսմայիլի հարսները գյուղի քրդերի ամենասիրուն հարսներն էին։ Հարազատ քույրեր էին։ Իմ տարիքի մի թոռնուհի ուներ՝ Լեյլին: Իմ վրա հեռակա հաշվարկ ուներ ծերուկ Իսմայիլը: Զիան բարի, խղճի տեր մարդ էր։ Թե եղեռնական այն օրերին ի՞նչ մասնակցություն էր ունեցել չեմ կարող ասել, բայց մարդկայնություն ուներ։ Իսմայիլի փոքր տղան ասկյար էր դառել ու կորել էր, չկար: Նրա կինը, որն էրված սպասում էր ամուսնուն, կրտսեր քույրն էր՝ Զուլֆիան, մեծ քույրը՝ Զեյնաբը, Զիայի կինն էր։ Ինձ աշխատցնում են ուժերիս ներածին չափ։ *
Հասկացա, որ ամեն ինչ վերջացած է, որ անհոգ անցյալն այլևս ավարտված երազ էր։ Իրականությունն այն էր, որ ես Շաբանենց Իսմայիլի համագյուղացի Ռստակներից մազապուրծ կենդանի մնացած մի շիվ եմ, որ պետք է շնչեմ ու գոյատևեմ հանուն իմ տոհմի հարատևման։ Թեկուզ առայժմ քուրդ կամ թրքացած, թեկուզ ստրուկի նման, բայց պիտի ապրեմ։ Իմ բախտից, սրանք ինձ էլ իմ ցեղն էլ լավ ճանաչում էին և պատկառանքով ու երախտապարտությամբ էին լցված իմ տոհմի հանդեպ։ Իրենց տանը ուրիշ արական սեռի երեխա չունեին: Միայն Լեյլին էր։ Իսկակապես «Լեյլի» էր՝ բարետես, սևուկ, ներդաշնակ։ Ես դա շա՜տ ուշ նկատեցի, երբ ինքն արդեն հեռու էր…
Տան տերն ղեկավարը ծերուկ Իսմայիլն էր: Զիան, դաշտային աշխատանքների հետ գլուխ չուներ, լծի տակ չէր ուզում մտնել: Բեռն իմ մանուկ ուսերին էր ընկնում. ջուր կրի, ախոռը մաքրի, անասուններին ջրի, մաքրի… Այսպես էր ձմեռը, իսկ գարնանը նաև դրսի գործերն էին ինձ վրա։ Ամառն ինչպես անցավ չիմացա…
Այսպես միչև մենք ուշքի եկանք ռուսը հայի հետ Սարիղամիշն անցել էր այս կողմերը, մոտենում էր Էրզրումին: Թուրքերը եռանդազրկվել էին, քրդերը մտքի մեջ էին ընկել: Թալանածն աչքներին չէին երևում: Ոտները «նալում» էին ճամփա ելնելու… Բայց դեպի ո՞ւր՝ հայրենիք չունեն…
Ես թափառում էի ինձ արդեն հարազատ դարձած անասունների հետ։ Ձոր առ ձոր, լանջ առ լանջ փնտրում գտնում էի մերոնց աճյունները, հավաքում ու թաղում էի։ Բարձրացա մեր գյուղի բոլոր լեռների կատարները։ Ամենուրեք ոսկորներ, ոսկորներ, արյունլվա մասունքներ: Թորոս լեռան թամբին գտա ծերունիների նահատակման վայրը։ Տացուիս ոսկորներն էի ուզում ճանաչել… Գտածս բոլոր ոսկսրները դառան Տացուիս ոսկորները: Համախմբեցի դարձրի քարաթմբերի տակ ծածկված դամբարան։ Ուրուրներն էին հետքերը ցույց տալիս՝ պտույտ էին գործում նահատակության վայրերում… Ես քար էի գցում, որ վար չիջնեն, բաց երկնքում սավառնեն…
Ոչ ոք չէր նկատում եկե՞լ եմ, թե՞ չէ՝ անասունների հետ էի գիշերում։ Առավոտը նորից դուրս էի գալիս դեպի մեր արտերը, որ արդեն արոտավայրեր էին դարձել։ Չէի նայում մեր տների կողմը, չէի կարողանում՝ սիրտս փուլ էր գալիս:
Աշուն էր։ Մի տեսակ անսովոր ու տխուր էր՝ կալ ու կամ չէր լինում՝ իրենք չունեին… Իրենք ժամանակ չունեցան «զբաղված էին»… Ռուսը բնագծերի մոտ էր: Դե ռուսից ինչո՞ւ պիտի վախենային, ռուսից չէին վախենում, հայն էր հետնները՝ այդ էր վախենալուն: «Բողղունը» նահանջում էր։ «Բողղունը» նահանջելով եկավ հասավ մեր լեռան ծայրին գտնվող Խիճի գյուղը: Հիշում եմ մի օր երեկոյան կողմը քրդերն իրար անցան: Ալի Օսմանի կարգադրությամբ դիմեցին զենքի ու պաշտպանական դիրքեր բռնեցին: Թորոսների կողմից մի գումարտակ հասել էր մեր գյուղի «քթին»: Նրանց հրամանատարը պահանջել էր՝ ընդունել իրենց գյուղում գիշերելու: Իսկ գյուղը վախենում էր թալանից, անխուսափելի կողոպուտից ու առևանգումից: Կարճ բանակցություններ վարեցին: Շուտով եկան համաձայնության, որ գյուղը հայթայթի նրանց պահանջած պարենամթերքը, իսկ «Բողղուն» գյուղից անցնի ու շարունակի իր փախուստը: Էրզրումի անկումից հետո թուրքական զորքը փախչում էր, ռազմաճակատը լրիվ քայքայված էր: Չուշացավ նաև բնակիչների փախուստը։ Ալի Օսման աղան պատրաստվում էր քոչել: Մյուս քրդերն էլ էին մտածում՝ գնա՞ն, թե՞ չգնան… Ոմանք որոշեցին գնալ, ոմանք էլ մնալ: Գնացողների մեջ հայտնվեց նաև իմ աղան:
Հայերի կենդանի մնացած կանայք ուրախ ու հանգիստ էին. նրանց ազատությունն էր գալիս: Որոշել էին բարձրանալ մեծ լեռան լանջն ու այնտեղ ցրված կենան ձորակների մեջ, մինչև Ռուսի գալը։ Փախչող թուրքերից էին վախենում: Նրանց մտահոգությունը նաև այն էր, թե ինչպես ազատեն մեզ մեր որդեգիրներից։ Նրանք ուզում են հայի այդ մի քանի արու հետնորդներիս իրենց հետ տանել: Սայլերը կապել ամրացրել էին, սպասում էին Ալի Օսման աղայի շարժմանը: Մերը երկու սայլ էր կարծեմ, ոչ ավելին։ Եզների թվից եմ հիշում: Սայլերը յուղված էին, բոլոր պաշարները վերցրված: Զիան տխուր էր, Իսմայիլը նույնպես. մնաս բարով Խնզրի՝ գյուղ… Իսկ ես չգիտեմ ինչ անեմ, ապրումների մեջ եմ… Ինչո՞ւ են գնում, ո՞ւր են գնում, ո՞վ է մնում, ո՞վ է գալու… Գյուղի քիչ մասն է գնում, մեծ մասը մնում է: Ոչ մի հարազատ հայ չեմ տեսնում: Այն եմ հիշում, որ հանկարծ Թորգոմն ու Մադաթն իմ կողքին հայտնվեցին: Ով բերեց՝ չգիտեմ: Իրար հետ չէինք

rstak58
17.11.2010, 00:01
Իջնում ենք դեպի Բաբերտի գավառին պատկանող լանջերը: Հայ չկա, քուրդ են՝ քրդերեն են խոսում: Բեռնաթափվեցինք՝ ձորակի աղբյուրի տարածքում: Քուրդ բնակչությունը զարմանքով սկսեց մեզ դիտել: Այստեղից սկսվեցինք կոչվել «մուհադիր»: Աղան կանչեց ինձ, բացատրեց ոնց գնամ մի գիրկ չոր խոտ բերեմ ձիու համար: Իսկույն թռա, որ գնամ բերեմ։ Հսկայական ազատ դեզեր կային… Մոտեցա, ուզեցի կռանալ, որ մի խուրձ գրկեմ, մեկ էլ ինչ տեսնեմ. երկու-երեք գամփռ վերևի տան կողմից արշավում են դեպի ինձ: Լեղաճաք վիճակում սուր ծղրտացի… Բախտս հետս էր՝ տեսնեմ մի երիտասարդ վերևից գոռում է.
- Նստիր, նստիր, չոքիր»… «Հոշ, հոշ, հոշ»… Ձեռքի փայտը գցում է շների ուղղությամբ ու նետվում նրանց վրա, որ ինձ կարողանա ազատել… Ես գրեթե ուշաթափ վիճակում նստած եի։ Հասավ ինձ, ու սկսեց մեղմությամբ հանդիմանել.
- Քեզ ո՞վ ուղղարկեց, հիմար տղա… Չե՞ն իմանում, որ շներ կան։ Որ չհասնեի ի՞նչ կլիներ քո հալը: Ո՞վ են ձերոնք, թող ասեին՝ ինչքան որ պետք էր տանեին»: Խոտը տվեց գիրկս ու ճանապարհեց։ Շոյեց, որ լաց չլինեմ, գիտեր, որ սաստիկ վախեցած եմ։ Գունաթափ տեղ հասա: Զիան նկատեց։ Կմկմալով ամեն ինչ պատմեցի… Նեղացավ հոր վրա:
Հաջորդ օրը հասանք Ճորոխ ճյուղավոր գետին։ Այդ կանաչավուն գետակի հողածառային հունի մեջ ես կուղբեր նկատեցի: Ոչ ոք նրանց նիստ ու կացը չի վրդովվել, դրա համար էլ զարմանքով պիշ-պիշ նայում էին մեզ առանց թաքնվելու։ Քար էի գցում, որ թաքնվեին:
Լուրեր են հասնում, որ Մոսկովը մոտենում է։
Որ հասնեն դուք մեզի կրնաք պահել, չէ՞, Խալիլ,- հետս թաքուն կատակում էին երկու քույրերը,- սիրուն տղա ես», մի քիչ մոտիկից հետս զբաղվելու համար կրկնում էին նրանք: «Մի՞թե ատանք բան կըլա», անցնում է մտքիցս ու լուռ ծիծաղելով վազում անասուններին հավաքելու: Ալի Օսմանի գլխավորած մեր «Բարխանան» իջևանեց գետափին: Գիշերում էինք բաց երկնքի տակ, իրենք՝ սայլերի ծածկերի տակ, ես՝ անասուների հետ: Մինչև այդ օրը չգիտեի, թե մերոնք՝ Թորգոմն ու Մադաթը ի՞նչ եղան, ինչո՞ւ չեն երևում… Այդ օրն էլ մյուս օրերի պես քնել էի եզների կողքին: Արդեն բավականին մութ էր, որ Իսմյիլը ինձ վեր կացրեց։ Հանձնարարեց եզները տանել մոտկայքում արածացնելու մինչև լուսանա: Եզների հետևից գնալիս տեսա նաև Թորգոմին ու Մադաթին: Երեքով քնաթաթախ տարանք եզներն արածացնելու։ Թորգոմը եզները կամաց-կամաց քշում էր ավելի ու ավելի հեռու: Ես ու Մադաթն ուզում էինք նստել ու քնել. երբ որ կանչեն՝ եզներին կտանենք: Մեկ էլ Թորգոմը կամացուկ ձայնով ասաց.
Մադաթ, Ջիվան, լսեք ինչ կըսեմ. ես պիտի փախչեմ, հիմա ռուսը եկած կլինի գյուղ։ Դուք չեք կրնա վազել, ճամփին ասկյարներ կան, կբռնեն, կմորթեն։ Ծատուրի հետ կգաք, նա այստեղ է, կփախցնի ձեզ, կբերի…
… Ասելն ու փախչելը մեկ եղավ: Մենք լացելով վազեցինք ետևից։ Արդեն լուսանում էր: Նա սկսեց քարերով վռնդել մեզ ու լացակումաց համոզել.
Մի գաք, ռուսի հետ կուգամ ձեզ կգտնեմ, միասին մեզ կտեսնեն, կբռնեն, կսպանեն»: Մենք լաց էինք լինում ու ետևից վազում… Ոչինչ չէինք ուզում լսել հասկանալ… Նա այլևս կանգ չառավ, սլացավ գնաց... Մենք դեռ երկար ժամանակ վազում էինք, մինչև որ ես ուշակորույս լացիս մեջ հոգնեցի ու ընկա քնեցի։ Մեկ էլ լսում եմ.
Վեր կաց, վեր կաց…», սարսափի մեջ բացում եմ աչքերս. Իսմայիլ պապիկն է.
- Մի վախի,- ասում է,- բան չեմ անի։ Անոնք վատ տղաներ էին, դու խելոք ես, անոնց կբռնեն, կմորթեն… Եկուր գնանք, դու մեր բարի տղան ես, Խալիլ, մի փախչիր, կկորչես, եկուր գնանք:
Նա ինձ փաղաքշում էր, խրատում… Հասկանո՞ւմ էր արդյոք, որ իր ասածները չէի լսում, միայն լացում էի. ես ինչու չեմ գնացել, Մադաթը ինչպե՞ս է գնացել: Նա ինձնից առաջ էր վազում, Թորգոմի քարկոծման տակ բառաչելով վազում էր….
Գնացինք եզները, լծեցինք ու ճամփա ընկանք։ «Բարխանային» ասանք կեսօրին: Եզներին տարա մոտիկ ցաքուտներում արածացնելու: Եզներին ցաքուտներում երկար պահեցի, այնքան, որ ուրիշներն արդեն լծում էին, իսկ ես դեռ արածեցնում էի։ Ապրումներս հասան գագաթնակետին. «Ո՞ւր է Ծատուրը, ես նրան որտե՞ղ գտնեմ… Չէ՜, պիտի փախչեմ… Ո՞ւր եմ գնում այս օտարների հետ… Հիմա՞ փախչեմ, բայց ո՞ւր…»… Նայում եմ չորս կողմս. «մտնեմ այս թփի տա՞կ…»… Եզներին քշում եմ, որ գնան մյուս անասունների հետքերով։ «Թող իրենք երթան կորչեն… Ռուսը եկել է, մերոնք հիմա գյուղում են, ազատ են… Կերթամ, կերթամ…»… Այս ամենը ծովի նման ալեկոծվում է հոգումս։ Անգամ վերջնականապես որոշում եմ, թե ինչպես պիտի մտնեմ քոլերի մեջ, որտեղ պիտի տափեմ… «Հո՜, հո՜…». սկսեցի քարկոծել եզներին, որ գնան… Նրանք առանց ինձ քայլ չէին անում։ Հեռացա որ թաքնվեմ, բայց եզները ետևիցս գալիս ու նայում էին ինձ։ Կարկամեցի. ախր տեղս կմատնեն… «Ի՞նչ անեմ, ո՞ւր է Ծատուրը… Չէ՜, այպես չեղա՜վ՝ կհասկանան, որ փախչում եմ, ի՞նչ կանեն՝ անհայտ է…»… Վազում եմ դեպի եզները։ Նորից կարկամում եմ. «փախչել է պետք, ո՞ւր եմ գնում…», «չէ՜, չի՛ ստացվի…»… Անորոշությունը հսկայական է, ուժերիցս վեր է բռնածս գործը: Կամ ու կացի մեջ ընկած քայլում էի, մեկ էլ տեսնեմ արդեն մոտեցել եմ սայլերին: Ուշացել էի։ Մյուսները գնացել էին, միայն Իսմաիլենք էին մնացել: Սպասում էին ինձ։ Տեսան, որ գալիս եմ՝ հանգիստ սրտով սկսեցին լծել սայլերը:

rstak58
17.11.2010, 00:04
Անընդհատ գնում ենք։ Օրերը շաբաթներ են դառնում: Ծատուրը չկա ու չկա… Հետո իմացա, որ նա էլ էր փախել: Ամենուրեք լսում էինք, որ ռուսն արդեն մոտ է, որ տակավին գալիս է մեր ետևից: Հիշում եմ մեզ հետ չվելու պատրաստվող գյուղերի խառնակությունը. ինչ, որ կողոպտել էին՝ պիտի թողնեին… Անասուներ էին մորթում, ծառեր էին կտրտում…
-Այս հողը մերը չի եղել, ու չի լինելու,- ասում ու փնթփնթում էին Օսմանի հասցեին,- «բիզըմ էվելըմզ դէ Շամ, ախրըթեմզ Շամ (այս հայրենիքը մերը չէ, ու մերը երբեք էլ չպիտի դառնա, մեր սկիզբն էլ, վախճանն էլ Շամն է…
-Մեզ չի մնում՝ թող գյավուրին էլ չմնա……
Մրգի լավ ժամանակն էր, ինձ ուղարկում էին միրգ հավաքելու:
Սայլերի ետևից անասուները քշելով ու խաղալով գնում էի։ Մահակը կախում էի ուսիցս ու պատկերացնում, որ հրացան է, սա՝ մայրս է, սա՝ Թորգոմն է, սա՝ Մադադն է, սա՝ հորեղբայրս է… Այսպես գնում էի խաղալով, մերոնց ու մեր գյուղը հիշելով։ Մտքիս մեջ երգում էի, որ հանկարծ չմոռանամ իմ հայ լինելը, իմ անունը… Հիշեմ… Բայց գնում էի նրանց հետ, գնում էի դեպի Շամ…
Մի օր, ինչ-որ սարի լանջին մեր եզներն էի արածացնում։ Մեկ էլ տեսնեմ կողքիս Մանուկն է՝ լաթերը վրայից հանած. արևի տակ մեջքն էր ջերմացնում… Քորում, ու քորից չի կշտանում։ Մի մաքուր շեղբեկ տվեց ու թիկունքը ցույց տալով ասաց.
-Ջիվանիկ վերցրու, երևացող մանրիկ ոսկորները զգույշությամբ հանի»… Թիկունքն ասես ծակոտկեն ցանց լիներ։ Ինչքան կարողացա՝ մաքրեցի։ Անընդհատ ասում էր.
-Վայ, ցավում է, քոր կուգա… Հո որդ, բան չկա՞… Արևը լավ է՝ տաքացնում ու օգնում է առաղջանալուն։»…
Չիմացա, թե ո՞ւմ տանն էր մնում, ո՞նց է հանդիպել ինձ: Մի երկու օր հետո նորից հանդիպեցինք: Մաքրում էի։ Զրուցում էինք։
-Ծատուրը փախել է։ Իրենից հետո ես պիտի գնայի ու քեզ էլ հետս պիտի տանեի,- ասաց ու մեղավոր ձայնով ավելացրեց,- չկարողացա…»… Դրանից հետո Մանուկին այլևս չտեսա:

Եվ մենք գնում ենք երեք որբուկներ
Ինչպես ջրերես փրփուր այլակներ
Արդյոք ուր՞ դեպի փուշ՞ու մահ՞թե կյանք՞
Օրերում այս սև ու լիքը փորձանք
Ով ճակատագիր հեյ ինչ՞ ես պահել դու մեզի համար
Թող փրկանքի բախտը բացվի մահից Էլ դժվար
Եվ մենք գնում ենք երեք որբուկներ
Ինչպես ջրերես ձրձուր այլակներ

Կատարվեց մի տարօրինակ բան. քոչի մեջ աղմուկ ընկավ, թե ռուսը մեր առաջը կտրում է։ Իրարով անցան։ Սուտ դուրս եկավ, սակայն լսվեցին
-Այրոպլան, այրոպլան» բացականչությունները։
-Սայլերից հեռացե՛ք, սայլերից հեռացե՛ք,- գոռալով բացատրում էին ճանապարհի երկայնքով փռված քոչվորներին,-
-Ալամանինը չէ, Ինգլիզինն է, կամ Մոսկովինը՝ կկրակե, բոմբա կնետե: Հրացան ունեցողները սկսեցին կրակել դեպի երկինք: Սավառնակը քոչին չմոտեցավ, ծածկվեց սարերի ետևում:
Քոչերը հաճախ խառնվում էին իրար, բաժանվում էին, բազմանում ու նորից նոսրանում : Աստիճանաբար, տարբեր ուղղություներով շարժվում էին դեպի Անատոլիայի խորքերը: Ես տակավին ոչնչով չէի հետաքրքրվում՝ ուշքս հիշողությունների մեջ էր, մեր գյուղում: Իջևանել ենք մի տեղ, ուր և՛ չոր է, և՛ շոգ… Ասացին վերևում ինչ-որ լիճ կա՝ չորս կողմը ցեխ, որի մեջ լիքը տզրուկ՝ «սյուլիկ» կա։ Հավաքում, բերում էին մարմնի վրայի հիվանդությունների բուժման համար: Կեղտոտ արյունը ծծել էին տալիս ու շպրտում: Ես այդ լճում չեմ եղել: Մի քանի օր մնացինք այդ չորության մեջ: Որոշվեց գնալ Ալբիստանի ուղղությամբ: Այդ արանքում մենք հասանք մի հարթավայր, որի ճամփեզրին որոշ չափով կոկված ու կանգնեցված էր մի հսկա ժայռատախտակ: Բոլորը գնում էին շոշափում, ենթադրություններ անում.
Հոս իր սահմանի քարն է խփել Մոսկովը…» -Ասիկա եղել է այս ինչ թվի ռուս Մոսկովի հասած սահմանը»,
Արձանագրություններ կային թե ոչ՝ չեմ կարող ասել, բայց այդ քարաժայռը մինչև հիմա աչքիս առաջ է:
Բարձրանում էինք «Չիման դաղը»՝ Կանաչկե լեռը։ Ո՞ր գավառում էր գտնվում՝ չգիտեմ: Հիվանդացել էի, տաքության մեջ վառվում էի, օրվա մեծ մասը զառանցքների մեջ էի: Պառկեցնում էին սայլի մի անկյունում, վրաս շոր գցում: Երկու քույրերը դժգոհում էին
-Անտեր, անտիրական մեռնելու է, մենք խնամողը չենք… Միշտ մորն է կանչում… Ո՜նց էլ հիշում է»…. Դես ու դենից լսում էի
--Դիր ծառի տակ թող հանգիստ մեռնի, մեկ է՝ ապրող չէ, մի տանջիր ոչ քեզ, ոչ իրան - Բայց Զիան ոչ ոքի չլսեց։
Իսմայիլը խղճում էր, բայց ոչինչ անել չէր կարող։ Աչքս բացեցի, տեսա սայլի վրա եմ։ Զիան էր խնամում. ջուր էր քսում ճակատիս, շրթունքներիս, մի քանի կում տվեց խմեցի։ Սայլը շատ է լնկլնկում, չեմ կարողանում աչքերս փակել, մարմինս կոտրատվում է: Զիան, ի զարմանս իր ընտանիքի, շալակեց ինձ: Փաթաթվեցի վզին։ Քիչ-քիչ հանգստանում ու Զիայի մեջքի շորերն եմ համբուրում։ Ես մինչև գերեզման հասնելս Զիայի բարությունը չեմ մոռանա:
Աշնանը հասանք Ալբիաստանի գավառը: Չգիտեմ ինչո՞ւ, բայց մերոնք չհետևեցին Ալի Օսմանին: Ալի Օսմանենք գնացին Կեսարիայի կողմը։ Մեր Կարապետն ու Գալուստը նրանց մոտ էին: Մենք գնացինք դեպի մոտակա բարձր լեռները: Այդ կողմերում լքված, ամայի շեները շատ էին: Դրանցից մեկում ջոկեցինք հարմար, բոլորովին պատրաստի բնակարաններ և բնակություն հաստատեցինք: Թե ո՞ւմ տան, ո՞ւմ հողի վրա…. ինչ իմանաս… Թուրքիայում այդպիսի բաներ չէին հարցնում՝ տիրացիր և վերջ:
Մեր գյուղի Նիկողոսների երկու հարազատ եղբայրներ մեզ հետ գաղթած քրդերի մոտ էին։ Ես բոլորովին տեղյակ չէի: Մի օր երեկոյան կանայք ինձ հայտնեցին, թե՝ Խալիլ, Նիկողոսենց տղաները երկուսն էլ ծանր հիվանդ են, մեղք են, գնա մի անգամ տես, որ կարոտով չմեռնեն: Ես տխրեցի, չգիտեի էլ, թե որ տանն են ապրում… Հաջորդ օրն իմացա, որ փոքրը մահացել է։ Շուտով մեծն էլ մահացավ ու չհասցրի տեսնել:
Վայ իմ մեղքին վայ իմ պարտքին
Ախ ես ինչու՞ չգնացի
Նրանց մահվան այդ բաց աչքին
Որ նայեյին տառապնքի
Խոր երազի մանուկ աչքով իմ հայության
Հոգեվարքի մի բուռ ջուրը
Իմ ձեռքերով լույսը վրան
Շաչ եմ դառնում շառաչյուն զարկ
Որ պիտի գա անպայման կա հատույցն այդ բարկ
Սրտի ճառագ ուր հանձնառատ դուք եք դառել
Քանզի հուշի հավերժությամբ ինձ եք փարվել

Interdenominational
17.11.2010, 23:05
rstak58: Փաստորեն, եթե ճիշտ հասկացա դեպքերի զարգացման ընթացքից՝ վե՞պ եք պատրաստվում հրապարակել…/մասնատված/ :8

rstak58
18.11.2010, 20:34
Գարուն էր։ Արդեն երկրորդ անգամ հիվանդության ճիրաններում էի: Զառանցելիս հայերեն եմ խոսել: Չուլերի մեջ կծկված պառկած էի քուրսու մոտ, հողի վրա… Որպես վերմակ ծառայող քուրջը վերև էի քաշում՝ ոտերս էին բացվում, ներքև էի քաշում՝ ուսերս էին բացվում։ Կուչ էի եկել առանց կենդանության նշաններ ցույց տալու։ Լսեցի կանանցից մեկի ձայնը. «քա մեղք է, գոնե մի խավիծ անենք տանք, որ աչքը կուշտ գնա, մեր ճամփին անեծք չմնա»։ Ինչպե՞ս եմ կազդուրվել՝ չեմ հիշում: Դարձյալ եզների հետ էի
Այստեղ աշուն, ձմեռ անվանումները պայմանական էին, որովհետև երկու դեպքում էլ ես անասուները դրսում էի արածացնում: Հանդերում ջուր չէր ճարվում, ձնհալի հավաքներն էինք օգտագործում: Բարձրանում էի մինչև գագաթների ձյունը, որոնցից հոսում էր ջինջ ու սառը հեղուկը։ Զեյնաբը՝ Իսմայիլ աղայի փոքր հարսը, կրքից այրվում էր՝ արու էր ուզում։ Մի օր ձեռքիցս բռնեց, սեղմեց… Վախենում էի… Մի օր էլ ինձ կանչեց ու թաքուն պատվիրեց.
-Հայդարը պետք է սարում լինի, քեզ պիտի տեսնի։ Կասես, որ իրեն կարոտով սպասում եմ, թող լուր ուղարկի, թե որտեղ հանդիպենք: Մարդու բան չսես հա՜»… Ու պինդ համբուրեց:
-Չեմ ասի -Ճիշտն ասած ես էլ էի ուզում Հայդարին տեսնել: Այդ պատվերն ինչպես եմ կատարել չեմ հիշում, ոչ էլ Հայդարին տեսնելն եմ հիշում, բայց այդպես էլ եղավ. որտեղից որտեղ հոտառությամբ իրար գտան…
Այդ կրտսեր թմբլիկը գիշեր ցերեկ վառվում էր Հայդարի համար: Բոլորն էլ զգում էին, որ մի բան կա…. իմ եզներն անգամ զգում էին… Մի օր հարևանների մեջ լուր տարածվեց, որ Մեմեդը գալիս է։ Կենդանի է, գտել է մեր հետքն ու գալիս է…
Մեմեդը Իսմայիլի փոքր տղան էր… Զինվոր էր գնացել ու անհետ կորել, երեք-չորս տարի էր լուր չկար: Ու հանկարծ Մեմեդը հայտնվել, ընտանիքի հետքը գտել, գալիս էր… Չէինք շարժվում, մինչև հարց ու փորձով գա հասնի: Երեկոյան եզները բերելիս տեսա, որ Մեմեդը եկել էր։ Հավաքվել էին շուրջը: Հաջորդ առավոտ Մեմեդը դուրս չեկավ։ Թմբլիկն էլ չկար: Նախքան իմ շարժվելը երևացին։ Թմբլիկի աչքերն արցունքոտ էին, Մեմեդը մռայլ էր։ Զիան ու Իսմայիլը լուռ էին։ Մեծ քույրը խոնջիկ մունջիկ էր գալիս, որ մի քիչ մռայլությունը ցրի։ Հարևանները ծիկրկում են… Պարզ է. Մեմեդն ամեն ինչ իմացել է… Թմբլիկը վախենում էր, որ Մեմեդը հաշվեհարդար կտեսնի:
Մեմեդը համաձայնվել էր գնալ «Կյուրինի սկիզիպի» կողմերը: Իսմայիլի դեմքին ժպիտ երևաց։ Մենք շարժվեցինք. երկար ճանապարհ պիտի կտրեինք։ Մեմեդն ինձ հետ շատ արագ կապվեց: Նա իմ մեջ տեսավ իր գալիք ժառանգին: Հավանաբար Չորումի մոտերքում մեզ միացան նաև մի քանի այլ «որոնողներ»։ Նրանք ովքեր վերջնականապես բնակվելու տեղ էին փնտրում: Շարժվեցինք։
Մթնշաղ էր: Մանրերը քնել են: Հանկարծ ձիերի դոփյուն լսվեց։ Սրարշավ վարգող ձիերի դոփյուն էր։ Երեք հեծյալներ եկան կանգնեցին քոչից քիչ հեռու, ճամփի եզրին։ Իսկույն իրարով անցան. «ովքե՞ր են…», «հարց ու փորձ արեք…», «զգույշ եղեք…», «զենք ունեցողը՝ վերցնի…»… Քոչից ձայն տվեցին.
- Հե՜յ, ովքե՞ր եք, ի՞նչ եք ուզում…
- Հանգի՛ստ,- լսվեց պատասխանը,- մենք «մութասարիֆի» զինյալներն ենք, Չորումում լուր է տարածվել, որ ձեզ մոտ դասալիքներ՝ հայրենիքի դավաճան ավազակներ կան։ Մենք հայրենիքի համար տուն տեղ թողել ենք, իսկ դուք դասալիքնե՞ր եք թաքցնում։ Սրիկա ղաչաղներ։ Հիմա ձեզ բոլորիդ կքշենք Չորում։
- Մենք նման մարդիկ չունենք մեր մեջ,- պատասխանեցին մերոնք։
- Հիմա կստուգենք, կիմանանք,- ասին ու երկուսը ձիերը քշին քոչերի մեջ, իսկ մեկը մնաց ճամփեզրին: Սկսեցին խուզարկել և արագությամբ հայտնվեցին ամենաբարեկեցիկ «քուղեկի» առաջ, որտեղ հրաշալի գորգեր կային փռված։ Բացի փռվածները գտան նաև մի այլ՝ գլանաձև փաթաթված գորգ: Կարգադրեցին պառկածները վեր կենան, որ իրենք ստուգեն։ Հանկարծ հրացանների կրակոցներ լսվեցին, խառնաշփոթ առաջացավ, տագնապ, ու մինչ մարդիկ կհասկանաին, թե ինչն ինչոց է, նրանք գորգերը վերցրած թռան ձիերի վրա ու սլացան դեպի երրորդ ձիավորը։ Այդ ամբողջ ներկայացումը ես իմ աչքով եմ տեսել։
- Խաբեցին, տղերք կրակե՛ք, նստեք ձիերը, հասե՛ք…
Բայց արդեն ուշ էր. նրանք արդեն կորչում էին ձորաբերնի անտառի մթության մեջ: Էլ ո՞վ կհանդգներ ընկնել այդպիսի վտանգի մեջ: Բոլորին զգուշացրին, որ ետ կանգնեն հետապնդելու մտքից։ Ոչինչ անել հնարավոր չէր, իզուր զոհեր կտաին: Քիչ հետո քոչը հանգիստ խռմփում էր:
Մեմեդն ամենից հոգատարն էր իմ հանդեպ: Նա սկսեց լվանալ իմ քրջերը, կարկատել։ Առավոտներն ինձնից շուտ էր վեր կենում ու կարագ, կաթի սեր, ինչ էլ որ լիներ, առաջին հերթին իմ բաժինն էր պատրաստում, կապում դնում էր «տավարջուրչիս» մեջ։ Ցույց էր տալիս, թե ո՞ւր տանեմ անասուններին, բացատրոմ էր ինչ անեմ: Այդ չխոսկան մարդը, որ ոչ մեկի հետ գրեթե խոսք չէր փոխանակում, ինձ հետ քաղցր զրույց էր անում: Խտրականությունը հասավ այն աստիճանի, որ կանայք սկսեցին բացահայտ մրթմրթալ. «մեզ թողած՝ գյավուրի լակոտին է կերցնում: Մեկ է նա մեզ տղա չի լինելու: Իզուր է հույսեր փայփայում»: Այդ փնթփնթոցներին նա ուշադրություն չէր դարձնում:
Մի օր էլ ինձ հայտնեցին, թե՝ ձեր Ղազարը (թուրքերի դրած անունը չեմ հիշում) ամեն հաց ուտելիս լաց է լինում, արի հանդիպի, գուցե քե՞զ ասի, թե ինչո՞ւ է լացում: Հանդիպեցի: Նայեց, մոտեցավ ձեռքս բռնեց, փաթաթվեց… Աչքերն արցունքի աղբյուր էին… Իմ հասակակիցն էր՝ Աշոտ հորեղբորս տղան Աբոլո պապիկենց ճյուղով: Ես իր գլխի վրա էի արցունք թափում, նա՝ իմ թևերին… Սկզբում լուռ էինք, չէինք կարողանում խոսել։ Հետո ես հարցրի.
- Երբ հաց կուտան ուտելու՝ ինչո՞ւ կուլաս… Միշտ կերակուրի վրա կուլաս, ինչո՞ւ… Գալուստը որտե՞ղ է, գիտե՞ս…
- Չգիտեմ Ջիվան, հոգիս, ես մեն մենակ եմ…
- Հըպը ինչո՞ւ հացի վրա կուլաս…
- Չգիտեմ… Որ ճաշ կուտան՝ մեր տունը կհիշեմ…. լացս կուգա, չեմ կրնա զսպել: Ուշացանք, վազենք,- և վազեց, որ հասնի անասուններին:
- Հայերեն խոսելը չմոռնաս, դու քեզ հետ հայերեն զրուցե,- կանչեցի ետևից…
Ոտը քստացնելով այդ գնալն էր, որ գնաց…

Առ քեզ մեկ աս ալ երկու
Թուրքի թուրը լինի հատու
Օրենքն Է ալ բայրաղ օսման
Չունեք ալ դուք հող հայաստան

rstak58
19.11.2010, 00:10
Սայլերի ճռնչի տակ ամեն մեկն իր մտածմունքով տարված գնում էինք: Մերթ ընդ մերթ հայացքս թեքում էի դեպի աջակողմյա անտառային ծածկույթները: Ղազարն այնտեղ է։ Ո՞ր մեկում՝ հաստատ չգիտեմ: Կողքներիս Ալիս գետն է, բայց չի երևում, ձայնը չի հասնում: Ալիսը մնում է աջում, մենք շարժվում ենք դեպի ձախ։ Ապրելու տնակներ չէին նկատվում, ավեվածություն էր: Առավոտյան կանուխ դուրս էինք գալիս ու ով էր իմանում, ո՞ւր պիտի հասնեիք: Ձորակը սկսում էր հոնիներով, վերջանում՝ հոնիներով: Հոնի լավ ժամանակն էր՝ մեծ, թթվաշ… Զարմանում էի թե, ինչո՞ւ չեն ուտում:
Ալիսի աջ ափին, հյուղակի մոտ հանդիպեցի մի ծեր մարդու։ Նայեց ինձ ու թե.
- Տղա, դու ո՞վ ես… Սրանք «մուհաճիտներ» են, գիտեմ: Ռուսի կողմի հայ երկրից եք եկել, այդպես չէ՞ …
- Աթա,- ասացի,- դու բարի մարդ ես երևում, ինչ ասես՝ կլսեմ, կանեմ:
- Ես էլ այն կողմերից եմ եկել այստեղ: Այս բոստանը համարիր քոնն է, ինչքան լավ վարունգներ, սեխեր կան կարող ես քաղել։ Ես հիմա ինքս քեզ համար կբերեմ։ Հանգիստ կեր յավրում, եզները կարածեն, չեն հեռանա՝ խոտը շատ է: Շոգ է ու փոշի, կպառկեն ու կորոճան: Ահա, որն ուզում ես կեր, մնացածը հետդ տար։ Անունդ ի՞նչ է։
- Խալիլ, Խալո…
- Չէ՛, քո իսկական անունն ասա…
- Անո՞ւնս,- վախից համարյա թե լաց էի լինում…
- Չեղավ,- ասաց,- լաց մի լինի… Ես ասորի եմ, մեն մենակ այստեղ ընկած…. երկար պատմություն է… Ասկյար էի։ Եղել եմ Վանի, Էրզրումի կողմերում, ամեն ինչ իմ աչքերով եմ տեսել։ Լաց մի լինի, ես գիտեմ դու որբուկ ես։ Լավ է, որ կենդանի ես մնացել: Ես «Բոչղունի» հետ փախա: Ազատել էի մի հայ կնոջ, երեխայի հետ: Կինը չդիմացավ, մահացավ: Երեխուն թողեց իմ ողորմածությանը: Ասի տանեմ մեր տուն: Մեր երկիրն արդեն վերցրել էին «խոֆիլիզները»՝ չկարողացա գնալ: Նորեն հանդիպեցի քշված հայերի: Մեկին ինձ կնության վերցրի և մնացի այն կողմերում: Ապրում էինք սուսուփուս, բայց ավազակները գիշերով մտան, կնոջս ու աղջկանս տարան: Հիմա, այս հասակիս մնացել եմ մեն մենակ: Ուզո՞ւմ ես քեզ պահեմ ինձ մոտ… Վախենում եմ, գիտեն, որ թուրք չեմ: Ես էլ արդեն ծեր եմ, էսօր կամ, վաղը՝ չկամ…
Ինձ կանչեցին։ Մենք հրաժեշտ տվինք իրար ու բաժանվեցինք:
Չոր ու ցամաք Չայանում էինք: Մերոնք չէին հավանում, միտք չունեին հիմնական բնակիչ դառնալու: Չայանից մի քիչ հյուսիս, լայն հողառատ հարթություն էր, սակայն անջրդի: Ոչ աղբյուր կար, ոչ ուժեղ առվակ: Մի պստիկ աղբյուր էր։ Վերևում մի ձագարաձև գյուղակ: Այդ ջրի շնորհիվ առջևի լայն տարածությունն ամբողջությամբ խաղողի առատ այգեստանի էր վերածված, բայց ավելին այդ պստիկ ջրից սպասելն անիմաստ կլիներ:
Հիմնական դաշտի ընկերս մեր գյուղացի խուլ քուրդ ծերուկն էր։ Թե ինչո՞ւ էր գյուղը թողել ու ընկել այս թափառումների մեջ, անհասկանալի էր: Ես այդպես էլ նրանից ոչ մի բառ չլսեցի: Հիմա էլ տատամսում եմ. գուցե դա այն «առաքյալ» քո՞ւրդն էր, այն, որ մեզ յաթաղանից փրկեց։ Բայց մի՞թե մարդ իր փրկիչին չի հիշի…
Հենց արեգակը դուրս էր գալիս սարի գագաթը, այդ խուլ, քուրդ ծերուկը թևերը պարզած, ափերը բացած, ջերմեռանդությամբ աղոթում էր ամենազոր Արեգակին: Նայում էի ու չէի շշմում, հուզվում էի: Մարդը աղոթում էր…
Ինչպես էր պատահել, մի քանի լաճերով այդ օրը միասին ընկանք անասուների հետևն ու մտանք այդ կողմերում անտեր մնացած խաղողի այգիներից մեկը։ Ողկույզները լիարժեք չէին, բայց այնքան քաղցր էին, որ ասես պատրաստի չամիչ էր: Հեղեղատի ամբողջ երկարությամբ բնական արգելքով ցանկապատված մծակված այգի էլ կար: Տարածքին մերձ տեղում պահակի դիտանոցն էր, որը չէինք նկատել: Հսկայական այգի էր, վազերի կանաչ ծով։ Խաղողի ողկուզներն ասես դեղին ժպիտներ լինեին: Անասուներին ջրեցինք, մենք էլ խմեցինք և իջանք ներքև, դեպի հանդը: Բայց այդ օրն ուզեցինք ավելին վայելել. էլ համբերելու բան չէր: Վիճակ գցեցինք, որ տեսնենք ո՞վ պիտի գնա։ Երեք հոգուս վիճակվեց գնալ: Կեսoր էր, անտանելի տոթ։ Մտածեցինք, որ պահակը քնած կլինի կամ թմրած: Ձորակով սողացինք դեպի վեր։ Հեշտությամբ մտանք։ Ամեն մեկն իրեն դուր եկած ողկույզերը պոկեց ու լցրեց «չանթաները»: Լուռ դուրս սողացինք ու հանգիստ իջանք դեպի մեզ սպասող տղաները: Ժայռից վեր բարցրացանք ու փռեցինք խոտերի վրա։ Սկսեցինք ուտել։ Մեկ էլ տեսանք պահակն իր մահակով կանգնած է մեր գլխավերևում… Վախից քարացած, արձանացած, կանգած էինք։ Սպասում էինք մեր պատժին։
- Բոլորը լցրեք «չանթաների» մեջ,- մատնացուց արեց մեր «չանթաները»։
- Ո՞ր,- վախվորած հարցրինք պահակին…
- Ձեր ա՜յ այդ «չանթաների» մեջ և ընկեք առաջ… Հա՜, հալա մի շարքով չոքեք։ Ամեն մեկդ, շատ չէ, բայց մեկական մահակ վաստակել եք…
Մենք փոքր ինչ հանգստացանք. մի-մի ուռուցքով պրծնում էինք… Սակայն իմ «չանթան» մնալու էր… «
-Քո աղան կամ ծնողը կգա՝ կվերցնի:
Ուշ երեկո էր, բայց գյուղ չէի իջնում։ Սպասում էի, որ լրիվ մթնի ու տնեցիք չնկատեն «չանթայի» բացակայությունը, սակայն մտածածս չստացվեց, նկատեցին: Փորձեցի խուսափողական պատասխաններ տալ. «
- Մոռացել եմ, կբերեմ, այնինչ տեղն է…»… Օգուտ չեղավ, ինձ լավ էին ճանաչում։
- Այ տղա, ասա ո՞վ է վերցրել, ո՞ւմ մոտ է, կգնամ կբերեմ,- վստահացրեց Իսմայիլ պապը: Ես սիրտ առա և ամեն ինչ պարզ հստակ պատմեցի։
-Պահակն ասել է թող աղատ գա վերցնի։
- Լավ, լավ, ես կգնամ կխնդրեմ՝ կտա, էլ մի ամաչի:
Գնաց բերեց, մեջն էլ լիքը լցված խաղող… Հարսների աչքը լույս…
Այդ օրերին մեր երկու քույր հարսների ծնողական ընտանիքից լուր եկավ, թե՝ թողեք Չայանն ու քոչեք, եկեք Չիֆթլիկ, Անկարայի նահանգ։ Որքան հիշում եմ Մեմեդն ու Զիան ավելի վաղ գնացել էին այդ վայրերը: Շաբանենց Իսմայիլի ընտանիքը պատրաստվեց շարունակել ճամապարհը դեպի արևմուտք՝ Անկարայի կողմը: Ճանապարհ ընկանք։ Ափսոս, ամեն ինչ հնարավոր չէ պատկերել, վերարտադրել: Չեմ մոռացել «Դե իջեն»: Հայերեն «Գայլագետ» է կոչվում: Գարնանային հեղեղի ժամանակ էր: Առավոտյան կանուխ սայլերը լծած գնում էինք։ Ամենուրեք իրենց ճամփին ամենինչ քար ու քանդ անող մեծ հեղեղների հետքեր էին: Բոլորն էլ ուղղված դեպի իր իսկ գժությունից հոգնած, դադարած գետը: Գետ հո չէր, իսկը շիկացած հեղուկ… Հոսում էր դեպի հյուսիս՝ խառնվելու Ալիսին: Մենք շատ զգույշ էինք քայլում. ճամփաները քանդված էին, ոտներիս տակ սլկուն ցեխ էր: Վերջապես հասանք Չիֆթլիկ…
Բեռնաթափվեցինք առավոտ կանուխ։ Ազատ տներ շատ կային, ընտրիր որն ուզում ես: Ընտրեցին ձորաբերանի տունն իր բոլոր անհրաժեշտ շինություններով՝ մարագով, ցախանոցով, թոնրատնով: Հաջորդ օրը միայն նկատեցի տեղի բնության անկրկնելի գեղեկությունը։ Ասես երազային երկիր լիներ. անդորր, մաքրություն և սքանչելի բնություն։
Իմ գործն ավելացավ։ Անասուները պահելուն զուգընթաց, շալակով ամեն օր փայտ պիտի կրեի: Իմ վզին էր նաև մյուս՝ հարսների ծնող ընտանիքի բեռը: Ինչ, որ մեզ համար էի անում, անելու էի նաև նրանց համար: Նրանք ունեին ինձնից մեծ երկու տղա։ Նրանք մեկը մյուսից ծույլ էին և բացի այդ, եթե ես կայի, ապա ինչու նրանց նեղացնեին: Սրանք ծնողներից ավելի անխիղճ էին: «Խալիլը թող անի՝ դրա համար ենք պահում, պաշտպանում»… Դրա համար էլ ես տանը գրեթե չէի լինում, մշտապես անասուների հետ էի՝ ախոռում, մարագում, հանդերում: Իմ տունը Չիֆթլիկն էր։ Գիշերում էի ուր պատահի, միայն թե դրանց աշխատանքները չկատարեմ: Իմը անասուներն էին և իմ շունը… Ընկեր չունեի, ընտանիք չկար: Ընդհամենը 4-5 տուն կար, որոնցից երկուսը մենք էինք։

rstak58
19.11.2010, 00:12
Պիտի ասեմ, որ Չիֆթլիկն ուներ երեք Զիա: Մեկն Իսմաիլի արդեն ձեզ ծանոթ Զիան էր, մյուսը՝ աղա Զիան, իսկ երրորդը՝ Զիա բեկը։
Արևմտյան ձորի վրա իշխում էր մի ոչ մեծ ժայռ: Այդ ժայռի վրա էր գրեթե ողջ Չիֆթլիկը զավթած Զիա աղայի ամառանոցը։ Եվ բնակելի տուն ուներ, և գոմ, և ախոռներ, և մարագ, պահեստներ… Ինքը չեր երևում, ապրում էր Անկարայում: Հարուստ առևտրական էր, խանութների տեր: Նրան ասում էին աղա Զիա: Այդ աղա Զիան, որպես օմանցի թուրք իրավունք ուներ տիրանալու այն ամենին, ինչ կցանկանար: Ահա թե ինչու էր այդ Զիան հարստության տեր։ Իհարկե չէր վաստակել՝ թալանել ու բռնագրավել էր և…. հիմնականում հայերից:
Չիֆթլիկում կար նաև երրորդ Զիան։ Դա Զիա բեկն էր՝ ասպետ-ավազակը։ Ոչ ոք նրան չէր ատում, թեև այդ «ոչ ոք»-ները չէին էլ երևում, որովհետև առհասարակ բնակչության հազվադեպ էիր հանդիպում: Ես անբողջ ժամանակ միայն երկու հոգու եմ հանդիպել: Երբեմն Զիա բեկի բնակավայրը մտնում էր մի կողմնակի մարդ, որի հետ էլ նա գիշերով անհետանում էր։ Շաբաթներ անց նա նորից իջևանում էր իր տանը։ Հաճելի ժամանցի սիրահար էր. զավակ, ունեցվածք…. այդպիսի բաներ նրա տանը չկար: Այս Զիա բեկը ասպետ էր թե իր արտաքինով, թե բարությամբ…
Իրեն տեսել եմ մոտիկից։ Նա շոյեց ինձ ու տվեց իր ձեռքի մեծ խնձորն ասելով. ---Էյ, օյ օղլում, դելիզոնչի յաշա» (լավ կաց, որդիս, քաջ երիտասարդ դարձիր)
Ես ավելի շուտ վախից փշաքաղվեցի քան գովասանք զգացի։
Գուցե այն պատճառով, որ լսել էի ավազակ բառը… Նրա ծագումն ու ազգությունն անհայտ էր: Գործում էր թուրքի անվամբ ու իրավունքով: Նրա զբաղմունքն ավազակությունն էր: Ոչ մի իշխանության չէր ենթարկվում: Անկարայի Զիա աղան նրան սիրաշահել էր, գրավել իր կողմը և կնքել բանավոր համաձայնություն, ըստ որի Զիա բեկը լիիրավ տերն ու հովանավորն էր Չիֆթլիկի իր հողին գույքին ու կայքին: Զիա աղան Չիֆթլիկի տերն էր, իսկ ավազակ Զիա բեկը տիրոջ տերն էր: Ուներ ֆայտոն, որից գրեթե չէր օգտվում։ Ինձ թվում է, որ նրան պատահողներն ավելի շատ օգտվում էին, քան փորձանքի մեջ ընկնում: Սա ասվում էր հասարակ ժողովրդի մեջ: Թե ինչպե՞ս էր կարողանում ավազակ լինելով հանդերձ հանգիստ, անգամ շքեղ կյանք վարել՝ դժվար է բացատրել, բայց, որ առանց կողոպուտի և արյունի էր ապրում՝ երաշխավորում եմ:
Մի օր մեր հարսների երկու եղբայրները մեր հասակակից տղաներից մեկին սովորեցրին, որ նա ինձ թակի: Ասացին, թե պիտի մահակի կռիվ անենք: Այդ մի լակոտը վախենում էր ինձնից: Որպիսզի նա չվախենա, սկզբում մահակս ձեռքիցս վերցրին, նոր միայն ստիպեցին հարձակվել վրաս:
-Մահակս տվեք, որ կռվեմ,- թաքցրին, չտվին։
Տղան հասցրեց ինձ խփել իր հաստ մահակով: Ես կատաղեցի, հարձակվեցի վրան, բայց նա փախավ: Մահակը խլեցի ու ընկա ետևից, որ կարողանամ ոխս հանել, բայց նա փախավ: Նեղացել էի, մինչև երեկո տուն չգնացի: Նախքան տուն գնալը երկու եղբայրներն սկսեցին ինձ համոզել, որ տանը չբողոքեմ: Համոզվեցի, սակայն ոխը սրտումս մնաց: Էլ այդ լակոտին չեմ հիշում:
Աշնանային կարճ օրեր էին: Աղաներս որոշել են ձմեռվա վառելափայտը բերել: Առավոտ շուտ սայլերով գնացինք: Շատ չանցած անտառում էինք: Որոշեցին, որ ձորի խորքից ենք բերելու: Ճանապարհ չկար՝ ծառերի արանքներով էինք իջնում: Բարձրանալու մասին ոչ ոք չէր մտածում: Ջոկեցինք մի հսկա հաստաբուն ծառ ու գործի անցանք: Կացնով էլ կտրում էինք։ Վերջը ծառը տապալվեց։ Մեկ էլ էն տեսանք, որ օրը մթնում է: Թաց, հաստ ճյուղերից կտրեցինք, որ գալներս իզուր չանցնի, բայց մի քիչ գնալուց հետո պարզ դարձավ, որ եզների ուժը չի պատում։ Հա ուժ տվինք, հրեցինք, փայտի մի մասը թափեցինք, բայց գործն առաջ չէր գնում… Մութը կոխեց, իսկ մենք դեռ անտառի մեջ էինք: Ոչ ոք բացակայել չի կարող, որ գնա լուր տա մեր ուշանալու մասին: Ձյունախառ անձրև սկսեց: Այդ ժամանակ միայն, գլխի ընկան, որ նախ հարկավոր էր անտառի եզրի ծառերից կտրել կուտակված, և հետո էլ թեթև փայտը բարձել: Արդեն վաղուց մթնել էր։ Մեկ էլ խավարի մեջ ձիու դոփյուն լսվեց:
- Վայ մեզ,- ձայնեց մերոնցից մեկը,-ավազակներ են:
Սսկվել են, համրացել, ասես ձուլվել են սայլերի հետ: Առաջին ձայնը խավարից լսվեց: Մեմեդը ձայնը ճանաչեց.
- Վայ, Զիա բեկն է: Զիա բեկ ապրես, Զիա բեկ աստված քեզ ուժ ու ղվաթ տա:
- Մի վախեցեք ես եմ,- լսվեց մթան մեջից,- ձերոնք լաց են լինում, ասում են իբր գողերը հարձակվել են ձեզ վրա։ Ինչու եք այսքան ուշացել: Լավ դուք եկեք, իսկ ես գնամ ասեմ, որ չանհանգստանան:
Այս ասելուց հետո նա սուրաց դեպի ետ: Ձմեռվա փայտ նախապատրաստելը սրանով ավարտվեց։
Իսմաիլի որդի Զիան մի խելոք բան էր մտածել. գետի անտեր մնացած ջրաղացներից գոնե մեկն աշխատացնել: Դա կարող էր լինել հարստանալու լավ աղբյուր: Միակ դժվարությունն այն էր, որ նա այդ գործը չգիտեր: Իմացող մարդ էլ չկար: Մնում էր գործն սկսել ընթացքում սովորելու հույսով:
-Ինչքան չլինի հայերի մեջ եմ մնացել, մի կերպ գլուխ կհանեմ չէ Խալո,- ասում էր նա: Զիան սկսեց գիշեր-ցերեկ ապրել ջրաղացում: Դա ինձ համար փորձանք դարձավ. ամեն երեկո տան գործերն ավարտելուց հետո, պիտի ուտելիք հասցնել ջրաղաց։ Դուրս էի գալիս մթնաշաղին: Մի ժամ գնալս էր, մի ժամ գալս։ Մի կես ժամ էլ մնում էի ջրաղացում։ Վերադառնում էի գիշերվա մթին: Ճանապարհը ձյունածածկ էր, գրեթե անանցանելի: Վախկոտ չէի, սակայն գայլերն ազատ շրջում էին և ահը միշտ սրտումս էր:
Մի օր Յորղոն՝ իմ հույն բախտակիցը, որ ծառայում էր երկու Զիաներին՝ աղային և բեկին, ասաց.
-Խալո, դու խանումներին ասա, թող թույլ տան ինձ մոտ՝ ախոռում քնես։ Համ տեղը տաք է, համ էլ ընկերով կլինենք:
Թույլատրություն ստացա և մենք զույգ ստրուկ եղբայրներ՝ հույն ու հայ, իրարից գրեթե անբաժան էինք: Նա ինձնից տարիքով էր: Շատ հեքիաթներ ու լեգենդներ գիտեր: Յորղոն լավ խորհրդատու էր: Նա վայելում էր երկու Զիաների վստահությունը: Մի օր էլ, եկավ, թե՝
-Խալո, ձորի բերնի կողմի մառանում փեթակներ կան, այս տարվա մեղր մնացել է մեջը։ Մեղուներն արդեն քնած են, արի մի քիչ գողանանք,
Հայտնեց իր մշակած պլանը.
-Մառանի մի պատուհանը ճաղերով է, քո գլուխը կմտնի, իսկ որտեղով մարդու գլուխը մտնում է՝ մարմին էլ կմտնի: Ես քեզ կօգնեմ կմտնես, փեթակի բերանը կբացես, թևդ կկոխես մեջն ու մի երկու անգամ շուռ կտաս։ Թևիդ վրա ինչքան էլ հավաքվի՝ բավական է ։
Գնացինք, փորձեցինք՝ գլուխս մտնում էր:
-Բայց տես հա՜,- զգուշացրեց Յորղոն,- այնքան մաքուր պիտի անես, որ հետք չմնա, թե չե գարնանը Զիա աղան որ գլխի ընկավ՝ ձեռքից չէնք պրծնի:
Հաջորդ օրը մեր մտածածն իրագործեցինք։ Հետագայում էլ հետևանքներ չեղան՝ հանգիստ վայելեցինք:
Մի օր փայտը շալակած բերելիս որոշեցի հանգստանալ, սառը զուլալ ջուր ունեցող զույգ ծորակների առաջ: Լվացվում էի, մեկ էլ հայացքս բարցրացրի, տեսնեմ երկու փերիներ գլխիս վերև կանգնած ինձ են նայում: Աչքերիս չէի հավատում, ուզում էի ինչ-որ բան ասել, բայց լեզուս չէր պտտվում… Նրանցից մեկը թաշկինակը տվեց, ՝ --Սրբվի», իսկ մյուսը, ՝
-Վրաս արցունք կա, հայ տղա կրնա՞ս մաքրել… Ես պոռթկացի.
-Գնացեք, թողեք մեծանամ…կմկմացի ես
Նրանք չքացան մի քանի քայլ ներքևում գտնվող Զիա բեկի տան պատերի մեջ: Թաշկինակը մնաց մոտս… Ո՞վ էիր դու, Զիա բեկ, որտեղից էիր այդ հայ եղնիկներին ջոկոտել…
Այդ ամռանը մենք արդեն հարստություն էինք դիզում. եզները կային, ձին կար, արտերը կաին, գութան էլ եղավ: Ջրաղացն աշխատում էր…
Շաբանենց Իսմաիլի հետ սայլով գնացինք Անկարա, այս ու այն բերելու: Մեզ հետ ուրիշներ էլ կային: Պետք էր անցնել նաև Զիա աղայի մոտ՝ ըստ պատշաճի նրան պատվելու… Ճանապարհին ավազակների հանդիպելու վտանգ կար (հատկապես Անկարայի ճանապարհին), մեզնից առաջ նման դեպքեր կատարվել էին, սակայն մենք նման բանի չհանդիպեցինք: Առավոտյան ինչ որ տներ տեսանք։ Քիչ հետո տեսանք բացատից քաղաք մտնող մի նեղ արահետ: Դրա միջով ձգվող երկաթե գծերի վրայով, շխկշխկացող, փնչացող մի մեքենա էր շարժվում, ետևից մի քանի վագոն քաշելով։ Դա տեսածս առաջին գնացքն էր:
Սայլերը կանգնեցրինք, եզներին խոտ տվինք ու գնացինք դեպի կենտրոն: Խանութները, շուկաները…. կենտրոնական փողոցներում էին: Ականջիս մեջ դեռ հնչում է առաջին անգամ Անկարայի փողոցում լսած՝
Ադի-բուդի՜, ադի-բուդի՜» կանչը… «Տեսնես էդ ի՞նչ համով բան է, երանի առնողին» անցավ մտքովս։ Երեկոյան կողմ բռնեցինք տունդարձի ճամփան։ Իմ տեսած Անկարան չոր ու կիսակործան քաղաք էր: Երկու օրից ողջ-առաղջ տեղ հասանք:
Որոշ ժամանակ անց, ստացա իմ առաջին լուրջ հանձնարարությունը. ձին պետք է տանեի Անկարա։ Մեմեդը գնացել և այնտեղից ապսպրել էր, որ ձին իմ միջոցով ուղարկեն: Առավոտը նստեցի ձին ու հայդա՜: Ճանապարհին այնքան ոգևորվեցի, սկսեցի ձին բաց թողնել: Ձին սկսեց սլանալ դեպի ձորը։ Փորձեցի սանձը ձգել, բայց ձին չենթարկվեց, սլանում էր դեպի կործանում: Ձորի բերանին տրտինգ տվեց, գցեց ինձ ու փախավ։ Ես սկսեցի տնտղել ինքզինքս. ոչինչ չեմ կոտրել։ Կամաց-կամաց խելքի եմ գալիս։ Առաջին բանը, որ մտածեցի, ձիուն գտնելն էր։ Ի՞նչ պատասխան պիտի տամ: Սկզբում որոշեցի ոտով գնալ ու մի սուտ հորինել, թե ինչպե՞ս գողերը ձին խլեցին, բայց հետո փոշմանցի. «նման ստորություն չեմ անի»: Բայց ո՞ւր գնամ, ի՞նչ երեսով տուն… Ետճաշին հասա գյուղ ու մտածում էի. տո՞ւն գնամ, թե՞ նախրի մոտ: Մտածեցի, որ ձին նախրին սովոր է, կարող է պատահի եկած լինի, բայց չգիտեմ նախիրն այդ օրն ո՞ւր են տարել։ Ընկա հանդերը։ Բարձրունքի վրա մեր անասուներն երևացին: Հեռվից նայեցի՝ ձին չկա, նախրի հետ չի։ Լաց եղա: Հարկադրված մոտեցա, ։
-Ձին հետ չի՞ եկել—հարցնում եմ։
-Չէ չի եկել։ Պատմեցի սկսեցին ծիծաղել։ Վերջապես խղճացին,
-Քո բախտից, եկել, խառնվել է անասուներին։
Երեկոյան տուն դարձա թեթև սրտով. գոնե չեմ պատժվի։
Մի առավոտ էլ արտակարգ նորություն իմացանք. Յորղոն մի ընտրովի երիվար է նստել ու փախել է: Լուր բերողը Զիա բեկն է, ինքն է ստուգել: Ժամանակ չէր կարցրել, նստել էր ձին ու հետքերով գնացել: Սպասում էինք հետևանքներին: Արդյունքն իրեն երկար սպասեցնել չտվեց. մի շաբաթ հետո ավազակ Զիա բեկը վերադարձավ գողացված ձին իր նժույգի գավակից կապած: Բոլորը համոզված էին, որ Յորղոն սպանված է, սակայն, ի զարմանս մեզ, պարզվեց, որ Յորղոն կենդանի է: Զիան նրան բաց էր թողել… Իրոք, որ ասպետ ավազակ էր:
…………………………………………………………………………………………………………………………� �…………………
Շուտով լուր տարածվեց, որը կայծակի նման շանթեց գրեթե բոլորին. «ռուսը չքացել է, հայն էլ հետը: Գնացեք ձեր վայրերը»: Սկզբում չհավատացինք. «չի կարող պատահել», սակայն լուրը լուրի ետևից համառորեն պնդում էր. «ռուսը գնացել է, հայն էլ հետը»։
Աստիճանաբար ընտանիքում խոսակցությունները սկսվեցին, որոնց իմաստը հետևյալն էր. պիտի ետ գնանք մեր երկիրը, մեր ծննդավայրը: Վեճերի մեջ շատ եմ լսել, թե ոնց էր Զիան ասում. «անոթի ալ մեռնեմ, թող իմ շեմին քով մեռնեմ»: Եվ մենք բռնեցինք վերադարձի ճամփան: Հրաժեշտ տվինք Զիա բեկին, ու շարժվեցինք։ Նա մեզ ճանապարհեց ողջագուրանքով: Այսպես նորից բռնեցինք գաղթի ճամփան։
Ճանապարհին իմացանք, որ Ալի օսմանը վաղուց է գյուղ գնացել: Որոշեցին, որ Կեսարիայով պետի գնանք։ Ետդարձի ճանապարհին՝ Սվազի կողմերում, տեսանք սովի գործած ավերը. մարդիկ անասուններից գրեթե ոչնչով չէին տարբերվում, իսկ ավազակները վխտում էին գիշեր-ցերեկ, կողոպուտները դարձել էին սովորական առօրյա: Մի քանի անգամ մոտեցան մեր շարքերին տնտղելու եղած ուժերի մարտունակությունը: Նման պարագաներում քարխանայի մարդիկ իրենց ունեցած զենքն ու զինյալ ուժերը երկու կողմից ցուցադրաբար դասավորում էին քարխանայի երկարությամբ, հասկացնելով, որ ավազակներից պաշտպանելու ուժ ունեն: Երբեմն էլ ավազակներին ի ցույց՝ մեր գլխի վրա պտտվող ուրուրի վրա էին կրակում: Գիշերներն անպայման պահակություն էր սահմանվում:

rstak58
19.11.2010, 00:20
Մենք սովի չէինք ենթարկվել, որոշակի պաշար ունեինք և խնայողաբար ծախսելով Մի քանի ամիս անց մոտենում էինք մեր գյուղին: Իրոք. ոչ՝ հայ, ոչ՝ ռուս, նորից ամեն ինչ թուրքին է վերադարձվել, թուրքին է պատկանում:
Մեր գյուղ հասանք ուշ աշնանը: Ապրուստի հոգս հոգալը ծայրաստիճան դժվարացել էր: Պիտի տաժանակրորեն աշխատեինք։ Մեմեդը անխոխոնջ աշխատող էր և որպիսզի ժամանակ չկորցնենք, մեր օրապահիկը հետը բերում էր: Հիշում եմ, դա մի փոքր խորունկ աման էր, հաճախ փլավի բաժինով: Միասին էինք ուտում: Դա ինձ համար ավելի շուտ սովածանալ էր, քան թե ուտել, որովհետև ամեն մի պատառը հաշվի մեջ էր: Անխնա աշխատցնում էր՝ իրեն հավասար, հաճախ թվում է ուժերիցս վեր էր արածներս: Մեր մեջ, խոսք ու զրույց չէր լինում: Ինքն էլ գիտեր, որ անտանելի քաղցն ինձ անընդհատ տանջում է, իսկ աշխատանքը ճզմում: Բացի ինձնից, բոլորը զղջում էին վերադառնալու համար: Զիայի ձեռքերը մնացել էին ծոցում, Իսմաիլը մռայլ էր: Ճիշտ է երբեմն Մեմեդին հիշեցնում էր. «բավական է չարչարվես…. այս տղան ալ մեղք է, շատ ես հոգնեցնում, հալից ընկնում է, մի օրվա համար չէ»: Ես նրանց գտած, պահած տղան էի և միակ չարաշահվող գործիքը։ Մեհմեդը ոչ մեկի հետ չէր խոսում: Այդպես էլ ժառանգ չունեցավ: Իսմաիլը այլ հույս չուներ, միայն ես էի, ես էի նշմարվում այդ տան գալիք փեսացուն։
Ես քնում էի բուխարիկի մոխիրների մոտ, տաք էր: Որոշ ժամանակ տեղափոխեցին տան մի կողքի վրա։ Այնտեղ գտնվում էր այն չարաբաստիկ լավաշի սնդուկը: Այդ սնդուկն ինձ գլխահան արեց։ Սկսեցի կամաց-կամաց բարոյապես սայթաքել, և մի գիշեր ձեռքս մտավ սնդուկի մեջ: Մի լավաշ դուրս քաշեցի և գլուխս շորի տակ խոթած, գրեթե առանց ծամելու սկսեցի կուլ տալ: Ես դարձա տան գիշերվա գողը: Անտարակույս դա նկատվեց ու ես տեղափախվեցի։
Այդ ձմեռ Կարապետն ինձ մի երկու անգամ գաղտնի կանչեց իր մոտ ու մեծ-մեծ խնձորներ տվեց: Նա դրանք գողացել էր դարմանի միջից, ուր Ալի Օսմանը պահել էր թարմ մնալու համար: Դժվար ժամանակներ էին:
Հենց այդ դժվար ժամանակ էլ, մերոնք բռնվեցին քոսով: Մնացել էի ես: Անզգույշ էի, չէի հասկանում. հետները մի ամանից հաց էի ուտում, շփվում էի… Մի օր էլ մի բարի պառավ քուրդ ասաց.
-Օղուլ, ձերոնք քոս են բռնել, դա վատ, վարակիչ հիվանդություն է, նրանցից հեռու մնա. մեղք ես, անտեր ես… Ես քեզ բան ասեմ, դու արա: Քո մեզն ամեն օր խմիր, մեզդ չի թողնի, որ վարակվես… մեղք ես, գնա արա ասածս»:
Ամբողջ ցերեկը փակվում էի մարագում անասունների հետ։ Այնուհետև տան համար, ինչպես նաև երկու քույր հարսների տան համար, ջուր էի կրում։ Հարսների ընտանիքը բնակվում էր Մաղաքենց լքված տանը՝ մեզնից բավական վերև՝ գյուղամիջին: Այնտեղ ես խոտ էի մանրացնում և հետևելով պառավ քրդի խորհրդին, մեզս խմում: Ես չբռնվեցի քոսով:
Մի օր ես և գյուղից մի ուրիշ տղա, մոտիկ լանջերում արածացնում էինք եզներին ու մի քանի կով: Ցերեկը ես պետք է իջնեի գյուղ, իմ բաժին սովակոտրուկն։ Ճանապարհին տեսա ինչ-որ բան են հողով ծածկել։ Բերանը կապված էր: Ստամոքսս թելադրեց անելիքս՝ քաշեցի հանեցի: Մի փոքր պարկ էր, մեջը երկու գունդ կարագ, մեկը՝ մեծ, մեկը՝ փոքր։ Սկսեցի փոքր գնդից ագահաբար ուտել: Հաց չկար, միայն մի տոպրակ ալյուր էր։ «Դե ալյուրն էլ հաց է» ասում եմ ինքս ինձ, ալյուրը լցնում բերանս ու կարագը վրայից ուտում: Քիչ հետո սկսեցի ավելի հանգիստ մտածել. «բավական է, մնացածը թող մնա», սակայն ի՞նչ անեմ, ո՞ւր պահեմ: Իսկույն հիշեցի մեր Զարիկին: Զարիկը մեր մյուս պապի թոռներից էր: Քուրդ Սադըչը, որ ջարդից հետո մեր օդայում էր վերաբնակվել, ողջ մնացասծների միջից ջոկել և իր համար կնության էր առել մեր Զարիկին: Ինքը մի պառավ քուրդ կին էլ ուներ, բայց նրանից ժառանգներ չուներ։ Զարուհին արդեն երկու երեխա ուներ:
Որոշեցի անսուների մոտ լինել սովորականի նման, չուշանալ, որ հարցեր չառաջանան: Վազելով գնացի ու ետ եկա։ Երեկոյան այնքան պտտվեցի մինչև հաջողվեց Զարիկին հանդիպել։ Կանչեցի ու ամեն ինչ պատմեցի։
- Որտե՞ղ ես թաքցրել,- հարցրեց Զարիկը։ Տեղն ասացի։
- Լավ,- ասաց,- հասկացա, դու գնա գործիդ, ես կգտնեմ, կբերեմ: Կանցնես այս կողմերով՝ կկանչեմ, քիչ-քիչ կտամ:
Այդպես էլ եղավ: Հետո իմացա, որ գիշերով երկու գող մտել էին մի թշվառ այրի կնոջ տուն և եղած չեղածը հավաքել տարել էին:
Գյուղում հատ ու կենտ հայ կանայք էին մնացել, նրանք ովքեր ընկել էին քրդի տուն։ Զարիկից բացի, մերոնցից Մարիամն էլ էր գյուղում։ Այդ շուն քյաչալ չերքեզն էր նրան խլել։ Նա խելագարվեց, հանդերն ընկավ ու «Արշա՜կ, Արշա՜կ, Արշա՜կ…» կանչելով կորավ: Ես հեռվից հետևում էի Մարիամին։ Մի անգամ վազեցի ետևից։ Նա փախավ գոռալով. «Հեռո՜ւ, հեռո՛ւ ինձանից»… Դա նրանից լսած վերջին բառերն էին:
Գյուղ գալուց հետո ներսումս ցավն ու կարոտը սաստկանում էր։ Մեր հանդերն էի գնում, մեր արտերն էի գնում, մեր ջրերից էի խմում, Մեծ լեռնն էի բարձրանում։ Աղբյուրներից մեկը ցամաքել էր: Գուցե ներսումս եռացող վրեժի աղբյուրն էլ այդպես ցամաքի, բայց ոչ…

rstak58
19.11.2010, 00:25
Գարուն էր։ Դարձյալ սայլերը լծած ճամփա ընկանք։ Այս անգամ դեպի արևելք՝ Էրզրում: Լսել էին, որ այդ կողմերում տեղի հայերի կոտորածների ու փախուստի հետևանքով լքված շատ բան է մնացել: Իսմաիլի և ուրիշ մի քանի գյուղացիների մասնակցությամբ սայլերով շարժվեցինք: Մեզնից անբաժան էր երկու քույր հարսների անասնատիպ հայրը: Նրա ներկայությունը ինձ միշտ տանջել է։ Նրա ներկայությունը տհաճությունն էր պատճառում նաև իմ աղային՝ Իսմայիլին:
Սկզբնական շրջանում, տեղերը ինձ ծանոթ էին թվում, թեև երբեք այդ կողմերում չէի եղել։ Դա պապիս պատմածների շնորհիվ էր… Ոչինչ չէի խոսում, նայում էի ու նայում… Սա Մանձի հարթությունն է, ահա ճանապարհը դեպի Կոթեր՝ Սև ջրի կամուրջը, Կոթերի կամուրջն ո՞ւր է… Ո՞ւր են մանկտիքդ, հայ ժաղովուրդ, ո՞ւր են շեներդ: Հայ կյանքի գոյության ոչ մի հույս ու նշույլ չկար…
Մամախաթունում տեսել եմ լքված պահեստներ։ Էլ շաքար, էլ ալյուր, «սապոգներ», հանդերձանք, զինամթերք, բարձրունքներում թաղված հրանոթներ… Փաշաները շշմել էին, ասկյարներին թվում էր, որ բաց աչքերով երազ են տեսնում: Բնակիչ կոչեցյալները գժվե՞լ են ինչ է… Այս ամենը ո՞նց են թողել գնացել։ Այ քեզ երազ… Անգամ հեքիաթներում այսպես չի լինում… Նորից սկսվեց ջարդը… Չորս կողմից միայն լսում էինք. «Չալըշ-չափըշ օղրաշ գյավուր էրմենի»…
«Ինսաֆ էյլի, բեյ էֆենդի էսկյար». թրա՜խկ, «Մա՜ֆ, մա՜ֆ, մա՜ֆ…»…
- Իսմայիլ պապիկ,- հարցրի,- ովքեր են՞ սրանք, ինձ են նայում ու… Գնամ ջուր բերեմ տամ խմեն, ոնց որ թե ջուր են ուզում…
- Չէ, օղուլ, մի գնա, ջրի վրա էսկերներ են, սրանց չեն թողում ջուր խմեն՝ թրատում են, Հայաստանի խոտերն են հնձում… Հայեր են, օղուլ, հայեր են…
Մամախաթունից մինչև Էրզրումի սարահարթը համատարած այսպիսի տեսարաններ էին։ Մի տեղ միայն Իսմայիլը հաց շպրտեց գետնին ընկած որբուկներին: Նրանք հազիվ հասցրին ասել. «Պապա ո՞վ է այդ լացող տղան», մոտեցած ասկյարը ջնջխեց նրանց գլուխները… Աշխալայի Էրզրումին նայող արևելյան կողմում, հենց ճամփի կողքին մի ամբողջ օր իջևանեցինք: Եզները հանգիստ արածում էին: Շոգ չէր: Գնացինք քաղաք։ Քաղաքում իրարանցում էր. գրավում էին հայկական եկեղեցու մոտակայքում գտնվող հայերի խանութները։ Ամեն մեկն իր ունեցվացքն էր շատացնում, տարածքն ընդարձակում, կարգի բերում… Երգում էին քեֆ անում: «Ապրի կյավուրը՝ էշ հայը, ինչքա՜ն հարստություն է թողել… Թող իրենք էլ կորչեն խոզ ռուսն էլ»:
Էրզրումն մնաց ետևում։ Էրզրումն անցնելուց հետո, մեր սայլորդների մեջ անհամաձայնություն ծագեց. ո՞ր ուղղությամբ շարժվել: Որտե՞ղ մի բան պետք է վաստակեն ու ձեռք բերածով ետ դառնան տուն: Լսել էին, որ ինչ-որ փոխադրումների դիմաց աղով են վճարում։ Ուզում էին զբաղվել դրանով։ Թեկուզ աղով, բայց վարձատրում են, կբերեն կծախեն: Շատ անորոշ հույս էր սա:
Համենայն դեպս մենք չգնացինք, թեքվեցինք դեպի Օլթի: Այդ կողմերի հայերը ամեն ինչ թողել փախել են, հարկավ մի բան էլ մեր ձեռքը կանցնի… Հասանք Ղալայի հարթավայրը: Ջինջ գետը մեզ սկսեց ուղեկցել աջ կողմից: Ջրի հոսքում թեքություն կար: Դա Արաքսի ակունքն էր: Իրոք, ինչ-որ շշուկ ուներ իր առատության մեջ: Մենք նրա ջրից չօգտվեցինք: Քաղաքում մի երկար փողոց էր, ոչ աղմուկ կար, ոչ էլ եռ ու զեռ, մեռյալ լռություն էր: Եզները կուշտ կերան, մնջեցին, լծվեցին սայլերին ու շարժվեցինք դեպի Ալաշկերտ: Ոչ մի հայ չէի տեսնում:
Մտանք խոր ձորերի մեջ գտնվող Օլթի: Քչից-շատից մրգատու ծառեր կային, հատ ու կենտ, այս ու այնտեղ արածող ոչխարներ, այծեր, ու կռունկներ, կռունկներ… Անհամար էին։ դրանց թռիչքները ու բները ջրափայլ կանաչային զմրուխտ տարածությունների վրա… Մարդիկ կային, սակայն մեզնից խուսափում էին, սառն էին մոտենում։ Չէին բարևի, եթե մենք չբարևեինք: Չէին հյուրասիրում, ընդառաջում։ Պատասխանները սառն ու կարճ էին, կանայք ու աղջիկները մեզնից հեռու էին մնում:
Մենք սկսեցինք սովի ենթարկվել։ Այդ ժամանակ որոշեցին, որ քյաչալ Տորսունը, որ մեր գյուղի վատահամբավ Թամոյի եղբայրն էր, ինձ հետը վերցնի և ուտելիք մուրալու դուրս գա։ Տեղացիներից հաց, կաթ, պանիր, սեր և այլն մուրալու համար ես պիտի նրա հետ լինեի որպես որբ, որին կարող էին խղճալ, այլապես հույս չկար։ Իսմայիլն ի՞նչ կարող էր անել՝ տվել էր համաձայնությունը։ Ինձ զարմացնում էր նրա սառնասրտությունը. ինչքան կատաղած շուն էլ վրա տար, գամփռ լիներ, թե ուրիշ տեսակի միևնույնն էր, իր մահակը սառնասրտորեն շարժելուց բացի, ուրիշ ոչինչ չէր անում: Շները իմ վրա էին հարձակվում, ոչ թե մահակավոր մարդու… Ես փախչում էի ու սկսում պտտվել իր շուրջը:
- Հանգի՜ստ,- ասում էր,- մի վազի,- ու շարունակում տնից տուն մտնելը: Մի օր մի խումբ աշխատավոր մարդկանց մոտ էինք: Բոլորը դադարեցրին աշխատանքը, նայում են մեզ։ Մեջները կանայք հատուկենտ էին։
- Բաժին տվեք աղաներ,- սկսեց Տորսունը,- գաղթական ենք, սա էլ որբ է:
- Որտեղի՞ց եք, ինչո՞ւ եք եկել, ինչ կա այս կողմերում…
Տորսունը սկսեց սովորական դարձած ստերը մոգոնել։ Մի հարս, թե.
- Գնացեք ձեր տները…
Կողքին կանգնած աղջիկը ծիծաղեց ու ձեռքի մի կտոր գաթան շպրտեց ինձ: Այդ մարդիկ, այնուամենայնիվ, ուտելիքի իրենց մնացորդները լցրին մեր խուրջինը: Հասանք սայլերին: Քաչալը հերոսացավ, իսկ ես դարձա ոչ միայն ծերուկ Իսմայիլի տղան, այլ բոլորին պիտանի էակ:
Թե ինչ ազգի բնակիչներ էին, չեմ կարող ասել: Սևամազ էին: Խոսում էին թրքական բառբառով: Մեր հանդեպ համակրանք չունեին, ատում էին հատկապես «օսմանցի» անվանումը: Տները մեծ սողնակներով հաստ փայտյա դռներ ունեին, բակերը ծառազուրկ էին: Ամեն տեղ գամփռ շներ կային: Շարունակում էինք գնալ։ Մի արևագոգ գյուղում էինք: Մուրալով տնից տուն էինք անցնում: Ես թռչկոտում էի քյչալի, ավելի ճիշտ նրա մահակի շուրջը: Գնում էինք դեպի նշանառված տան դուռը: Տանը կանայք էին. տղամարդիք չկային:
- Ի՞նչ եք ուզում, մի՞թե ուտելու հաց չունեք… Սայլերով ու առանց պաշարի՞…
- Ընկել ենք այս վիճակի մեջ, քույրիկ, ի՞նչ անենք, ողորմացեք…
- Ձեր երկիրը, հողերը թողած, վազել եք թալանի, ետևի՞ց… Այս տղան ո՞վ է, քո ի՞նչն է… Սիրուն տղա է, չե՞ս տա մեզ։ Ափսոս է՝ դուք ինքներդ աղքատ եք, չեք կարող պահել, տվեք մեզ: Երևում է քո բարեկամը չէ, ձերոնցից չէ, տուր մեզ, ես քեզ շատ բան կտամ,- ապա դառնալով ինձ հարցրեց,- չե՞ս ուզում մնալ, տղա ջան, մենք քեզ լավ կպահենք:
- Չէ, քույրիկ ջան,- պատասխանեց Տորսունը,- իմ եղբոր տղան է, ինչպե՞ս տամ հայրը սայլի վրա սպասում է:
- Թաղեմ գլուխդ, սուտ ես խոսում: Ինքը որ գա, կտա՞ս…
Հոգիս պղտորվել էր, հուզախռով էի, մտածում էի. «Ինչ անեմ, որ ինձ այստեղ թողնեն ու գնան, ինչպե՞ս ազատվեմ, ինչքա՜ն լավ կլինի, որ մնամ:
- Դե որ չես տալիս, այդպես սոված էլ կգնանք,- ապա դարձավ դեպի ինձ,- արի բալիկ ջան, քո փոքրությունն էլ չի խղճում։
Արդեն ուզում էր մեզ վռնդել, բայց մի պահ նայեց ինձ ու միտքը փոխեց.
- Երեխայի համար եմ տալիս… Իսկի էլ ձեր երեխան չէ, դա երևում է, հետդ քարշ ես տալիս, որովհետև վախենում ես, որ քեզ խղճացող չի լինի…. թալանչի Օսմանցիներ:
Այսպես մենք մուրացկանություն անելով հասանք Չալդր լճին և պիտի ուղղություն վերցնեինք դեպի Ախալքալաք: Բադեր շատ կային: Ջուրն այնքան էլ ջինջ չէր, ափերը տղմոտ ու պղտոր: Մենք զենք չունեինք, այլապես կխփեինք, քանի որ վաղուց մսի երես չէինք տեսել: Հազվագյուտ դեպքերում ջրի եկած անասուններ էին երևում, արտերն անտեր էին, գյուղերն անմարդաբնակ: Ախալքալաքի մոտ մի գյուղ մտանք: Ոչ շուն կար, ոչ կատու, ոչ շունչ, լքյալ տներ էին միայն: Մեր ընտրած տունը հենց գյուղի եզրին էր: Ցորենը՝ հասած, ծովի պես ալեկոծվում էր…. միայն հնձիր: Ման եկանք ու անհրաժեշտ ամեն ինչ գտանք, և գերանդի, և ուրագ, և պարան, և անիվ, և պարկեր… Մի խոսքով ամեն ինչ, ինչ որ պետք էր: Աշխատիր, որ շուտ վերադառնաս: Մեկ էլ տեսնես տերը վերադարձավ՝ սարի այն կողմում դեռ կռիվ է՝ հայերը դեռ կռվում են։ Մեր «խնամին» սկսեց ուտելիքի մեր պաշարը գողանալ: Գալիս նստում էր իմ սայլի վրա, ինձ ստիպում ետ նստել ու խուրջինից դուրս էր քաշում մեր ուտելիքները: Ամաչում էի բան ասել, կամ Իմայիլին մի կերպ հասկացնել:
-Իսմայիլ պապիկ, ինչո՞ւ իր սայլին չի նստում» դիմում էի նրան խեղճացած։ ------- --Կհասկնամ, օղուլ, բայց ի՞նչ ընեմ, ես ալ չգիտեմ»…
Նա միշտ ինձ պաշտպանում էր, իր հովանու տակ էր առնում, որպես իր տան անդամի: Դա ավելի էր կատաղացնում մեր «խնամուն», լարում էր իմ դեմ: Վերջին օրերն էին, քաղն ավարտում էինք: Ինձ ուղարկեցին ջրի՝ արտերից ներքև, իսկ աղաս ուզում էր, որ ես, խուրձ անեմ։ «Խնամին» տեսնելով, որ իր պահանջը չեմ կատարում հարձակվեց վրաս ու սկսեց սայլի փայտով խփել: Իսմայիլը հրեց գցեց նրան, իսկ ես մի կերպ փախա։ Միտքս եկավ հենց «խնամու» ասածը, թե՝ «Հայերն այն կողմում են, սարի այն կողմում կռիվ են անում»: Վճռականորեն քայլեցի դեպի սարը։ Իսմայիլը լացակումած «Խալիլ, Խալիլ…» կանչելով վազեց ետևիցս։ Կանգ առա, նստեցի։ Շրջվեցի դեպի նա.
- Իսմայիլ պապիկ, ես կերթամ այն կողմը, այնտեղ հայեր են, ես կերթամ…
- Չէ, որդիս, որտեղ հայ՝ այնտեղ թուրքի կոտորած է…. ալ անոր հետ չենք խոսի: Արի գնանք, ինձ մենակ մի թողնիր, ալ անոր հետ գործ չենք ունենա:

rstak58
19.11.2010, 00:31
Եվ այդպես էլ նրա հետ այլևս գործ չունեցավ: Ոչ էլ ես: Մեր բեռները բարձեցնք նորոգ սայլերի վրա ու ճամփա ընկանք դեպի Ղարս: Գյումրին ու Անին ձախում թողեցինք, մտանք Ղարս… Բնիկ մարդ չկար՝ պատահական, թափառ եկվորներ էին, մտել, տիրել ու ապրում էին։ Չիմացանք թե ինչ ցեղից են: Տներ, խանութներ, սրճարաներ…. բոլորը լքված, ազատ…. ապրիր, եթե կամենում ես, միայն պիտի հայ չլինես: Սա Ղարսն էր, երբեմնի՝ Հայոց մայրաքաղաքը:
Ղարսից գնացինք դեպի արևմուտք, դեպի Ղարաքիլիսա՝ «Սև ժամը»: Ղարաքիլիսան ինքն էլ էր սև, մութ անտառուտների մեջ հազիվ խցկված էր: Մի լայն ձորակ նրան տեղ էր տվել թեքության վրա: Եկեղեցու հնությունը նկատեցինք անմիջապես։ Իհարկե լցված էր զինամթերքով: Կյանք չկար, միայն ասկյարներն էին շարժվում: Քաղաքի կենտրոնում՝ գետակի մոտ հանգստացանք: Այնտեղից պիտի սկսեինք վերելքը ոլորուն ճամփով: Ինձ հազվադեպ է այդպիսի մութ անտառ հանդիպել: Հիշում եմ ձորակի մեջ, բացատում ինչ-որ գերիների էին մտրակում: Ստրո՜ւկ հայություն:
Մեր հարազատ Խնզրի գյուղը հասանք արդեն խոր աշնանը: Շատ պաշար ենք բերել՝ տանեցիք ուրախացել են: Գյուղում խոսում էին մեր նախանձելի հաջողության մասին: Իսմայիլը հայրական պարտքի կատարման գիտակցմամբ ժպտում էր: Համով ճաշ կերանք, որից հետո լավ քնեցինք։
Թե ես ի՞նչ էի զգում՝ չեմ հիշում, միայն գիտեմ, որ ես այդ ամբողջ ժամանակ ապրել եմ իմ հայությամբ ու հոգով անընդհատ վերհուշի մեջ էի. «սա մեր տունն է, սա մեր արտն է, սա իմ հոր գերեզմանն է, սա մեր գյուղացիների տներն են»: Բոլորին, մեկ առ մեկ անուներով պիտի հիշեի։ Հետո հիշում էի հետս կատարված դեպքերը. «այստեղ պիտի փախչէի, բայց Թորգոմը չտարավ, Ծատուրը փախավ, բայց ինձ մոռացավ տանել, Մանուկին կորցրի, Ղազարը մնաց այնտեղ՝ Անկարայում, Գալուստի և եղբոր տեղը չգիտեմ: Ո՞ւր փախչես, երբ քո գյուղումն ես, բայց ազգիդ բեկորներն աչքիդ առաջ անհետանում են:
Մեմեդն անհանգիստ էր՝ ձմեռը էր գալիս. կերի պաշարը պիտի լրացվեր, տան չորս կողմը կարգավորվեր, երդիկը պիտի կարգի բերվեր, ճամփաները նորոգվեր, զուգարան սարքվեր… Մինչ այդ տան ետևն էր որպես զուգարան ծառայում: Զուգարան սարքեցինք, բայց այդպես էլ չօգտագործվեց: Ես գործունյա օգնական էի, անգամ՝ խորհրդատու։ Մեմեդը ուզում էր ստեղծել, սակայն ստեղծագործ միտք չուներ: Ձմեռն իմ գործը ծանրացավ. ճանապարհ բացել, աղբը թափել, կտուրը մաքրել, ջուր բերել, խոտ ջարդել… Մի խոսքով. թվարկելն անիմաստ է՝ երկար կտևի:
Մեզնից ոչ ոք առանձնապես չհետաքրքրվեց այն լուրով, որ մեր անասուն «խնամին» որոշել է նորից ետ գնալ Անկարա՝ Զիա բեկի մոտ: Գնում են՝ թող գնան, մտածում էին մերոնք: Միակ մտածողը նրա կինն ու փոքրիկ աղջիկներն էին: Հայրն իր հետ տանում էր երկու մեծ տղաներին:
-Ձմեռ է, որդիներիս մի տանիր, մի դժբախտացրու մեզ, անխիղճ-, լալիս էր խեղճ կինը։
-Չէ, պիտի գնամ։ Այն լավ տեղերը թողած, այս տկլոր վայրերո՞ւմ պիտի ապրեմ: Կգնանք, հիմք կդնենք ու կգամ ձեզ կտանեմ: Միայն համբերություն ու ողջություն: Խուրջինները լցրին, գուլպաները, կապաները, տրեխները հագան, բեռները շալակեցին ու հայդա՜: Այդ գնալն էր, որ գնացին: Հաջորդ գարնանն իմացանք, որ ուժեղ բքի մեջ են ընկել ու երեքն էլ միատեղ խեղդվել են:
Գարնանը Զիան հիվանդացավ, անկողին ընկավ: Ես նրան անկողնում տեսել եմ մի երկու անգամ: Գիտեի, որ հիվանդ պառկած է։ Մեկ էլ իմացա, որ մահացել է։ Վշտացա։ Վշտացավ նաև ամբողջ գյուղը՝ նա երբեք, ոչ մեկին վատություն չէր արել: Շաբանենց տնից ուրախ ժպիտներն ու ծիծաղի ձայները վերացան։ Փոքրամարմն Իսմայիլը լրիվ մի բուռ դառավ։ Սակայն տարօրինակն այն էր, որ երկրորդ դժբախտությունն էլ չուշացավ: Մի երկու ամիս հետո անկողին ընկավ մարմնեղ Մեմեդը: Իսմայիլը ահիուդողի մեջ էր, քանի որ Մեմեդի հիվանդությունը շատ նման էր Զիայի հիվանդությանը: Մինչև այդ Զիայի կինը թռավ Հայդարի գիրկը: Մեմեդի անկողնային տանջանքը մինչև հիմա աչքիս առաջ է։ Ցավոտ հիվանդություն էր: Ձյուն ուզեց, Մեծ լեռան ձյունից: Ձիով գնացի բերի, բայց հասա հոգեվարքին: Մեռավ նաև մտասույզ Մեմեդը: Շաբանենց Իսմայիլի կյանքը խորտակվեց: Ճակատագիրն էր այդպիսին։ Մնաց առանց կին, առանց որդի ու շուտով նաև առանց հարսների, որովհետև մյուս հարսն էլ շտապեց չզրկվել կյանքի վայելքից, միացավ մի նոր արուի հետ: Կարծեմ գնաց Իսմայիլի եղբորորդու մոտ, քանզի իր երբեմնի սիրեկան Հայդարին, արդեն զբաղեցրել էր քույրը:
Ես մնացի Շաբանենց տոհմի միակ ժառանգորդը։ Իսմայիլն ուզում էր միացնել ինձ ու իր միակ թոռնուհուն՝ Լեյլուն։ Գարունն անցնում է, իսկ մեր գործերը մնում են՝ մենակ ուժս չի պատում։ Շաբանենց Իսմայիլն այլևս հույս չունի տնտեսապես ամրանսլու: Այդ ժամանակ լուր տարածվեց, թե Տրապիզոնում «քիրայով»՝ վարձով, ալյուր են կրում և այլուրով էլ վարձատրում են։ Ընդ որում՝ շատ առատ: Մի քանի քրդեր, առանց հապաղելու պատրաստվեցին, սայլերը լծել ու գնալ: Իսմայիլը երկար մտածեց, ուղարկի՞ ինձ, թե՞ չուղարկի… Դիմեց գուշակի, բարեկամ քրդերից խորհուրդ հարցրեց: Ի վերջո համաձայնվեց
-Տղսյին ինչպես հանձնում եմ ձեզ, այնպես էլ նույնությամբ վերադարձնեք գյուղ հանձնեք ինձ։ Դուք լավ գիտեք ուրիշ ոչ ոք չունեմ։ Մնացել է այդ մեկը, լույսի պես պահեք , չսխալվի։Վերև աստված կա , վատություն չանեք։Ալլահը ձեզ հետ, միշտ ձեր գլխին հով անի ամին ։ գնացեք և վերադարձեք բարով խերով
։Ոտով ահագին տեղ եկավ ինձ հետ,հազար խրատներ տալով
-Ինչ եղել է եղել է , անողի մուրազը փորը մնա .. Մեկ է ձերոնք չկան , ալ հայություն չկա , ամեն կողմ թուրք է , կմնաս իմ մոտ կմեծանաս ընտանիք կկազմես, կհիշես նրանց , դու խելոք տղա ես մավինի թոռն ես ։ Բոլոր հարազատներտ այստեղ են ։ Գնա ու վերադորձիր։ Ոչ դու մեկը ունես ոչ ես ալլահն է այդպես կամեցել։ Արի մեկ էլ համբուրեմ աչքերդ , աս աչքերդ մեր գյուղից չկտրվի։ Սրանց լսիր ,ինչ որ կասեն կանես։ Աս մի քանի փարան էլ , որ հարկավոր ըլլա կծախսես քեզ համար։ Կսպասեմ ճամփիդ Խալիլ ,որդիս։
Ու ինձ էլ նրանց վստահությանը հանձնելով ուղակրկեց «քիրայով» ալյուր կրելու: Սակայն ես ինչ էի մտածում , ով՞ իմանա , եթե ինքս չեմ իմանում։ Միայն այն եմ հիշում եմ ,որ սիրտս ուրիշ էր ականջս ուրիշ։Սակայն ճշմարտոըթյունը ինձ համար այն էր,որ ես որոշակի սրտիս մեջ էի ,ոչ թե ականջիս ։Ես միշտ այդպես եմ ապրել շնչել , դրանով ես ինքզինք եմ եղել ,ոչ մի ուրւշը, մի այլ ոմնի հաշիվը։ Այսոր էլ կասեմ , որ միայն այդպես եմ ապրել շնչել ու գործել։Մաքրությունն իմ ճանապարհս է եղել բարդությունը ՝ կյանքս։Առաջինի մեջ աճել եմ ,երկրորդի մեջ տոկացել։



Մարդն ինքն իրեն ոչ միայն պետք է մաքուր պահի , դա իր էությունն է ու գոյության դեմքը , այլև պարտավոր է մաքրել նաև իր շրջապատը, սա արդեն պարտավորություն է ՝ որպես հասարակական էակի , եթե դրան չես հասել դու դեռ մարդ չես հասարակության համար ։ Եթե չես կարող այդ անել , գոնե ինքդ պարտադիր կարգով պետք է մաքուր մնաս, այդքանը ,թե չկաս , դու ոչնչություն ես , հետևաբար քեզ մաքրելն է բարիք՝ մարդու դերն անաղարտ պահելու համար։

Շարժվեցինք Գյումուշխանու ուղղությամբ։ Դա Բաբերտից Տրապիզոն տանող ճանապարհի վրա էր։ Այստեղ արծաթի հանքեր կային և ես հիշեցի, որ Տացուիս ցորենն այս կողմերից էին գալիս տանում։ Այստեղ հրաշալի խնձորի այգիներներ կային։
Ես նսել էի սայլիս վրա։ Եզներս իրենք էին գնում առջևի սայլերի ետևից։ Թե առջևիններն արագանային՝ իմոնք էլ էին արագացնում քայքը, դանդաղանային՝ դանդաղում էին։ Առավոտյան արդեն բարձրացել էինք Սև ծովից Բայազետն անջատող Բոզ Դաղի սարահարթը։ Ծովի թարմ օդն այստեղ արդեն հասնում էր, թեև ծովը դեռ հեռու էր։ Ես իմ սայլին նստած նայում էի ներքևում մնացած մեր շեներին ու քաղաքներին։ Նայում էի ու ինքս ինձ ասում. «ես Ջիվանիկն եմ, Տացուիս թոռնիկը, ես հայ եմ, թուրք չեմ…»… Մեկ էլ տեսնեմ մեր կողքի հետ մի տղա է քայլում։ Ինձնից բավականին մեծ կլիներ։ «Տեսնես ո՞ւր է գնում» հանկարծակի անցավ մտքովս։ Թուրքի նման չէր։ Ուսին մի մեծ քթոց ուներ։
Նա հավասարվեց իմ սայլին ու երկար նայեց ինձ։ Հայացքն այնքան խորն էր թափանցում, որ ակամայից սկսեցի մտքիս մեջ հայերեն մտածելուցս էլ վախենալ։ Ինքը կարծես ամեն ինչ հասկացավ։ Մոտեցավ, բայց բան չասաց։ Մի քիչ հեռացավ, հետո նորից մոտեցավ։ Ասես ինչ որ բան էր ստուգում՝ մեկ հեռվից էր նայում, մեկ՝ մոտենում։ Հետո որոշեց խոսքի բռնվել հետս.
- Կթողնե՞ս նստեմ սայլիդ, հոգնել եմ։ Ես գիտեմ դուք էլ եք Տրապիզոն գնում։ Ես էլ եմ այնտեղ գնում։
Ես ուզում էի, որ նստի, բայց վախենում էի, չէի ուզում ինքնագլուխ բաներ անել։ Ինքն ասես գլխի էր ընկել։ Նորից հարցրեց.
- Կուզես նստեմ սայլիդ, զրույց կանենք։ Ես շատ հետաքրքիր բաներ գիտեմ։
- Հա,- ասում եմ,- բայց գնա այն տարիքով քրդին հարցրու։ Եթե թողեց՝ արի նստի։
Վազելով գնաց։ Քուրդը թույլ տվեց։ Նորից ետ եկավ, տեղավորվեց իմ սայլին։ Որոշժամանակ լռում էր, հետո տխուր նայեց ինձ.
- Դու թուրք չէս, դու հայ ես, հայ որբ։ Մի վախեցիր, ինձ ճիշտն ասա։ Տեսնում եմ, հիմա արցունքներդ կթափվեն։ Մի վախենա, ես ոչ ոքի չեմ ասի, ես թուրք չեմ, հույն եմ։ Կաղաչեմ՝ խոսիր, ես հայերեն շատ լավ գիտեմ, գիտեմ որ սա հայի երկիր է, ես շատ բան գիտեմ։ Խոսի´ր մի վախենա։
Սիրտս լցվել էր, չէի կարողանում գեթ մի բառ ասել։ Եթե խոսեի՝ անպայման կհեկեկայի։ Ինքը ամեն ինչ տեսնում հասկանում էր։ Ասաց.
- Դու սրանցից մի վախենա, հիմա ոչ թուրքերը, ոչ սրանք քեզ ոչինչ չեն կարող անել, հիմա ամերիկացիները հայ որբերին հավաքում են որբանոցներում Տրապիզոնում էլ որբանոց կա։ Շատ լավ տեղ է՝ դպրոց կա, բաղնիք կա, տանում են ծովում լողացնում, հայերեն են սովորեցում։ Սենյակները մաքուր են, որբերի շորերը մաքուր։ Բոլորն էլ կուշտ են։ Եթե հայերեն խոսես՝ ես քեզ անպայման կտանեմ կհանձնեմ որբանոց, կազատվես, ես տեղը գիտեմ։
- Դպրոց, ազատվել… Քեզ Տացուս է ուղարկե՞լ,- կամացուկ կմկմացի ես հայերեն ու աչքերիցս արցունքներն սկսեցին թափվել։ Եզները թարսի պես շեղվել էին ու իմ սայլը ճամփից դուրս էր ընկել, իսկ մենք չէինք նկատել։
- Մի վախենա, ես քեզ անպայման պիտի օգնեմ։
- Անունդ ի՞նչ է,- հարցրի նրան։
- Կոզմա է։ Ես հույն եմ։ Մի վախենա հայերեն խոսելուդ մասին ես բան չեմ ասի, բայց դու էլ պատմածներիս մասին ձերոնց բան չասես։ Արդեն մթնում է։ Այստեղ մոտիկ գյուղ կա, երևի գիշերը կմնաք այնտեղ, իսկ առավոտ ծեգին թե շարժվեք՝ մինչև կեսօր արդեն Տրապիզոնում կլինեք։ Այնտեղ ես քո մասին հոգ կտանեմ, բայց համենայն դեպս հիշիր. որբանոցը քաղաքի ամենամեծ եկեղեցու մոտ է, իսկ եկեղեցին լավ երևում է քաղաքի գրեթե բոլոր կողմերից։

rstak58
19.11.2010, 00:32
գիշերեցինք մոտիկ գյուղում, բայց Կոզմային այլևս չթողեցին, որ սայլին նստի։ Նա ինձ նայեց բազմանշանակ հայացքով ու գնաց։ Հաջորդ առավոտ մենք արդեն Տրապիզոնում էինք։
Արդեն մի քանի օր էր, որ ալյուր էինք կրում։ Նավահանգստից հասցնում էինք կենտրոն։ Երկար ճանապարհ չէր, բայց վերելք էր։ Օրը յոթ-ութ անգամ գնում գալիս էինք։ Իմ գործը եզները պահելը, բարձած պարկերին հետևելը, ջուրն ու խոտն էր։ Բարձում վերջացնում էին ու ես «հո՜, հո՜, Մրո» ասելով բարձրանում էի մինչև այգի։ Այնտեղ, եթե եզներն իրենց լավ էին զգում, նստում էի սայլին։ Արդեն քանի օր էր միևնույն ճանապարհի վրա էինք, դարձել էինք քաղաքի սայլապան։ Այգին անմշակ էր, մեր մազերի նման, ոչ ոք չէր հրապուրվում նրանով, անջրդի վայր էր։ Կարելի էր ծառերը հաշվել։ Ես հաշվում էի մինչև 10-15-ը և էլ չէի շարունակում։ «Ինչո՞ւ չեն կտրում վառում», ասում էի մտքումս։
Մի օր ճաշին եզները բաց էինք թողել այգում, խոտ էինք տվել ու նստել հանգստանալու։ Եկավ վերջին, թե՞ նախավերջին օրը, որոշակիորեն չեմ հիշում, մերոնք արդյունքից շատ գոհ էին՝ հեշտ ու շահավետ գործ էր։ Լավ էինք վարձատրվում, շատ լավ։ Սայլապանների բարձր տրամադրությունը ինձ ամեն ինչ մոռացնել էր տվել։ Այդ օրը վերջին ուղերթն էինք կատարում։ Երեկո էր։ Մոտենում էինք բեռնաթափման կայանին։ Այդքան ժամանակ ուշադրություն չէի դարձրել, թե որտեղ են պարկերը հանձնում, քանի որ նրանք էին կրում, տանում, հանձնում, հաշվարկում։ Ես հետևում էի իմ համեստ պարտականությանը՝ պահել-հաշվել սայլերը։ Վերջին ուղերթի ժամանակ, երբ բեռնաթափման վայրին հասնելու վրա էինք, ինձանից քիչ մեծ մի երեք- չորս լակոտներ, նկատեցին մենակ լինելս ու սկսեցին վրա տալ՝ ինձ էլ, իմ սայլն էլ քարկոծել։ Փողոցը լիքն էր մանր քար ու խճով։ Մնացել էի անպաշտպան։ Ապահովության համար, բարձրացա սայլիս վրա, սակայն նրանք չէին դադարում ճիպոտներով ու քարերով ինձ էլ, եզներին էլ անհանգստացնել։ Մեծ քուրդը, որ առջևում էր նկատեց իմ նեղությունը ու իր մահակով վազեց դեպի այդ լակոտները, բայց ո՛չ թե խփելու, այլ վախեցնել-փախցնելու մտադրությամբ, ու դեռ նրանց չհասած գոռաց.-
- Ծո, ձեր հերն անիծած, անպատկառ լակոտնե՛ր, ի՞նչ եք ուզում խեղճ տղայից, ինչո՞ւ եք նեղացնում, նա էլ ձեզ նման հայ որբ է, փախե՛ք, կորե՛ք։
Չհասկացանք թե ինչքան կարևոր բառեր ասաց այս քուրդ մարդը, դեռ չէինք հասկացել, որ այդ բառերն իմ համար ճակատագրական էին լինելու։ Քրդի սիրտն անկասկած բարի էր, երևի խղճաց նաև այդ զրկված անմեղ, անտեր հայ որբերին, փորձելով այդ կերպ «Աս տղան ձեզ նման որբ է» ասելով քշել նրանց և ոչ թե պատժել։ Այն էլ հայերեն։ Քուրդն ասես ավետիս հայտնեց տղաներին… «Հայ որբ է» բառերը փոստատար աղավնու նման, թռան դեպի ուր որ հարկն էր։ Երեխաները թռա՜ն «հայ
ո՜րբ, հոս մի հայ որբ, հա՜յ որբ» գոռալով։
- Ծո, Տուրսուն, դու էս ի՞նչ արիր, տնաքա՜նդ,- մինչև Տուրսունի ուշքի գալը ձայնեց քրդերից մեկը։ Տուրսունը շշմել փայտացել էր.
- Ծո՛, աս ես ի՞նչ ղալաթ ըրի,- ասաց ու թռավ տղաների հետևից գոռալով.
- Ծո՛, լակոտնե՛ր, սուտ ասի, եկեք իրեն հարցրեք, այստեղ ո՛չ մի հայ որբ էլ չկա, կորե՛ք, բերաններդ փակե՛ք, ես ձեզ խաբելու համար ըսի…
- Հայ ո՜րբ, հոս է աս սայլերի մեջ է,- շարունակում էին ճչալ որբերը։ Այսպես ճչալով էլ հասան ու կանգնեցին մի մարդու առաջ, որի ձեռքին մատիտ ու հաշվառման մատյան կար։ Տուրսունը մոտեցավ նրան.
- Բեյ աղա, սրանք սուտ են խոսում, չհավատաս նրանց, ես հայերեն լավ չգիտեմ… Մենք ոչ մի որբ չունենք, մեզ հետ մեր որդին է։
- Լավ, լավ, լավ… Ժամանակ չունեմ։ Ո՞ւր է այդ տղան։
- Ահա, ան է, ան է, հոն է պարոն Ահարոն,- տագնած իրար անցան որբերն ու ինձ քարշ տալով բերին դեպի այդ պարոնը,- ըսե՛, ըսե՛, ըսե՛, որ հա՛յ ես, ծո՛, դու հայ ես, ծո՛, աչքերիդ նայիր, ծո՛, քեզի նայիր, ծո՛, դուն թուրք չե՛ս, հա՛յ ես, ծո՛, հոգիդ բերանիդ մեջ բանտված է, ըսե՛, մի՛ վախենար, մենք բոլորս ալ հայ որբ ենք…
- Կեցեք, կեցեք,- ձայնեց պարոն Ահարոնը հանդարտեցնելով տղաներին էլ սայլվորներին էլ, որոնք փոխադարձորեն գոռում էին.
- Ի՞նչ կզրպարտեն աս թափառական որբերը, բեյ էֆենդի, մեր տղային սա լաճե՞րն են ճանաչում, թե՞ մենք։ Հարցրեք իրեն, թող ըսե՛, ըսե՝ ո՞վ ես դու…
Սկզբում ես լռում էի, հետո նայելով մեր սայլվորներին գլխով հաստատեցի նրանց ասածը։ Պարոն Ահարոնի հայացքից չվրիպեց աղերսախառն հայացքս, արցունքներս թափվում էին, բռնեց ձեռքիցս, մի լավ զննեց ու ցույց տվեց հեռվում երևացող եկեղեցին.
- Նայի՛ր, սա եկեղեցի է, հայոց մե՜ծ եկեղեցին է սա… Հոս սուտ խոսել չի կարելի… ալ մի հուզվիր, ես կգամ, քեզ որբանոց կտանեմ, մի վախեցիր։
Թեթև ժպտացի ու փախա դեպի իմ սայլը։ Արդեն հասցրել էի դիտել շրջակայքը, ալյուրը հանձնելու վայրի ոչ միայն դուրսը, այլև ներսը։ Ահագին մի բարձունք էր մեջը լիքը սպիտակ ալյուր։
Պարոն Ահարոնը դարձավ դեպի քրդերը.
- Որտե՞ղ եք գիշերում։
- Քաղաքից դուրս, , գետի այն կողմը, Չայլախի խորանքում…
- Լավ, գնացեք, վաղը կգամ, ամեն ինչ կպարզեմ և եթե իրոք հայ է ապա երեխային կվերցնեմ։
- Լավ, թող վաղը բացվի, ամեն ինչ կպարզվի բեյ-էֆենդի,-ասացին քրդերն ու բաժանվեցինք։ Իսկ հայ որբերըերն իմ հետևից էին նայում շարունակում կանչել սայլերի հետևից.
- Հե՜յ, մենք վաղը կգանք, ինչո՞ւ բաց թողեցիր, պարոն Ահարոն…
Սայլերը թեթևացած շտապում էին դեպի գիշերօթոց։ Միայն ես էի ծանրացել հոգիս պատած խռովքից, անընդմեջ մտածում էի՝ «Ինչո՞ւ ինձ բաց թողեցիր, պարոն Ահարոն»։ Երեկո էր, հասնում էինք մեր իջևանատեղը։ Գիշերելու կամ հանգստանալու համար սայլվորները լավ հնարավորություն ունեն. որտեղ էլ հանդիպես նրանց նույնն բանն են անում. սայլի լծակները թեքում են դեպի վեր, վրան փռում են խսիր, զանազան չուլեր, այլ կարգի փալասներ ու նստում տակը։ Ստացվում է հոլիկ. ուզում ես գիշերիր, ուզում ես՝ ցերեկիր։ Ես պառկեցի սայլիս կողքին, եզներիս արանքում ու քնեցի։ Հանկարծ լսեցի, որ գիշերվա կեսին անունս տալիս են, «Ջիվան, Ջիվան»… Հայկական անունս են տալիս... Շուրջս նայեցի, լսողությունս լարեցի՝ լռություն էր։ Շուռ եկա, որ նորից քնեմ։ Հենց աչքս կպավ՝ նորից լսեցի՝ «Ջիվան»։ Վեր կացա ու ավելի ուշադրությամբ սկսեցի լսել, զննեցի շրջակայքը՝ ոչ ոք չկար։ Այսպես մի քանի անգամ արթնացա ու քնեցի։ Քրդերն ինձ վեր կացրին, երբ արշալույսը դեռ տակավին չէր ճառագել։
- Շո՛ւտ արա, եզները տարեք, արածացրեք, բերեք՝ փախչենք, քանի դեռ չեն եկել քեզ տարել։
Մեր միջի մեծ քուրդը մտահոգ էր, գիշերը նրանք խորհրդակցում էին, թե ինչ անեն, որ ինձ չտան։ Ես ձևացրի թե անտարբեր եմ, սակայն արցունքները հոգուս մեջ հոսում էին վարար գետի պես։ «Չէ՜,- մտածեցի ես,- հարկավոր է մեկնելը ձգձգել միչև գան, քանի դեռ չեն եկել՝ պետք է մի բան մտածել… Բա որ չգան… Չեն էլ գա, բայց ես ինչո՞ւ եմ վերադառնում, ո՜ւր… Չէ՜, Ջիվանիկ, որոշիր, ժամն է,- ասացի մտքումս ու բռնեցի կողքիս տղայի թևը.
- Գիտե՞ս ինչ մտածեցի. դու եզներին քշե ճամփի ան կողմը, հոն՝ քերծի պռնկին կաց, ես գնամ կրպակներուն քով, հաց առնեմ, գամ։ Մոտս փարա կա… միասին կուտենք, հա՞…
- Հա, գնա բեր, եզներին ես կտանեմ։
Գնացի դեպի հացի կրպակները… Քայլում էի ու գիտեի, որ այլևս ետ չեմ գալու։ Հիմնական ձգտումս արագ հեռանալն էր, բայց դեպի ո՞ւր գնայի՝ քաղաքը չգիտեի, եկեղեցու տեղը չգիտեի, սակայն վախ չկար՝ պարզապես քայլում էի արագ-արագ հեռանում էի։ «Ի՞նչ ուզում է ստացվի,- մտածում էի ես,- հիմա կարևորը հեռանալն է»… Գնում էի, բայց նաև մտածում, որ գուցե ճիշտ չեմ անում, մտածում էի Իսմայիլ պապիկի մասին, հասկանում էի որ ցավ է ապրելու, բայց չգնալ չէի կարող, ուստի ինձ համար պատճառներ էի հորինում. «հացի եմ գնում…»… Ու քայլում էի դեպի հայությունս… «Կրպակները դեռ բաց չեն,- մտածում էի ես,- բայց ինչ կա որ, մեկ է բացվելու են, գլխավորը ժամանակ շահելն է մինչև գան»… «Առա՜ջ, այ, այս ճանապարհով քաղաք գնալիս ես տեսել եմ մի փուռ-խանութ՝ կիտված սպիտակ, խոշոր սոմիներով… Գնա՜մ, գնա՜մ… հասնեմ այդ սոմիներին… շատ են, եթե շատ են, ուրեմն շատ էլ կտան… Գնամ, առա՜ջ»… Հանկարծ նկատեցի, որ վազում եմ, փախչում… Փախչում եմ… Նորից մտածեցի Իսմայիլի մասին՝ մեղքս եկավ. «ուշ է, ետ գնալ է պետք, այսպես չի կարելի… Կասեմ խանութ չկար, հաց չկար… Կասեմ՝ փակ էին, ետ եկա»… Ոտքս կախ գցեցի, բայց հայ լինելս արդեն արթացել էր հոգումս ու հայ մնալս կախված էր առաջ գնալուց… «Առա՜ջ,- նորից քաջալերեցի ինքզինքս,- ետդարձն անդունդ է և արդեն ուշ է… Արևը ծագել է… Ողջո՜ւյն արև, ինձ ուժ տուր»… Արդեն մտել էի քաղաք…
Ա՜խ, պարոն Ահարոն, պարոն Ահարոն, ուր է քո ցույց տված եկեղեցին… Ընկել էի քաղաքի մեջ ու չէի կողմնորոշվում։ Ինչքան շտապում էի՝ այնքան շփոթվում ու կորցնում եմ ամեն հետք։ Որոշեցի իջնել ծովի կողմը, բայց վախենում էի, որ մերոնք այնտեղ լինեին։ Ուրիշ ճար չկար՝ գնացի։ Մինչև ծով չիջա՝ այգու տակի հարթությունից բռնեցի երեկվանից մնացած սայլերի հետքն ու քայլեցի, բայց ոչ մի կերպ չեմ կարողանում կողմնորոշվել։ Հոգնել եմ, սոված եմ, ծարավ ու հուսահատ… «Չէ՜, կգան, կհասնեն, ինձ կբռնեն այս քաղաքի մեջ։ Ի՞նչ անեմ»… Օրն անցնում էր։ Քարշ էի գալիս քաղաքի մի նեղ փողոցի երկարությամբ ու ստեպ-ստեպ դեպի վեր եմ նայում՝ եկեղեցու գմբեթը տեսնելու ակնկալությամբ։ Միաժամանակ մտածում եմ հաց ճարել, քղցս մեղմել։ Գնում եմ, կանգնում, դես-դեն եմ նայում, խանութներն եմ հոտոտում, փոքրիկ, կողք-կողքի խցեր են, չարչիներ, մրգեր, մրգեր… Բարակ մայթ ու մի սայլի լայնություն ունեցող սալահատակ փողոց էր։ Քայլում էի արդեն հոգնությունից անտարբեր դարձած, բայց աչքս դեռ շրջում էր դես դեն։ Գնում էի աջ կողմով, քանի որ ձախ կողմում ավելի շատ մրգեր կային շարված։ Հանկարծ ներքին մի ձայն ասես հուշեց. «ձախ նայիր…»… Նայեցի ու… այն տղա՜ն, այն հույն տղան… Քթոցը դրել է խանութի առաջ, ինչ-որ բան է երկարացնում, բան է վերցնում, բան դարսում քթոցի մեջ։ Նա՛ էր։ Ձեռքին մի ուրիշ կողով էլ կար։ Ուզում էր կողովը ցած դնել, շուռ եկավ ու նայեց ինձ։ Իսկույն ճանաչեց ու ամեն ինչ թողած թռավ դեպի ինձ.
- Այդ դո՞ւ ես… Ես չասացի՞, որ դու հայ ես… Ես գիտեմ, դու ուզում ես փախչել… Եկո՛ւր, եկո՛ւր, եկո՛ւր, ես հիմա քեզ հասցնեմ որբանոց, ես տեղը գիտեմ…
Էլ մեկը երկուս չարեց՝ ինձ գրկեց ու հա՜յդա… Ես իջա գրկից ու թևից պինդ բռնած վազեցի… Հասանք որբանոցի դռանը։ Արագ-արագ թակեց մեծ, սիրուն ներկված երկաթյա ճաղերով դարպասը։ Տագնապ կար այդ թակի մեջ։ Բաց արին…
- Հայ տղա՛, հայ որբ եմ բերել ձեզ հանձնելու։ Ես գիտեի, որ նա հայ էր… Դե՛, բախտավոր եղիր,- համբուրում է ինձ ու շրջվում որ հեռանա։
- Կեցի՛ր, կեցի՛ր,- ձայնեցին նրան,- պարգև պիտի տանք քեզի, անունդ ըսե…
- Շատ շնորհակալ եմ, ես խոստացել էի, չափազանց ուրախ եմ, որ բախտի բերմամբ, թե պատահմամբ, բայց խոստումս կատարվեց։ Ուրիշ ոչինչ, չեմ ուզում, շնորհակալ եմ, անունս հույն Կոզմա է…
Ասաց ու ետ թռավ դեպի իր քթոցները…Ճակատագիր, բախտ, պատահականություն զուգադիպություն ,այդպիսի բաներով, այդպիսի բաներով ես այլևս չեմ զբաղվի ,թող ընթերցողն ինքը գլուխ հանի և գիտությունը լույս սփռի այս ենթածալքերի մեջ։ Իմն այն է ,որ այդ բոլորով հանդերձ ես ազատվեցի ։Ես պաշտմունք չեմ ունենա , չունեմ նաև այն էական առարկություններ,
այնու հանդերձ հանձնվում եմ։

Որբանոց
Որբանոցի դռնապահ հաղթանդամ մարդը, հափշտակեց ինձ Կոզմայի եղբայրական ձեռքերից ,գրկեց տարավ ներս
-Մի նոր փրկված եմ բերել ձեզ ընկեր լաճեր վեր կացեք։Մեկը արդեն ոտի վրա էր ։ Բոլորի վերմակները քաշ քշեց, բոլորն էլ վեր թռան նստեցին
-Նոր որբ տղա են բերել
Անունդ ինչ է՞
Հայերեն գիտես՞…որտեղից՞ ես …ազատված ոչ ոք չունես՞. ով՞ բերեց… ինչու՞ չես խոսեր.. ալ մի վախենար
Ես ինչպես խոսեի՞… երազ է՞ սա, աս ինչ՞ բան է … իսկապես՞ հեքիաթային էակներ չեն։
Բա որ չէ , օրը ցերեկ է ,ասոնք տակավին պառկած, իրենց համար…
Ես… բեն էրմենջէ հէ-հէ բիլիրեմ(ես հայերեն գիտեմ)
Էս մեկին ինչ ենք՞ ասում, էս մեկին ինչ՞ եք ասում
Հաց ջուր Բենըմ ադըմ Ջիվան(անունս Ջիվան է )
Լավ է, լավ է կսովորես ,մենք ալ չգիտեինք…
Ներս մտավ պարոն Ահարոնը
Ինքդ ես եկել ..ապրես.. գալիս էի քեզ բերելու…
Աղաներդ եկել են ուզում են քեզ տեսնել… եկուր մի քաշվիր, թող իրենց աչքով տեսնեն
Չէ, չեմ գնա… աղաչում եմ …մի տանիր
Լաց մի ըլլար ես չեմ տար , կուզեն իրենց աչքով տեսնեն, հետո գնան...
Չէ-- պնդում եմ ես հեռու նետվում, լաց լինում , ավելի շատ ամաչում եմ քան վախ ըզգում
Մանչ ջան նրանք ասում են աչքով տեսնանք ,գնանք իրեն աղային հավատացնեք, որ որբանոցում է ,ուրիշ բան չի պատահել , մեղք է , ասում են ծեր է ։
Ես մեղմացա , դռնապանը գրկեց ինձ պարոն Ահարոնի հետ տարավ դարբասի մոտ. նրանց ի ցույց։ Չեմ կարող նայել նրանց երեսին դեմ առ դեմ, ոչ թե վախից ,այլ ամաչելուց ։ Այդքան հոգատարությունից հետո լքել՞, դավել՞ փախչել դեպի քո հայությունը։
-Լավ շնորհակալ ենք, որ տեսանք, կերթանք Իսմայիլին կպատմենք, ինչպես է եղել։Սայլն ու ալյուրը կհանձնենք իրեն… երևի ալլահի կամքն էր։ Դե արի մնաս բարով անենք Իսմայիլի ու մեր կողմից։ … իմ ձեռքը մի կերպ բռնում են … ու գնում ։ Ինձ հետ են բերում։Պարոն Ահարոնը կարգադրում է ,որ իմ չուլ ու մուլ շորերս հանեն տանեն իրենց , որովհետև սայլավորները ցանկանում են տանել հասցնել Շաբանենց Իսմայիլ ծերուկին , որպես ապացույց,բայց երևի ավելի շատ ի մխիթարանք, հանգստություն։

rstak58
20.11.2010, 15:31
Գարուն էր։ Արդեն երկրորդ անգամ հիվանդության ճիրաններում էի: Զառանցելիս հայերեն եմ խոսել: Չուլերի մեջ կծկված պառկած էի քուրսու մոտ, հողի վրա… Որպես վերմակ ծառայող քուրջը վերև էի քաշում՝ ոտերս էին բացվում, ներքև էի քաշում՝ ուսերս էին բացվում։ Կուչ էի եկել առանց կենդանության նշաններ ցույց տալու։ Լսեցի կանանցից մեկի ձայնը. «քա մեղք է, գոնե մի խավիծ անենք տանք, որ աչքը կուշտ գնա, մեր ճամփին անեծք չմնա»։ Ինչպե՞ս եմ կազդուրվել՝ չեմ հիշում: Դարձյալ եզների հետ էի
Այստեղ աշուն, ձմեռ անվանումները պայմանական էին, որովհետև երկու դեպքում էլ ես անասուները դրսում էի արածացնում: Հանդերում ջուր չէր ճարվում, ձնհալի հավաքներն էինք օգտագործում: Բարձրանում էի մինչև գագաթների ձյունը, որոնցից հոսում էր ջինջ ու սառը հեղուկը։ Զեյնաբը՝ Իսմայիլ աղայի փոքր հարսը, կրքից այրվում էր՝ արու էր ուզում։ Մի օր ձեռքիցս բռնեց, սեղմեց… Վախենում էի… Մի օր էլ ինձ կանչեց ու թաքուն պատվիրեց.
-Հայդարը պետք է սարում լինի, քեզ պիտի տեսնի։ Կասես, որ իրեն կարոտով սպասում եմ, թող լուր ուղարկի, թե որտեղ հանդիպենք: Մարդու բան չսես հա՜»… Ու պինդ համբուրեց:
-Չեմ ասի -Ճիշտն ասած ես էլ էի ուզում Հայդարին տեսնել: Այդ պատվերն ինչպես եմ կատարել չեմ հիշում, ոչ էլ Հայդարին տեսնելն եմ հիշում, բայց այդպես էլ եղավ. որտեղից որտեղ հոտառությամբ իրար գտան…
Այդ կրտսեր թմբլիկը գիշեր ցերեկ վառվում էր Հայդարի համար: Բոլորն էլ զգում էին, որ մի բան կա…. իմ եզներն անգամ զգում էին… Մի օր հարևանների մեջ լուր տարածվեց, որ Մեմեդը գալիս է։ Կենդանի է, գտել է մեր հետքն ու գալիս է…
Մեմեդը Իսմայիլի փոքր տղան էր… Զինվոր էր գնացել ու անհետ կորել, երեք-չորս տարի էր լուր չկար: Ու հանկարծ Մեմեդը հայտնվել, ընտանիքի հետքը գտել, գալիս էր… Չէինք շարժվում, մինչև հարց ու փորձով գա հասնի: Երեկոյան եզները բերելիս տեսա, որ Մեմեդը եկել էր։ Հավաքվել էին շուրջը: Հաջորդ առավոտ Մեմեդը դուրս չեկավ։ Թմբլիկն էլ չկար: Նախքան իմ շարժվելը երևացին։ Թմբլիկի աչքերն արցունքոտ էին, Մեմեդը մռայլ էր։ Զիան ու Իսմայիլը լուռ էին։ Մեծ քույրը խոնջիկ մունջիկ էր գալիս, որ մի քիչ մռայլությունը ցրի։ Հարևանները ծիկրկում են… Պարզ է. Մեմեդն ամեն ինչ իմացել է… Թմբլիկը վախենում էր, որ Մեմեդը հաշվեհարդար կտեսնի:
Մեմեդը համաձայնվել էր գնալ «Կյուրինի սկիզիպի» կողմերը: Իսմայիլի դեմքին ժպիտ երևաց։ Մենք շարժվեցինք. երկար ճանապարհ պիտի կտրեինք։ Մեմեդն ինձ հետ շատ արագ կապվեց: Նա իմ մեջ տեսավ իր գալիք ժառանգին: Հավանաբար Չորումի մոտերքում մեզ միացան նաև մի քանի այլ «որոնողներ»։ Նրանք ովքեր վերջնականապես բնակվելու տեղ էին փնտրում: Շարժվեցինք։
Մթնշաղ էր: Մանրերը քնել են: Հանկարծ ձիերի դոփյուն լսվեց։ Սրարշավ վարգող ձիերի դոփյուն էր։ Երեք հեծյալներ եկան կանգնեցին քոչից քիչ հեռու, ճամփի եզրին։ Իսկույն իրարով անցան. «ովքե՞ր են…», «հարց ու փորձ արեք…», «զգույշ եղեք…», «զենք ունեցողը՝ վերցնի…»… Քոչից ձայն տվեցին.
- Հե՜յ, ովքե՞ր եք, ի՞նչ եք ուզում…
- Հանգի՛ստ,- լսվեց պատասխանը,- մենք «մութասարիֆի» զինյալներն ենք, Չորումում լուր է տարածվել, որ ձեզ մոտ դասալիքներ՝ հայրենիքի դավաճան ավազակներ կան։ Մենք հայրենիքի համար տուն տեղ թողել ենք, իսկ դուք դասալիքնե՞ր եք թաքցնում։ Սրիկա ղաչաղներ։ Հիմա ձեզ բոլորիդ կքշենք Չորում։
- Մենք նման մարդիկ չունենք մեր մեջ,- պատասխանեցին մերոնք։
- Հիմա կստուգենք, կիմանանք,- ասին ու երկուսը ձիերը քշին քոչերի մեջ, իսկ մեկը մնաց ճամփեզրին: Սկսեցին խուզարկել և արագությամբ հայտնվեցին ամենաբարեկեցիկ «քուղեկի» առաջ, որտեղ հրաշալի գորգեր կային փռված։ Բացի փռվածները գտան նաև մի այլ՝ գլանաձև փաթաթված գորգ: Կարգադրեցին պառկածները վեր կենան, որ իրենք ստուգեն։ Հանկարծ հրացանների կրակոցներ լսվեցին, խառնաշփոթ առաջացավ, տագնապ, ու մինչ մարդիկ կհասկանաին, թե ինչն ինչոց է, նրանք գորգերը վերցրած թռան ձիերի վրա ու սլացան դեպի երրորդ ձիավորը։ Այդ ամբողջ ներկայացումը ես իմ աչքով եմ տեսել։
- Խաբեցին, տղերք կրակե՛ք, նստեք ձիերը, հասե՛ք…
Բայց արդեն ուշ էր. նրանք արդեն կորչում էին ձորաբերնի անտառի մթության մեջ: Էլ ո՞վ կհանդգներ ընկնել այդպիսի վտանգի մեջ: Բոլորին զգուշացրին, որ ետ կանգնեն հետապնդելու մտքից։ Ոչինչ անել հնարավոր չէր, իզուր զոհեր կտաին: Քիչ հետո քոչը հանգիստ խռմփում էր:
Մեմեդն ամենից հոգատարն էր իմ հանդեպ: Նա սկսեց լվանալ իմ քրջերը, կարկատել։ Առավոտներն ինձնից շուտ էր վեր կենում ու կարագ, կաթի սեր, ինչ էլ որ լիներ, առաջին հերթին իմ բաժինն էր պատրաստում, կապում դնում էր «տավարջուրչիս» մեջ։ Ցույց էր տալիս, թե ո՞ւր տանեմ անասուններին, բացատրոմ էր ինչ անեմ: Այդ չխոսկան մարդը, որ ոչ մեկի հետ գրեթե խոսք չէր փոխանակում, ինձ հետ քաղցր զրույց էր անում: Խտրականությունը հասավ այն աստիճանի, որ կանայք սկսեցին բացահայտ մրթմրթալ. «մեզ թողած՝ գյավուրի լակոտին է կերցնում: Մեկ է նա մեզ տղա չի լինելու: Իզուր է հույսեր փայփայում»: Այդ փնթփնթոցներին նա ուշադրություն չէր դարձնում:
Մի օր էլ ինձ հայտնեցին, թե՝ ձեր Ղազարը (թուրքերի դրած անունը չեմ հիշում) ամեն հաց ուտելիս լաց է լինում, արի հանդիպի, գուցե քե՞զ ասի, թե ինչո՞ւ է լացում: Հանդիպեցի: Նայեց, մոտեցավ ձեռքս բռնեց, փաթաթվեց… Աչքերն արցունքի աղբյուր էին… Իմ հասակակիցն էր՝ Աշոտ հորեղբորս տղան Աբոլո պապիկենց ճյուղով: Ես իր գլխի վրա էի արցունք թափում, նա՝ իմ թևերին… Սկզբում լուռ էինք, չէինք կարողանում խոսել։ Հետո ես հարցրի.
- Երբ հաց կուտան ուտելու՝ ինչո՞ւ կուլաս… Միշտ կերակուրի վրա կուլաս, ինչո՞ւ… Գալուստը որտե՞ղ է, գիտե՞ս…
- Չգիտեմ Ջիվան, հոգիս, ես մեն մենակ եմ…
- Հըպը ինչո՞ւ հացի վրա կուլաս…
- Չգիտեմ… Որ ճաշ կուտան՝ մեր տունը կհիշեմ…. լացս կուգա, չեմ կրնա զսպել: Ուշացանք, վազենք,- և վազեց, որ հասնի անասուններին:
- Հայերեն խոսելը չմոռնաս, դու քեզ հետ հայերեն զրուցե,- կանչեցի ետևից…
Ոտը քստացնելով այդ գնալն էր, որ գնաց…
Առ քեզ մեկ աս ալ երկու
Թուրքի թուրը լինի հատու
Օրենքն Է ալ բայրաղ օսման
Չունեք ալ դուք հող հայաստան

rstak58
20.11.2010, 15:32
Սայլերի ճռնչի տակ ամեն մեկն իր մտածմունքով տարված գնում էինք: Մերթ ընդ մերթ հայացքս թեքում էի դեպի աջակողմյա անտառային ծածկույթները: Ղազարն այնտեղ է։ Ո՞ր մեկում՝ հաստատ չգիտեմ: Կողքներիս Ալիս գետն է, բայց չի երևում, ձայնը չի հասնում: Ալիսը մնում է աջում, մենք շարժվում ենք դեպի ձախ։ Ապրելու տնակներ չէին նկատվում, ավեվածություն էր: Առավոտյան կանուխ դուրս էինք գալիս ու ով էր իմանում, ո՞ւր պիտի հասնեիք: Ձորակը սկսում էր հոնիներով, վերջանում՝ հոնիներով: Հոնի լավ ժամանակն էր՝ մեծ, թթվաշ… Զարմանում էի թե, ինչո՞ւ չեն ուտում:
Ալիսի աջ ափին, հյուղակի մոտ հանդիպեցի մի ծեր մարդու։ Նայեց ինձ ու թե.
- Տղա, դու ո՞վ ես… Սրանք «մուհաճիտներ» են, գիտեմ: Ռուսի կողմի հայ երկրից եք եկել, այդպես չէ՞ …
- Աթա,- ասացի,- դու բարի մարդ ես երևում, ինչ ասես՝ կլսեմ, կանեմ:
- Ես էլ այն կողմերից եմ եկել այստեղ: Այս բոստանը համարիր քոնն է, ինչքան լավ վարունգներ, սեխեր կան կարող ես քաղել։ Ես հիմա ինքս քեզ համար կբերեմ։ Հանգիստ կեր յավրում, եզները կարածեն, չեն հեռանա՝ խոտը շատ է: Շոգ է ու փոշի, կպառկեն ու կորոճան: Ահա, որն ուզում ես կեր, մնացածը հետդ տար։ Անունդ ի՞նչ է։
- Խալիլ, Խալո…
- Չէ՛, քո իսկական անունն ասա…
- Անո՞ւնս,- վախից համարյա թե լաց էի լինում…
- Չեղավ,- ասաց,- լաց մի լինի… Ես ասորի եմ, մեն մենակ այստեղ ընկած…. երկար պատմություն է… Ասկյար էի։ Եղել եմ Վանի, Էրզրումի կողմերում, ամեն ինչ իմ աչքերով եմ տեսել։ Լաց մի լինի, ես գիտեմ դու որբուկ ես։ Լավ է, որ կենդանի ես մնացել: Ես «Բոչղունի» հետ փախա: Ազատել էի մի հայ կնոջ, երեխայի հետ: Կինը չդիմացավ, մահացավ: Երեխուն թողեց իմ ողորմածությանը: Ասի տանեմ մեր տուն: Մեր երկիրն արդեն վերցրել էին «խոֆիլիզները»՝ չկարողացա գնալ: Նորեն հանդիպեցի քշված հայերի: Մեկին ինձ կնության վերցրի և մնացի այն կողմերում: Ապրում էինք սուսուփուս, բայց ավազակները գիշերով մտան, կնոջս ու աղջկանս տարան: Հիմա, այս հասակիս մնացել եմ մեն մենակ: Ուզո՞ւմ ես քեզ պահեմ ինձ մոտ… Վախենում եմ, գիտեն, որ թուրք չեմ: Ես էլ արդեն ծեր եմ, էսօր կամ, վաղը՝ չկամ…
Ինձ կանչեցին։ Մենք հրաժեշտ տվինք իրար ու բաժանվեցինք:
Չոր ու ցամաք Չայանում էինք: Մերոնք չէին հավանում, միտք չունեին հիմնական բնակիչ դառնալու: Չայանից մի քիչ հյուսիս, լայն հողառատ հարթություն էր, սակայն անջրդի: Ոչ աղբյուր կար, ոչ ուժեղ առվակ: Մի պստիկ աղբյուր էր։ Վերևում մի ձագարաձև գյուղակ: Այդ ջրի շնորհիվ առջևի լայն տարածությունն ամբողջությամբ խաղողի առատ այգեստանի էր վերածված, բայց ավելին այդ պստիկ ջրից սպասելն անիմաստ կլիներ:
Հիմնական դաշտի ընկերս մեր գյուղացի խուլ քուրդ ծերուկն էր։ Թե ինչո՞ւ էր գյուղը թողել ու ընկել այս թափառումների մեջ, անհասկանալի էր: Ես այդպես էլ նրանից ոչ մի բառ չլսեցի: Հիմա էլ տատամսում եմ. գուցե դա այն «առաքյալ» քո՞ւրդն էր, այն, որ մեզ յաթաղանից փրկեց։ Բայց մի՞թե մարդ իր փրկիչին չի հիշի…
Հենց արեգակը դուրս էր գալիս սարի գագաթը, այդ խուլ, քուրդ ծերուկը թևերը պարզած, ափերը բացած, ջերմեռանդությամբ աղոթում էր ամենազոր Արեգակին: Նայում էի ու չէի շշմում, հուզվում էի: Մարդը աղոթում էր…
Ինչպես էր պատահել, մի քանի լաճերով այդ օրը միասին ընկանք անասուների հետևն ու մտանք այդ կողմերում անտեր մնացած խաղողի այգիներից մեկը։ Ողկույզները լիարժեք չէին, բայց այնքան քաղցր էին, որ ասես պատրաստի չամիչ էր: Հեղեղատի ամբողջ երկարությամբ բնական արգելքով ցանկապատված մծակված այգի էլ կար: Տարածքին մերձ տեղում պահակի դիտանոցն էր, որը չէինք նկատել: Հսկայական այգի էր, վազերի կանաչ ծով։ Խաղողի ողկուզներն ասես դեղին ժպիտներ լինեին: Անասուներին ջրեցինք, մենք էլ խմեցինք և իջանք ներքև, դեպի հանդը: Բայց այդ օրն ուզեցինք ավելին վայելել. էլ համբերելու բան չէր: Վիճակ գցեցինք, որ տեսնենք ո՞վ պիտի գնա։ Երեք հոգուս վիճակվեց գնալ: Կեսoր էր, անտանելի տոթ։ Մտածեցինք, որ պահակը քնած կլինի կամ թմրած: Ձորակով սողացինք դեպի վեր։ Հեշտությամբ մտանք։ Ամեն մեկն իրեն դուր եկած ողկույզերը պոկեց ու լցրեց «չանթաները»: Լուռ դուրս սողացինք ու հանգիստ իջանք դեպի մեզ սպասող տղաները: Ժայռից վեր բարցրացանք ու փռեցինք խոտերի վրա։ Սկսեցինք ուտել։ Մեկ էլ տեսանք պահակն իր մահակով կանգնած է մեր գլխավերևում… Վախից քարացած, արձանացած, կանգած էինք։ Սպասում էինք մեր պատժին։
- Բոլորը լցրեք «չանթաների» մեջ,- մատնացուց արեց մեր «չանթաները»։
- Ո՞ր,- վախվորած հարցրինք պահակին…
- Ձեր ա՜յ այդ «չանթաների» մեջ և ընկեք առաջ… Հա՜, հալա մի շարքով չոքեք։ Ամեն մեկդ, շատ չէ, բայց մեկական մահակ վաստակել եք…
Մենք փոքր ինչ հանգստացանք. մի-մի ուռուցքով պրծնում էինք… Սակայն իմ «չանթան» մնալու էր… «
-Քո աղան կամ ծնողը կգա՝ կվերցնի:
Ուշ երեկո էր, բայց գյուղ չէի իջնում։ Սպասում էի, որ լրիվ մթնի ու տնեցիք չնկատեն «չանթայի» բացակայությունը, սակայն մտածածս չստացվեց, նկատեցին: Փորձեցի խուսափողական պատասխաններ տալ. «
- Մոռացել եմ, կբերեմ, այնինչ տեղն է…»… Օգուտ չեղավ, ինձ լավ էին ճանաչում։
- Այ տղա, ասա ո՞վ է վերցրել, ո՞ւմ մոտ է, կգնամ կբերեմ,- վստահացրեց Իսմայիլ պապը: Ես սիրտ առա և ամեն ինչ պարզ հստակ պատմեցի։
-Պահակն ասել է թող աղատ գա վերցնի։
- Լավ, լավ, ես կգնամ կխնդրեմ՝ կտա, էլ մի ամաչի:
Գնաց բերեց, մեջն էլ լիքը լցված խաղող… Հարսների աչքը լույս…
Այդ օրերին մեր երկու քույր հարսների ծնողական ընտանիքից լուր եկավ, թե՝ թողեք Չայանն ու քոչեք, եկեք Չիֆթլիկ, Անկարայի նահանգ։ Որքան հիշում եմ Մեմեդն ու Զիան ավելի վաղ գնացել էին այդ վայրերը: Շաբանենց Իսմայիլի ընտանիքը պատրաստվեց շարունակել ճամապարհը դեպի արևմուտք՝ Անկարայի կողմը: Ճանապարհ ընկանք։ Ափսոս, ամեն ինչ հնարավոր չէ պատկերել, վերարտադրել: Չեմ մոռացել «Դե իջեն»: Հայերեն «Գայլագետ» է կոչվում: Գարնանային հեղեղի ժամանակ էր: Առավոտյան կանուխ սայլերը լծած գնում էինք։ Ամենուրեք իրենց ճամփին ամենինչ քար ու քանդ անող մեծ հեղեղների հետքեր էին: Բոլորն էլ ուղղված դեպի իր իսկ գժությունից հոգնած, դադարած գետը: Գետ հո չէր, իսկը շիկացած հեղուկ… Հոսում էր դեպի հյուսիս՝ խառնվելու Ալիսին: Մենք շատ զգույշ էինք քայլում. ճամփաները քանդված էին, ոտներիս տակ սլկուն ցեխ էր: Վերջապես հասանք Չիֆթլիկ…
Բեռնաթափվեցինք առավոտ կանուխ։ Ազատ տներ շատ կային, ընտրիր որն ուզում ես: Ընտրեցին ձորաբերանի տունն իր բոլոր անհրաժեշտ շինություններով՝ մարագով, ցախանոցով, թոնրատնով: Հաջորդ օրը միայն նկատեցի տեղի բնության անկրկնելի գեղեկությունը։ Ասես երազային երկիր լիներ. անդորր, մաքրություն և սքանչելի բնություն։
Իմ գործն ավելացավ։ Անասուները պահելուն զուգընթաց, շալակով ամեն օր փայտ պիտի կրեի: Իմ վզին էր նաև մյուս՝ հարսների ծնող ընտանիքի բեռը: Ինչ, որ մեզ համար էի անում, անելու էի նաև նրանց համար: Նրանք ունեին ինձնից մեծ երկու տղա։ Նրանք մեկը մյուսից ծույլ էին և բացի այդ, եթե ես կայի, ապա ինչու նրանց նեղացնեին: Սրանք ծնողներից ավելի անխիղճ էին: «Խալիլը թող անի՝ դրա համար ենք պահում, պաշտպանում»… Դրա համար էլ ես տանը գրեթե չէի լինում, մշտապես անասուների հետ էի՝ ախոռում, մարագում, հանդերում: Իմ տունը Չիֆթլիկն էր։ Գիշերում էի ուր պատահի, միայն թե դրանց աշխատանքները չկատարեմ: Իմը անասուներն էին և իմ շունը… Ընկեր չունեի, ընտանիք չկար: Ընդհամենը 4-5 տուն կար, որոնցից երկուսը մենք էինք։

rstak58
20.11.2010, 15:33
Պիտի ասեմ, որ Չիֆթլիկն ուներ երեք Զիա: Մեկն Իսմաիլի արդեն ձեզ ծանոթ Զիան էր, մյուսը՝ աղա Զիան, իսկ երրորդը՝ Զիա բեկը։
Արևմտյան ձորի վրա իշխում էր մի ոչ մեծ ժայռ: Այդ ժայռի վրա էր գրեթե ողջ Չիֆթլիկը զավթած Զիա աղայի ամառանոցը։ Եվ բնակելի տուն ուներ, և գոմ, և ախոռներ, և մարագ, պահեստներ… Ինքը չեր երևում, ապրում էր Անկարայում: Հարուստ առևտրական էր, խանութների տեր: Նրան ասում էին աղա Զիա: Այդ աղա Զիան, որպես օմանցի թուրք իրավունք ուներ տիրանալու այն ամենին, ինչ կցանկանար: Ահա թե ինչու էր այդ Զիան հարստության տեր։ Իհարկե չէր վաստակել՝ թալանել ու բռնագրավել էր և…. հիմնականում հայերից:
Չիֆթլիկում կար նաև երրորդ Զիան։ Դա Զիա բեկն էր՝ ասպետ-ավազակը։ Ոչ ոք նրան չէր ատում, թեև այդ «ոչ ոք»-ները չէին էլ երևում, որովհետև առհասարակ բնակչության հազվադեպ էիր հանդիպում: Ես անբողջ ժամանակ միայն երկու հոգու եմ հանդիպել: Երբեմն Զիա բեկի բնակավայրը մտնում էր մի կողմնակի մարդ, որի հետ էլ նա գիշերով անհետանում էր։ Շաբաթներ անց նա նորից իջևանում էր իր տանը։ Հաճելի ժամանցի սիրահար էր. զավակ, ունեցվածք…. այդպիսի բաներ նրա տանը չկար: Այս Զիա բեկը ասպետ էր թե իր արտաքինով, թե բարությամբ…
Իրեն տեսել եմ մոտիկից։ Նա շոյեց ինձ ու տվեց իր ձեռքի մեծ խնձորն ասելով. ---Էյ, օյ օղլում, դելիզոնչի յաշա» (լավ կաց, որդիս, քաջ երիտասարդ դարձիր)
Ես ավելի շուտ վախից փշաքաղվեցի քան գովասանք զգացի։
Գուցե այն պատճառով, որ լսել էի ավազակ բառը… Նրա ծագումն ու ազգությունն անհայտ էր: Գործում էր թուրքի անվամբ ու իրավունքով: Նրա զբաղմունքն ավազակությունն էր: Ոչ մի իշխանության չէր ենթարկվում: Անկարայի Զիա աղան նրան սիրաշահել էր, գրավել իր կողմը և կնքել բանավոր համաձայնություն, ըստ որի Զիա բեկը լիիրավ տերն ու հովանավորն էր Չիֆթլիկի իր հողին գույքին ու կայքին: Զիա աղան Չիֆթլիկի տերն էր, իսկ ավազակ Զիա բեկը տիրոջ տերն էր: Ուներ ֆայտոն, որից գրեթե չէր օգտվում։ Ինձ թվում է, որ նրան պատահողներն ավելի շատ օգտվում էին, քան փորձանքի մեջ ընկնում: Սա ասվում էր հասարակ ժողովրդի մեջ: Թե ինչպե՞ս էր կարողանում ավազակ լինելով հանդերձ հանգիստ, անգամ շքեղ կյանք վարել՝ դժվար է բացատրել, բայց, որ առանց կողոպուտի և արյունի էր ապրում՝ երաշխավորում եմ:
Մի օր մեր հարսների երկու եղբայրները մեր հասակակից տղաներից մեկին սովորեցրին, որ նա ինձ թակի: Ասացին, թե պիտի մահակի կռիվ անենք: Այդ մի լակոտը վախենում էր ինձնից: Որպիսզի նա չվախենա, սկզբում մահակս ձեռքիցս վերցրին, նոր միայն ստիպեցին հարձակվել վրաս:
-Մահակս տվեք, որ կռվեմ,- թաքցրին, չտվին։
Տղան հասցրեց ինձ խփել իր հաստ մահակով: Ես կատաղեցի, հարձակվեցի վրան, բայց նա փախավ: Մահակը խլեցի ու ընկա ետևից, որ կարողանամ ոխս հանել, բայց նա փախավ: Նեղացել էի, մինչև երեկո տուն չգնացի: Նախքան տուն գնալը երկու եղբայրներն սկսեցին ինձ համոզել, որ տանը չբողոքեմ: Համոզվեցի, սակայն ոխը սրտումս մնաց: Էլ այդ լակոտին չեմ հիշում:
Աշնանային կարճ օրեր էին: Աղաներս որոշել են ձմեռվա վառելափայտը բերել: Առավոտ շուտ սայլերով գնացինք: Շատ չանցած անտառում էինք: Որոշեցին, որ ձորի խորքից ենք բերելու: Ճանապարհ չկար՝ ծառերի արանքներով էինք իջնում: Բարձրանալու մասին ոչ ոք չէր մտածում: Ջոկեցինք մի հսկա հաստաբուն ծառ ու գործի անցանք: Կացնով էլ կտրում էինք։ Վերջը ծառը տապալվեց։ Մեկ էլ էն տեսանք, որ օրը մթնում է: Թաց, հաստ ճյուղերից կտրեցինք, որ գալներս իզուր չանցնի, բայց մի քիչ գնալուց հետո պարզ դարձավ, որ եզների ուժը չի պատում։ Հա ուժ տվինք, հրեցինք, փայտի մի մասը թափեցինք, բայց գործն առաջ չէր գնում… Մութը կոխեց, իսկ մենք դեռ անտառի մեջ էինք: Ոչ ոք բացակայել չի կարող, որ գնա լուր տա մեր ուշանալու մասին: Ձյունախառ անձրև սկսեց: Այդ ժամանակ միայն, գլխի ընկան, որ նախ հարկավոր էր անտառի եզրի ծառերից կտրել կուտակված, և հետո էլ թեթև փայտը բարձել: Արդեն վաղուց մթնել էր։ Մեկ էլ խավարի մեջ ձիու դոփյուն լսվեց:
- Վայ մեզ,- ձայնեց մերոնցից մեկը,-ավազակներ են:
Սսկվել են, համրացել, ասես ձուլվել են սայլերի հետ: Առաջին ձայնը խավարից լսվեց: Մեմեդը ձայնը ճանաչեց.
- Վայ, Զիա բեկն է: Զիա բեկ ապրես, Զիա բեկ աստված քեզ ուժ ու ղվաթ տա:
- Մի վախեցեք ես եմ,- լսվեց մթան մեջից,- ձերոնք լաց են լինում, ասում են իբր գողերը հարձակվել են ձեզ վրա։ Ինչու եք այսքան ուշացել: Լավ դուք եկեք, իսկ ես գնամ ասեմ, որ չանհանգստանան:
Այս ասելուց հետո նա սուրաց դեպի ետ: Ձմեռվա փայտ նախապատրաստելը սրանով ավարտվեց։
Իսմաիլի որդի Զիան մի խելոք բան էր մտածել. գետի անտեր մնացած ջրաղացներից գոնե մեկն աշխատացնել: Դա կարող էր լինել հարստանալու լավ աղբյուր: Միակ դժվարությունն այն էր, որ նա այդ գործը չգիտեր: Իմացող մարդ էլ չկար: Մնում էր գործն սկսել ընթացքում սովորելու հույսով:
-Ինչքան չլինի հայերի մեջ եմ մնացել, մի կերպ գլուխ կհանեմ չէ Խալո,- ասում էր նա: Զիան սկսեց գիշեր-ցերեկ ապրել ջրաղացում: Դա ինձ համար փորձանք դարձավ. ամեն երեկո տան գործերն ավարտելուց հետո, պիտի ուտելիք հասցնել ջրաղաց։ Դուրս էի գալիս մթնաշաղին: Մի ժամ գնալս էր, մի ժամ գալս։ Մի կես ժամ էլ մնում էի ջրաղացում։ Վերադառնում էի գիշերվա մթին: Ճանապարհը ձյունածածկ էր, գրեթե անանցանելի: Վախկոտ չէի, սակայն գայլերն ազատ շրջում էին և ահը միշտ սրտումս էր:
Մի օր Յորղոն՝ իմ հույն բախտակիցը, որ ծառայում էր երկու Զիաներին՝ աղային և բեկին, ասաց.
-Խալո, դու խանումներին ասա, թող թույլ տան ինձ մոտ՝ ախոռում քնես։ Համ տեղը տաք է, համ էլ ընկերով կլինենք:
Թույլատրություն ստացա և մենք զույգ ստրուկ եղբայրներ՝ հույն ու հայ, իրարից գրեթե անբաժան էինք: Նա ինձնից տարիքով էր: Շատ հեքիաթներ ու լեգենդներ գիտեր: Յորղոն լավ խորհրդատու էր: Նա վայելում էր երկու Զիաների վստահությունը: Մի օր էլ, եկավ, թե՝
-Խալո, ձորի բերնի կողմի մառանում փեթակներ կան, այս տարվա մեղր մնացել է մեջը։ Մեղուներն արդեն քնած են, արի մի քիչ գողանանք,
Հայտնեց իր մշակած պլանը.
-Մառանի մի պատուհանը ճաղերով է, քո գլուխը կմտնի, իսկ որտեղով մարդու գլուխը մտնում է՝ մարմին էլ կմտնի: Ես քեզ կօգնեմ կմտնես, փեթակի բերանը կբացես, թևդ կկոխես մեջն ու մի երկու անգամ շուռ կտաս։ Թևիդ վրա ինչքան էլ հավաքվի՝ բավական է ։
Գնացինք, փորձեցինք՝ գլուխս մտնում էր:
-Բայց տես հա՜,- զգուշացրեց Յորղոն,- այնքան մաքուր պիտի անես, որ հետք չմնա, թե չե գարնանը Զիա աղան որ գլխի ընկավ՝ ձեռքից չէնք պրծնի:
Հաջորդ օրը մեր մտածածն իրագործեցինք։ Հետագայում էլ հետևանքներ չեղան՝ հանգիստ վայելեցինք:
Մի օր փայտը շալակած բերելիս որոշեցի հանգստանալ, սառը զուլալ ջուր ունեցող զույգ ծորակների առաջ: Լվացվում էի, մեկ էլ հայացքս բարցրացրի, տեսնեմ երկու փերիներ գլխիս վերև կանգնած ինձ են նայում: Աչքերիս չէի հավատում, ուզում էի ինչ-որ բան ասել, բայց լեզուս չէր պտտվում… Նրանցից մեկը թաշկինակը տվեց, ՝ --Սրբվի», իսկ մյուսը, ՝
-Վրաս արցունք կա, հայ տղա կրնա՞ս մաքրել… Ես պոռթկացի.
-Գնացեք, թողեք մեծանամ…կմկմացի ես
Նրանք չքացան մի քանի քայլ ներքևում գտնվող Զիա բեկի տան պատերի մեջ: Թաշկինակը մնաց մոտս… Ո՞վ էիր դու, Զիա բեկ, որտեղից էիր այդ հայ եղնիկներին ջոկոտել…
Այդ ամռանը մենք արդեն հարստություն էինք դիզում. եզները կային, ձին կար, արտերը կաին, գութան էլ եղավ: Ջրաղացն աշխատում էր…
Շաբանենց Իսմաիլի հետ սայլով գնացինք Անկարա, այս ու այն բերելու: Մեզ հետ ուրիշներ էլ կային: Պետք էր անցնել նաև Զիա աղայի մոտ՝ ըստ պատշաճի նրան պատվելու… Ճանապարհին ավազակների հանդիպելու վտանգ կար (հատկապես Անկարայի ճանապարհին), մեզնից առաջ նման դեպքեր կատարվել էին, սակայն մենք նման բանի չհանդիպեցինք: Առավոտյան ինչ որ տներ տեսանք։ Քիչ հետո տեսանք բացատից քաղաք մտնող մի նեղ արահետ: Դրա միջով ձգվող երկաթե գծերի վրայով, շխկշխկացող, փնչացող մի մեքենա էր շարժվում, ետևից մի քանի վագոն քաշելով։ Դա տեսածս առաջին գնացքն էր:
Սայլերը կանգնեցրինք, եզներին խոտ տվինք ու գնացինք դեպի կենտրոն: Խանութները, շուկաները…. կենտրոնական փողոցներում էին: Ականջիս մեջ դեռ հնչում է առաջին անգամ Անկարայի փողոցում լսած՝
Ադի-բուդի՜, ադի-բուդի՜» կանչը… «Տեսնես էդ ի՞նչ համով բան է, երանի առնողին» անցավ մտքովս։ Երեկոյան կողմ բռնեցինք տունդարձի ճամփան։ Իմ տեսած Անկարան չոր ու կիսակործան քաղաք էր: Երկու օրից ողջ-առաղջ տեղ հասանք:
Որոշ ժամանակ անց, ստացա իմ առաջին լուրջ հանձնարարությունը. ձին պետք է տանեի Անկարա։ Մեմեդը գնացել և այնտեղից ապսպրել էր, որ ձին իմ միջոցով ուղարկեն: Առավոտը նստեցի ձին ու հայդա՜: Ճանապարհին այնքան ոգևորվեցի, սկսեցի ձին բաց թողնել: Ձին սկսեց սլանալ դեպի ձորը։ Փորձեցի սանձը ձգել, բայց ձին չենթարկվեց, սլանում էր դեպի կործանում: Ձորի բերանին տրտինգ տվեց, գցեց ինձ ու փախավ։ Ես սկսեցի տնտղել ինքզինքս. ոչինչ չեմ կոտրել։ Կամաց-կամաց խելքի եմ գալիս։ Առաջին բանը, որ մտածեցի, ձիուն գտնելն էր։ Ի՞նչ պատասխան պիտի տամ: Սկզբում որոշեցի ոտով գնալ ու մի սուտ հորինել, թե ինչպե՞ս գողերը ձին խլեցին, բայց հետո փոշմանցի. «նման ստորություն չեմ անի»: Բայց ո՞ւր գնամ, ի՞նչ երեսով տուն… Ետճաշին հասա գյուղ ու մտածում էի. տո՞ւն գնամ, թե՞ նախրի մոտ: Մտածեցի, որ ձին նախրին սովոր է, կարող է պատահի եկած լինի, բայց չգիտեմ նախիրն այդ օրն ո՞ւր են տարել։ Ընկա հանդերը։ Բարձրունքի վրա մեր անասուներն երևացին: Հեռվից նայեցի՝ ձին չկա, նախրի հետ չի։ Լաց եղա: Հարկադրված մոտեցա, ։
-Ձին հետ չի՞ եկել—հարցնում եմ։
-Չէ չի եկել։ Պատմեցի սկսեցին ծիծաղել։ Վերջապես խղճացին,
-Քո բախտից, եկել, խառնվել է անասուներին։
Երեկոյան տուն դարձա թեթև սրտով. գոնե չեմ պատժվի։
Մի առավոտ էլ արտակարգ նորություն իմացանք. Յորղոն մի ընտրովի երիվար է նստել ու փախել է: Լուր բերողը Զիա բեկն է, ինքն է ստուգել: Ժամանակ չէր կարցրել, նստել էր ձին ու հետքերով գնացել: Սպասում էինք հետևանքներին: Արդյունքն իրեն երկար սպասեցնել չտվեց. մի շաբաթ հետո ավազակ Զիա բեկը վերադարձավ գողացված ձին իր նժույգի գավակից կապած: Բոլորը համոզված էին, որ Յորղոն սպանված է, սակայն, ի զարմանս մեզ, պարզվեց, որ Յորղոն կենդանի է: Զիան նրան բաց էր թողել… Իրոք, որ ասպետ ավազակ էր:
…………………………………………………………………………………………………………………………

rstak58
20.11.2010, 15:33
Մենք սովի չէինք ենթարկվել, որոշակի պաշար ունեինք և խնայողաբար ծախսելով Մի քանի ամիս անց մոտենում էինք մեր գյուղին: Իրոք. ոչ՝ հայ, ոչ՝ ռուս, նորից ամեն ինչ թուրքին է վերադարձվել, թուրքին է պատկանում:
Մեր գյուղ հասանք ուշ աշնանը: Ապրուստի հոգս հոգալը ծայրաստիճան դժվարացել էր: Պիտի տաժանակրորեն աշխատեինք։ Մեմեդը անխոխոնջ աշխատող էր և որպիսզի ժամանակ չկորցնենք, մեր օրապահիկը հետը բերում էր: Հիշում եմ, դա մի փոքր խորունկ աման էր, հաճախ փլավի բաժինով: Միասին էինք ուտում: Դա ինձ համար ավելի շուտ սովածանալ էր, քան թե ուտել, որովհետև ամեն մի պատառը հաշվի մեջ էր: Անխնա աշխատցնում էր՝ իրեն հավասար, հաճախ թվում է ուժերիցս վեր էր արածներս: Մեր մեջ, խոսք ու զրույց չէր լինում: Ինքն էլ գիտեր, որ անտանելի քաղցն ինձ անընդհատ տանջում է, իսկ աշխատանքը ճզմում: Բացի ինձնից, բոլորը զղջում էին վերադառնալու համար: Զիայի ձեռքերը մնացել էին ծոցում, Իսմաիլը մռայլ էր: Ճիշտ է երբեմն Մեմեդին հիշեցնում էր. «բավական է չարչարվես…. այս տղան ալ մեղք է, շատ ես հոգնեցնում, հալից ընկնում է, մի օրվա համար չէ»: Ես նրանց գտած, պահած տղան էի և միակ չարաշահվող գործիքը։ Մեհմեդը ոչ մեկի հետ չէր խոսում: Այդպես էլ ժառանգ չունեցավ: Իսմաիլը այլ հույս չուներ, միայն ես էի, ես էի նշմարվում այդ տան գալիք փեսացուն։
Ես քնում էի բուխարիկի մոխիրների մոտ, տաք էր: Որոշ ժամանակ տեղափոխեցին տան մի կողքի վրա։ Այնտեղ գտնվում էր այն չարաբաստիկ լավաշի սնդուկը: Այդ սնդուկն ինձ գլխահան արեց։ Սկսեցի կամաց-կամաց բարոյապես սայթաքել, և մի գիշեր ձեռքս մտավ սնդուկի մեջ: Մի լավաշ դուրս քաշեցի և գլուխս շորի տակ խոթած, գրեթե առանց ծամելու սկսեցի կուլ տալ: Ես դարձա տան գիշերվա գողը: Անտարակույս դա նկատվեց ու ես տեղափախվեցի։
Այդ ձմեռ Կարապետն ինձ մի երկու անգամ գաղտնի կանչեց իր մոտ ու մեծ-մեծ խնձորներ տվեց: Նա դրանք գողացել էր դարմանի միջից, ուր Ալի Օսմանը պահել էր թարմ մնալու համար: Դժվար ժամանակներ էին:
Հենց այդ դժվար ժամանակ էլ, մերոնք բռնվեցին քոսով: Մնացել էի ես: Անզգույշ էի, չէի հասկանում. հետները մի ամանից հաց էի ուտում, շփվում էի… Մի օր էլ մի բարի պառավ քուրդ ասաց.
-Օղուլ, ձերոնք քոս են բռնել, դա վատ, վարակիչ հիվանդություն է, նրանցից հեռու մնա. մեղք ես, անտեր ես… Ես քեզ բան ասեմ, դու արա: Քո մեզն ամեն օր խմիր, մեզդ չի թողնի, որ վարակվես… մեղք ես, գնա արա ասածս»:
Ամբողջ ցերեկը փակվում էի մարագում անասունների հետ։ Այնուհետև տան համար, ինչպես նաև երկու քույր հարսների տան համար, ջուր էի կրում։ Հարսների ընտանիքը բնակվում էր Մաղաքենց լքված տանը՝ մեզնից բավական վերև՝ գյուղամիջին: Այնտեղ ես խոտ էի մանրացնում և հետևելով պառավ քրդի խորհրդին, մեզս խմում: Ես չբռնվեցի քոսով:
Մի օր ես և գյուղից մի ուրիշ տղա, մոտիկ լանջերում արածացնում էինք եզներին ու մի քանի կով: Ցերեկը ես պետք է իջնեի գյուղ, իմ բաժին սովակոտրուկն։ Ճանապարհին տեսա ինչ-որ բան են հողով ծածկել։ Բերանը կապված էր: Ստամոքսս թելադրեց անելիքս՝ քաշեցի հանեցի: Մի փոքր պարկ էր, մեջը երկու գունդ կարագ, մեկը՝ մեծ, մեկը՝ փոքր։ Սկսեցի փոքր գնդից ագահաբար ուտել: Հաց չկար, միայն մի տոպրակ ալյուր էր։ «Դե ալյուրն էլ հաց է» ասում եմ ինքս ինձ, ալյուրը լցնում բերանս ու կարագը վրայից ուտում: Քիչ հետո սկսեցի ավելի հանգիստ մտածել. «բավական է, մնացածը թող մնա», սակայն ի՞նչ անեմ, ո՞ւր պահեմ: Իսկույն հիշեցի մեր Զարիկին: Զարիկը մեր մյուս պապի թոռներից էր: Քուրդ Սադըչը, որ ջարդից հետո մեր օդայում էր վերաբնակվել, ողջ մնացասծների միջից ջոկել և իր համար կնության էր առել մեր Զարիկին: Ինքը մի պառավ քուրդ կին էլ ուներ, բայց նրանից ժառանգներ չուներ։ Զարուհին արդեն երկու երեխա ուներ:
Որոշեցի անսուների մոտ լինել սովորականի նման, չուշանալ, որ հարցեր չառաջանան: Վազելով գնացի ու ետ եկա։ Երեկոյան այնքան պտտվեցի մինչև հաջողվեց Զարիկին հանդիպել։ Կանչեցի ու ամեն ինչ պատմեցի։
- Որտե՞ղ ես թաքցրել,- հարցրեց Զարիկը։ Տեղն ասացի։
- Լավ,- ասաց,- հասկացա, դու գնա գործիդ, ես կգտնեմ, կբերեմ: Կանցնես այս կողմերով՝ կկանչեմ, քիչ-քիչ կտամ:
Այդպես էլ եղավ: Հետո իմացա, որ գիշերով երկու գող մտել էին մի թշվառ այրի կնոջ տուն և եղած չեղածը հավաքել տարել էին:
Գյուղում հատ ու կենտ հայ կանայք էին մնացել, նրանք ովքեր ընկել էին քրդի տուն։ Զարիկից բացի, մերոնցից Մարիամն էլ էր գյուղում։ Այդ շուն քյաչալ չերքեզն էր նրան խլել։ Նա խելագարվեց, հանդերն ընկավ ու «Արշա՜կ, Արշա՜կ, Արշա՜կ…» կանչելով կորավ: Ես հեռվից հետևում էի Մարիամին։ Մի անգամ վազեցի ետևից։ Նա փախավ գոռալով. «Հեռո՜ւ, հեռո՛ւ ինձանից»… Դա նրանից լսած վերջին բառերն էին:
Գյուղ գալուց հետո ներսումս ցավն ու կարոտը սաստկանում էր։ Մեր հանդերն էի գնում, մեր արտերն էի գնում, մեր ջրերից էի խմում, Մեծ լեռնն էի բարձրանում։ Աղբյուրներից մեկը ցամաքել էր: Գուցե ներսումս եռացող վրեժի աղբյուրն էլ այդպես ցամաքի, բայց ոչ…

rstak58
20.11.2010, 15:34
Գարուն էր։ Դարձյալ սայլերը լծած ճամփա ընկանք։ Այս անգամ դեպի արևելք՝ Էրզրում: Լսել էին, որ այդ կողմերում տեղի հայերի կոտորածների ու փախուստի հետևանքով լքված շատ բան է մնացել: Իսմաիլի և ուրիշ մի քանի գյուղացիների մասնակցությամբ սայլերով շարժվեցինք: Մեզնից անբաժան էր երկու քույր հարսների անասնատիպ հայրը: Նրա ներկայությունը ինձ միշտ տանջել է։ Նրա ներկայությունը տհաճությունն էր պատճառում նաև իմ աղային՝ Իսմայիլին:
Սկզբնական շրջանում, տեղերը ինձ ծանոթ էին թվում, թեև երբեք այդ կողմերում չէի եղել։ Դա պապիս պատմածների շնորհիվ էր… Ոչինչ չէի խոսում, նայում էի ու նայում… Սա Մանձի հարթությունն է, ահա ճանապարհը դեպի Կոթեր՝ Սև ջրի կամուրջը, Կոթերի կամուրջն ո՞ւր է… Ո՞ւր են մանկտիքդ, հայ ժաղովուրդ, ո՞ւր են շեներդ: Հայ կյանքի գոյության ոչ մի հույս ու նշույլ չկար…
Մամախաթունում տեսել եմ լքված պահեստներ։ Էլ շաքար, էլ ալյուր, «սապոգներ», հանդերձանք, զինամթերք, բարձրունքներում թաղված հրանոթներ… Փաշաները շշմել էին, ասկյարներին թվում էր, որ բաց աչքերով երազ են տեսնում: Բնակիչ կոչեցյալները գժվե՞լ են ինչ է… Այս ամենը ո՞նց են թողել գնացել։ Այ քեզ երազ… Անգամ հեքիաթներում այսպես չի լինում… Նորից սկսվեց ջարդը… Չորս կողմից միայն լսում էինք. «Չալըշ-չափըշ օղրաշ գյավուր էրմենի»…
«Ինսաֆ էյլի, բեյ էֆենդի էսկյար». թրա՜խկ, «Մա՜ֆ, մա՜ֆ, մա՜ֆ…»…
- Իսմայիլ պապիկ,- հարցրի,- ովքեր են՞ սրանք, ինձ են նայում ու… Գնամ ջուր բերեմ տամ խմեն, ոնց որ թե ջուր են ուզում…
- Չէ, օղուլ, մի գնա, ջրի վրա էսկերներ են, սրանց չեն թողում ջուր խմեն՝ թրատում են, Հայաստանի խոտերն են հնձում… Հայեր են, օղուլ, հայեր են…
Մամախաթունից մինչև Էրզրումի սարահարթը համատարած այսպիսի տեսարաններ էին։ Մի տեղ միայն Իսմայիլը հաց շպրտեց գետնին ընկած որբուկներին: Նրանք հազիվ հասցրին ասել. «Պապա ո՞վ է այդ լացող տղան», մոտեցած ասկյարը ջնջխեց նրանց գլուխները… Աշխալայի Էրզրումին նայող արևելյան կողմում, հենց ճամփի կողքին մի ամբողջ օր իջևանեցինք: Եզները հանգիստ արածում էին: Շոգ չէր: Գնացինք քաղաք։ Քաղաքում իրարանցում էր. գրավում էին հայկական եկեղեցու մոտակայքում գտնվող հայերի խանութները։ Ամեն մեկն իր ունեցվացքն էր շատացնում, տարածքն ընդարձակում, կարգի բերում… Երգում էին քեֆ անում: «Ապրի կյավուրը՝ էշ հայը, ինչքա՜ն հարստություն է թողել… Թող իրենք էլ կորչեն խոզ ռուսն էլ»:
Էրզրումն մնաց ետևում։ Էրզրումն անցնելուց հետո, մեր սայլորդների մեջ անհամաձայնություն ծագեց. ո՞ր ուղղությամբ շարժվել: Որտե՞ղ մի բան պետք է վաստակեն ու ձեռք բերածով ետ դառնան տուն: Լսել էին, որ ինչ-որ փոխադրումների դիմաց աղով են վճարում։ Ուզում էին զբաղվել դրանով։ Թեկուզ աղով, բայց վարձատրում են, կբերեն կծախեն: Շատ անորոշ հույս էր սա:
Համենայն դեպս մենք չգնացինք, թեքվեցինք դեպի Օլթի: Այդ կողմերի հայերը ամեն ինչ թողել փախել են, հարկավ մի բան էլ մեր ձեռքը կանցնի… Հասանք Ղալայի հարթավայրը: Ջինջ գետը մեզ սկսեց ուղեկցել աջ կողմից: Ջրի հոսքում թեքություն կար: Դա Արաքսի ակունքն էր: Իրոք, ինչ-որ շշուկ ուներ իր առատության մեջ: Մենք նրա ջրից չօգտվեցինք: Քաղաքում մի երկար փողոց էր, ոչ աղմուկ կար, ոչ էլ եռ ու զեռ, մեռյալ լռություն էր: Եզները կուշտ կերան, մնջեցին, լծվեցին սայլերին ու շարժվեցինք դեպի Ալաշկերտ: Ոչ մի հայ չէի տեսնում:
Մտանք խոր ձորերի մեջ գտնվող Օլթի: Քչից-շատից մրգատու ծառեր կային, հատ ու կենտ, այս ու այնտեղ արածող ոչխարներ, այծեր, ու կռունկներ, կռունկներ… Անհամար էին։ դրանց թռիչքները ու բները ջրափայլ կանաչային զմրուխտ տարածությունների վրա… Մարդիկ կային, սակայն մեզնից խուսափում էին, սառն էին մոտենում։ Չէին բարևի, եթե մենք չբարևեինք: Չէին հյուրասիրում, ընդառաջում։ Պատասխանները սառն ու կարճ էին, կանայք ու աղջիկները մեզնից հեռու էին մնում:
Մենք սկսեցինք սովի ենթարկվել։ Այդ ժամանակ որոշեցին, որ քյաչալ Տորսունը, որ մեր գյուղի վատահամբավ Թամոյի եղբայրն էր, ինձ հետը վերցնի և ուտելիք մուրալու դուրս գա։ Տեղացիներից հաց, կաթ, պանիր, սեր և այլն մուրալու համար ես պիտի նրա հետ լինեի որպես որբ, որին կարող էին խղճալ, այլապես հույս չկար։ Իսմայիլն ի՞նչ կարող էր անել՝ տվել էր համաձայնությունը։ Ինձ զարմացնում էր նրա սառնասրտությունը. ինչքան կատաղած շուն էլ վրա տար, գամփռ լիներ, թե ուրիշ տեսակի միևնույնն էր, իր մահակը սառնասրտորեն շարժելուց բացի, ուրիշ ոչինչ չէր անում: Շները իմ վրա էին հարձակվում, ոչ թե մահակավոր մարդու… Ես փախչում էի ու սկսում պտտվել իր շուրջը:
- Հանգի՜ստ,- ասում էր,- մի վազի,- ու շարունակում տնից տուն մտնելը: Մի օր մի խումբ աշխատավոր մարդկանց մոտ էինք: Բոլորը դադարեցրին աշխատանքը, նայում են մեզ։ Մեջները կանայք հատուկենտ էին։
- Բաժին տվեք աղաներ,- սկսեց Տորսունը,- գաղթական ենք, սա էլ որբ է:
- Որտեղի՞ց եք, ինչո՞ւ եք եկել, ինչ կա այս կողմերում…
Տորսունը սկսեց սովորական դարձած ստերը մոգոնել։ Մի հարս, թե.
- Գնացեք ձեր տները…
Կողքին կանգնած աղջիկը ծիծաղեց ու ձեռքի մի կտոր գաթան շպրտեց ինձ: Այդ մարդիկ, այնուամենայնիվ, ուտելիքի իրենց մնացորդները լցրին մեր խուրջինը: Հասանք սայլերին: Քաչալը հերոսացավ, իսկ ես դարձա ոչ միայն ծերուկ Իսմայիլի տղան, այլ բոլորին պիտանի էակ:
Թե ինչ ազգի բնակիչներ էին, չեմ կարող ասել: Սևամազ էին: Խոսում էին թրքական բառբառով: Մեր հանդեպ համակրանք չունեին, ատում էին հատկապես «օսմանցի» անվանումը: Տները մեծ սողնակներով հաստ փայտյա դռներ ունեին, բակերը ծառազուրկ էին: Ամեն տեղ գամփռ շներ կային: Շարունակում էինք գնալ։ Մի արևագոգ գյուղում էինք: Մուրալով տնից տուն էինք անցնում: Ես թռչկոտում էի քյչալի, ավելի ճիշտ նրա մահակի շուրջը: Գնում էինք դեպի նշանառված տան դուռը: Տանը կանայք էին. տղամարդիք չկային:
- Ի՞նչ եք ուզում, մի՞թե ուտելու հաց չունեք… Սայլերով ու առանց պաշարի՞…
- Ընկել ենք այս վիճակի մեջ, քույրիկ, ի՞նչ անենք, ողորմացեք…
- Ձեր երկիրը, հողերը թողած, վազել եք թալանի, ետևի՞ց… Այս տղան ո՞վ է, քո ի՞նչն է… Սիրուն տղա է, չե՞ս տա մեզ։ Ափսոս է՝ դուք ինքներդ աղքատ եք, չեք կարող պահել, տվեք մեզ: Երևում է քո բարեկամը չէ, ձերոնցից չէ, տուր մեզ, ես քեզ շատ բան կտամ,- ապա դառնալով ինձ հարցրեց,- չե՞ս ուզում մնալ, տղա ջան, մենք քեզ լավ կպահենք:
- Չէ, քույրիկ ջան,- պատասխանեց Տորսունը,- իմ եղբոր տղան է, ինչպե՞ս տամ հայրը սայլի վրա սպասում է:
- Թաղեմ գլուխդ, սուտ ես խոսում: Ինքը որ գա, կտա՞ս…
Հոգիս պղտորվել էր, հուզախռով էի, մտածում էի. «Ինչ անեմ, որ ինձ այստեղ թողնեն ու գնան, ինչպե՞ս ազատվեմ, ինչքա՜ն լավ կլինի, որ մնամ:
- Դե որ չես տալիս, այդպես սոված էլ կգնանք,- ապա դարձավ դեպի ինձ,- արի բալիկ ջան, քո փոքրությունն էլ չի խղճում։
Արդեն ուզում էր մեզ վռնդել, բայց մի պահ նայեց ինձ ու միտքը փոխեց.
- Երեխայի համար եմ տալիս… Իսկի էլ ձեր երեխան չէ, դա երևում է, հետդ քարշ ես տալիս, որովհետև վախենում ես, որ քեզ խղճացող չի լինի…. թալանչի Օսմանցիներ:
Այսպես մենք մուրացկանություն անելով հասանք Չալդր լճին և պիտի ուղղություն վերցնեինք դեպի Ախալքալաք: Բադեր շատ կային: Ջուրն այնքան էլ ջինջ չէր, ափերը տղմոտ ու պղտոր: Մենք զենք չունեինք, այլապես կխփեինք, քանի որ վաղուց մսի երես չէինք տեսել: Հազվագյուտ դեպքերում ջրի եկած անասուններ էին երևում, արտերն անտեր էին, գյուղերն անմարդաբնակ: Ախալքալաքի մոտ մի գյուղ մտանք: Ոչ շուն կար, ոչ կատու, ոչ շունչ, լքյալ տներ էին միայն: Մեր ընտրած տունը հենց գյուղի եզրին էր: Ցորենը՝ հասած, ծովի պես ալեկոծվում էր…. միայն հնձիր: Ման եկանք ու անհրաժեշտ ամեն ինչ գտանք, և գերանդի, և ուրագ, և պարան, և անիվ, և պարկեր… Մի խոսքով ամեն ինչ, ինչ որ պետք էր: Աշխատիր, որ շուտ վերադառնաս: Մեկ էլ տեսնես տերը վերադարձավ՝ սարի այն կողմում դեռ կռիվ է՝ հայերը դեռ կռվում են։ Մեր «խնամին» սկսեց ուտելիքի մեր պաշարը գողանալ: Գալիս նստում էր իմ սայլի վրա, ինձ ստիպում ետ նստել ու խուրջինից դուրս էր քաշում մեր ուտելիքները: Ամաչում էի բան ասել, կամ Իմայիլին մի կերպ հասկացնել:
-Իսմայիլ պապիկ, ինչո՞ւ իր սայլին չի նստում» դիմում էի նրան խեղճացած։ ------- --Կհասկնամ, օղուլ, բայց ի՞նչ ընեմ, ես ալ չգիտեմ»…
Նա միշտ ինձ պաշտպանում էր, իր հովանու տակ էր առնում, որպես իր տան անդամի: Դա ավելի էր կատաղացնում մեր «խնամուն», լարում էր իմ դեմ: Վերջին օրերն էին, քաղն ավարտում էինք: Ինձ ուղարկեցին ջրի՝ արտերից ներքև, իսկ աղաս ուզում էր, որ ես, խուրձ անեմ։ «Խնամին» տեսնելով, որ իր պահանջը չեմ կատարում հարձակվեց վրաս ու սկսեց սայլի փայտով խփել: Իսմայիլը հրեց գցեց նրան, իսկ ես մի կերպ փախա։ Միտքս եկավ հենց «խնամու» ասածը, թե՝ «Հայերն այն կողմում են, սարի այն կողմում կռիվ են անում»: Վճռականորեն քայլեցի դեպի սարը։ Իսմայիլը լացակումած «Խալիլ, Խալիլ…» կանչելով վազեց ետևիցս։ Կանգ առա, նստեցի։ Շրջվեցի դեպի նա.
- Իսմայիլ պապիկ, ես կերթամ այն կողմը, այնտեղ հայեր են, ես կերթամ…
- Չէ, որդիս, որտեղ հայ՝ այնտեղ թուրքի կոտորած է…. ալ անոր հետ չենք խոսի: Արի գնանք, ինձ մենակ մի թողնիր, ալ անոր հետ գործ չենք ունենա:

rstak58
20.11.2010, 15:35
Եվ այդպես էլ նրա հետ այլևս գործ չունեցավ: Ոչ էլ ես: Մեր բեռները բարձեցնք նորոգ սայլերի վրա ու ճամփա ընկանք դեպի Ղարս: Գյումրին ու Անին ձախում թողեցինք, մտանք Ղարս… Բնիկ մարդ չկար՝ պատահական, թափառ եկվորներ էին, մտել, տիրել ու ապրում էին։ Չիմացանք թե ինչ ցեղից են: Տներ, խանութներ, սրճարաներ…. բոլորը լքված, ազատ…. ապրիր, եթե կամենում ես, միայն պիտի հայ չլինես: Սա Ղարսն էր, երբեմնի՝ Հայոց մայրաքաղաքը:
Ղարսից գնացինք դեպի արևմուտք, դեպի Ղարաքիլիսա՝ «Սև ժամը»: Ղարաքիլիսան ինքն էլ էր սև, մութ անտառուտների մեջ հազիվ խցկված էր: Մի լայն ձորակ նրան տեղ էր տվել թեքության վրա: Եկեղեցու հնությունը նկատեցինք անմիջապես։ Իհարկե լցված էր զինամթերքով: Կյանք չկար, միայն ասկյարներն էին շարժվում: Քաղաքի կենտրոնում՝ գետակի մոտ հանգստացանք: Այնտեղից պիտի սկսեինք վերելքը ոլորուն ճամփով: Ինձ հազվադեպ է այդպիսի մութ անտառ հանդիպել: Հիշում եմ ձորակի մեջ, բացատում ինչ-որ գերիների էին մտրակում: Ստրո՜ւկ հայություն:
Մեր հարազատ Խնզրի գյուղը հասանք արդեն խոր աշնանը: Շատ պաշար ենք բերել՝ տանեցիք ուրախացել են: Գյուղում խոսում էին մեր նախանձելի հաջողության մասին: Իսմայիլը հայրական պարտքի կատարման գիտակցմամբ ժպտում էր: Համով ճաշ կերանք, որից հետո լավ քնեցինք։
Թե ես ի՞նչ էի զգում՝ չեմ հիշում, միայն գիտեմ, որ ես այդ ամբողջ ժամանակ ապրել եմ իմ հայությամբ ու հոգով անընդհատ վերհուշի մեջ էի. «սա մեր տունն է, սա մեր արտն է, սա իմ հոր գերեզմանն է, սա մեր գյուղացիների տներն են»: Բոլորին, մեկ առ մեկ անուներով պիտի հիշեի։ Հետո հիշում էի հետս կատարված դեպքերը. «այստեղ պիտի փախչէի, բայց Թորգոմը չտարավ, Ծատուրը փախավ, բայց ինձ մոռացավ տանել, Մանուկին կորցրի, Ղազարը մնաց այնտեղ՝ Անկարայում, Գալուստի և եղբոր տեղը չգիտեմ: Ո՞ւր փախչես, երբ քո գյուղումն ես, բայց ազգիդ բեկորներն աչքիդ առաջ անհետանում են:
Մեմեդն անհանգիստ էր՝ ձմեռը էր գալիս. կերի պաշարը պիտի լրացվեր, տան չորս կողմը կարգավորվեր, երդիկը պիտի կարգի բերվեր, ճամփաները նորոգվեր, զուգարան սարքվեր… Մինչ այդ տան ետևն էր որպես զուգարան ծառայում: Զուգարան սարքեցինք, բայց այդպես էլ չօգտագործվեց: Ես գործունյա օգնական էի, անգամ՝ խորհրդատու։ Մեմեդը ուզում էր ստեղծել, սակայն ստեղծագործ միտք չուներ: Ձմեռն իմ գործը ծանրացավ. ճանապարհ բացել, աղբը թափել, կտուրը մաքրել, ջուր բերել, խոտ ջարդել… Մի խոսքով. թվարկելն անիմաստ է՝ երկար կտևի:
Մեզնից ոչ ոք առանձնապես չհետաքրքրվեց այն լուրով, որ մեր անասուն «խնամին» որոշել է նորից ետ գնալ Անկարա՝ Զիա բեկի մոտ: Գնում են՝ թող գնան, մտածում էին մերոնք: Միակ մտածողը նրա կինն ու փոքրիկ աղջիկներն էին: Հայրն իր հետ տանում էր երկու մեծ տղաներին:
-Ձմեռ է, որդիներիս մի տանիր, մի դժբախտացրու մեզ, անխիղճ-, լալիս էր խեղճ կինը։
-Չէ, պիտի գնամ։ Այն լավ տեղերը թողած, այս տկլոր վայրերո՞ւմ պիտի ապրեմ: Կգնանք, հիմք կդնենք ու կգամ ձեզ կտանեմ: Միայն համբերություն ու ողջություն: Խուրջինները լցրին, գուլպաները, կապաները, տրեխները հագան, բեռները շալակեցին ու հայդա՜: Այդ գնալն էր, որ գնացին: Հաջորդ գարնանն իմացանք, որ ուժեղ բքի մեջ են ընկել ու երեքն էլ միատեղ խեղդվել են:
Գարնանը Զիան հիվանդացավ, անկողին ընկավ: Ես նրան անկողնում տեսել եմ մի երկու անգամ: Գիտեի, որ հիվանդ պառկած է։ Մեկ էլ իմացա, որ մահացել է։ Վշտացա։ Վշտացավ նաև ամբողջ գյուղը՝ նա երբեք, ոչ մեկին վատություն չէր արել: Շաբանենց տնից ուրախ ժպիտներն ու ծիծաղի ձայները վերացան։ Փոքրամարմն Իսմայիլը լրիվ մի բուռ դառավ։ Սակայն տարօրինակն այն էր, որ երկրորդ դժբախտությունն էլ չուշացավ: Մի երկու ամիս հետո անկողին ընկավ մարմնեղ Մեմեդը: Իսմայիլը ահիուդողի մեջ էր, քանի որ Մեմեդի հիվանդությունը շատ նման էր Զիայի հիվանդությանը: Մինչև այդ Զիայի կինը թռավ Հայդարի գիրկը: Մեմեդի անկողնային տանջանքը մինչև հիմա աչքիս առաջ է։ Ցավոտ հիվանդություն էր: Ձյուն ուզեց, Մեծ լեռան ձյունից: Ձիով գնացի բերի, բայց հասա հոգեվարքին: Մեռավ նաև մտասույզ Մեմեդը: Շաբանենց Իսմայիլի կյանքը խորտակվեց: Ճակատագիրն էր այդպիսին։ Մնաց առանց կին, առանց որդի ու շուտով նաև առանց հարսների, որովհետև մյուս հարսն էլ շտապեց չզրկվել կյանքի վայելքից, միացավ մի նոր արուի հետ: Կարծեմ գնաց Իսմայիլի եղբորորդու մոտ, քանզի իր երբեմնի սիրեկան Հայդարին, արդեն զբաղեցրել էր քույրը:
Ես մնացի Շաբանենց տոհմի միակ ժառանգորդը։ Իսմայիլն ուզում էր միացնել ինձ ու իր միակ թոռնուհուն՝ Լեյլուն։ Գարունն անցնում է, իսկ մեր գործերը մնում են՝ մենակ ուժս չի պատում։ Շաբանենց Իսմայիլն այլևս հույս չունի տնտեսապես ամրանսլու: Այդ ժամանակ լուր տարածվեց, թե Տրապիզոնում «քիրայով»՝ վարձով, ալյուր են կրում և այլուրով էլ վարձատրում են։ Ընդ որում՝ շատ առատ: Մի քանի քրդեր, առանց հապաղելու պատրաստվեցին, սայլերը լծել ու գնալ: Իսմայիլը երկար մտածեց, ուղարկի՞ ինձ, թե՞ չուղարկի… Դիմեց գուշակի, բարեկամ քրդերից խորհուրդ հարցրեց: Ի վերջո համաձայնվեց
-Տղսյին ինչպես հանձնում եմ ձեզ, այնպես էլ նույնությամբ վերադարձնեք գյուղ հանձնեք ինձ։ Դուք լավ գիտեք ուրիշ ոչ ոք չունեմ։ Մնացել է այդ մեկը, լույսի պես պահեք , չսխալվի։Վերև աստված կա , վատություն չանեք։Ալլահը ձեզ հետ, միշտ ձեր գլխին հով անի ամին ։ գնացեք և վերադարձեք բարով խերով
։Ոտով ահագին տեղ եկավ ինձ հետ,հազար խրատներ տալով
-Ինչ եղել է եղել է , անողի մուրազը փորը մնա .. Մեկ է ձերոնք չկան , ալ հայություն չկա , ամեն կողմ թուրք է , կմնաս իմ մոտ կմեծանաս ընտանիք կկազմես, կհիշես նրանց , դու խելոք տղա ես մավինի թոռն ես ։ Բոլոր հարազատներտ այստեղ են ։ Գնա ու վերադորձիր։ Ոչ դու մեկը ունես ոչ ես ալլահն է այդպես կամեցել։ Արի մեկ էլ համբուրեմ աչքերդ , աս աչքերդ մեր գյուղից չկտրվի։ Սրանց լսիր ,ինչ որ կասեն կանես։ Աս մի քանի փարան էլ , որ հարկավոր ըլլա կծախսես քեզ համար։ Կսպասեմ ճամփիդ Խալիլ ,որդիս։
Ու ինձ էլ նրանց վստահությանը հանձնելով ուղակրկեց «քիրայով» ալյուր կրելու: Սակայն ես ինչ էի մտածում , ով՞ իմանա , եթե ինքս չեմ իմանում։ Միայն այն եմ հիշում եմ ,որ սիրտս ուրիշ էր ականջս ուրիշ։Սակայն ճշմարտոըթյունը ինձ համար այն էր,որ ես որոշակի սրտիս մեջ էի ,ոչ թե ականջիս ։Ես միշտ այդպես եմ ապրել շնչել , դրանով ես ինքզինք եմ եղել ,ոչ մի ուրւշը, մի այլ ոմնի հաշիվը։ Այսոր էլ կասեմ , որ միայն այդպես եմ ապրել շնչել ու գործել։Մաքրությունն իմ ճանապարհս է եղել բարդությունը ՝ կյանքս։Առաջինի մեջ աճել եմ ,երկրորդի մեջ տոկացել։
Մարդն ինքն իրեն ոչ միայն պետք է մաքուր պահի , դա իր էությունն է ու գոյության դեմքը , այլև պարտավոր է մաքրել նաև իր շրջապատը, սա արդեն պարտավորություն է ՝ որպես հասարակական էակի , եթե դրան չես հասել դու դեռ մարդ չես հասարակության համար ։ Եթե չես կարող այդ անել , գոնե ինքդ պարտադիր կարգով պետք է մաքուր մնաս, այդքանը ,թե չկաս , դու ոչնչություն ես , հետևաբար քեզ մաքրելն է բարիք՝ մարդու դերն անաղարտ պահելու համար։
Շարժվեցինք Գյումուշխանու ուղղությամբ։ Դա Բաբերտից Տրապիզոն տանող ճանապարհի վրա էր։ Այստեղ արծաթի հանքեր կային և ես հիշեցի, որ Տացուիս ցորենն այս կողմերից էին գալիս տանում։ Այստեղ հրաշալի խնձորի այգիներներ կային։
Ես նսել էի սայլիս վրա։ Եզներս իրենք էին գնում առջևի սայլերի ետևից։ Թե առջևիններն արագանային՝ իմոնք էլ էին արագացնում քայքը, դանդաղանային՝ դանդաղում էին։ Առավոտյան արդեն բարձրացել էինք Սև ծովից Բայազետն անջատող Բոզ Դաղի սարահարթը։ Ծովի թարմ օդն այստեղ արդեն հասնում էր, թեև ծովը դեռ հեռու էր։ Ես իմ սայլին նստած նայում էի ներքևում մնացած մեր շեներին ու քաղաքներին։ Նայում էի ու ինքս ինձ ասում. «ես Ջիվանիկն եմ, Տացուիս թոռնիկը, ես հայ եմ, թուրք չեմ…»… Մեկ էլ տեսնեմ մեր կողքի հետ մի տղա է քայլում։ Ինձնից բավականին մեծ կլիներ։ «Տեսնես ո՞ւր է գնում» հանկարծակի անցավ մտքովս։ Թուրքի նման չէր։ Ուսին մի մեծ քթոց ուներ։
Նա հավասարվեց իմ սայլին ու երկար նայեց ինձ։ Հայացքն այնքան խորն էր թափանցում, որ ակամայից սկսեցի մտքիս մեջ հայերեն մտածելուցս էլ վախենալ։ Ինքը կարծես ամեն ինչ հասկացավ։ Մոտեցավ, բայց բան չասաց։ Մի քիչ հեռացավ, հետո նորից մոտեցավ։ Ասես ինչ որ բան էր ստուգում՝ մեկ հեռվից էր նայում, մեկ՝ մոտենում։ Հետո որոշեց խոսքի բռնվել հետս.
- Կթողնե՞ս նստեմ սայլիդ, հոգնել եմ։ Ես գիտեմ դուք էլ եք Տրապիզոն գնում։ Ես էլ եմ այնտեղ գնում։
Ես ուզում էի, որ նստի, բայց վախենում էի, չէի ուզում ինքնագլուխ բաներ անել։ Ինքն ասես գլխի էր ընկել։ Նորից հարցրեց.
- Կուզես նստեմ սայլիդ, զրույց կանենք։ Ես շատ հետաքրքիր բաներ գիտեմ։
- Հա,- ասում եմ,- բայց գնա այն տարիքով քրդին հարցրու։ Եթե թողեց՝ արի նստի։
Վազելով գնաց։ Քուրդը թույլ տվեց։ Նորից ետ եկավ, տեղավորվեց իմ սայլին։ Որոշժամանակ լռում էր, հետո տխուր նայեց ինձ.
- Դու թուրք չէս, դու հայ ես, հայ որբ։ Մի վախեցիր, ինձ ճիշտն ասա։ Տեսնում եմ, հիմա արցունքներդ կթափվեն։ Մի վախենա, ես ոչ ոքի չեմ ասի, ես թուրք չեմ, հույն եմ։ Կաղաչեմ՝ խոսիր, ես հայերեն շատ լավ գիտեմ, գիտեմ որ սա հայի երկիր է, ես շատ բան գիտեմ։ Խոսի´ր մի վախենա։
Սիրտս լցվել էր, չէի կարողանում գեթ մի բառ ասել։ Եթե խոսեի՝ անպայման կհեկեկայի։ Ինքը ամեն ինչ տեսնում հասկանում էր։ Ասաց.
- Դու սրանցից մի վախենա, հիմա ոչ թուրքերը, ոչ սրանք քեզ ոչինչ չեն կարող անել, հիմա ամերիկացիները հայ որբերին հավաքում են որբանոցներում Տրապիզոնում էլ որբանոց կա։ Շատ լավ տեղ է՝ դպրոց կա, բաղնիք կա, տանում են ծովում լողացնում, հայերեն են սովորեցում։ Սենյակները մաքուր են, որբերի շորերը մաքուր։ Բոլորն էլ կուշտ են։ Եթե հայերեն խոսես՝ ես քեզ անպայման կտանեմ կհանձնեմ որբանոց, կազատվես, ես տեղը գիտեմ։
- Դպրոց, ազատվել… Քեզ Տացուս է ուղարկե՞լ,- կամացուկ կմկմացի ես հայերեն ու աչքերիցս արցունքներն սկսեցին թափվել։ Եզները թարսի պես շեղվել էին ու իմ սայլը ճամփից դուրս էր ընկել, իսկ մենք չէինք նկատել։
- Մի վախենա, ես քեզ անպայման պիտի օգնեմ։
- Անունդ ի՞նչ է,- հարցրի նրան։
- Կոզմա է։ Ես հույն եմ։ Մի վախենա հայերեն խոսելուդ մասին ես բան չեմ ասի, բայց դու էլ պատմածներիս մասին ձերոնց բան չասես։ Արդեն մթնում է։ Այստեղ մոտիկ գյուղ կա, երևի գիշերը կմնաք այնտեղ, իսկ առավոտ ծեգին թե շարժվեք՝ մինչև կեսօր արդեն Տրապիզոնում կլինեք։ Այնտեղ ես քո մասին հոգ կտանեմ, բայց համենայն դեպս հիշիր. որբանոցը քաղաքի ամենամեծ եկեղեցու մոտ է, իսկ եկեղեցին լավ երևում է քաղաքի գրեթե բոլոր կողմերից։

rstak58
20.11.2010, 15:35
գիշերեցինք մոտիկ գյուղում, բայց Կոզմային այլևս չթողեցին, որ սայլին նստի։ Նա ինձ նայեց բազմանշանակ հայացքով ու գնաց։ Հաջորդ առավոտ մենք արդեն Տրապիզոնում էինք։
Արդեն մի քանի օր էր, որ ալյուր էինք կրում։ Նավահանգստից հասցնում էինք կենտրոն։ Երկար ճանապարհ չէր, բայց վերելք էր։ Օրը յոթ-ութ անգամ գնում գալիս էինք։ Իմ գործը եզները պահելը, բարձած պարկերին հետևելը, ջուրն ու խոտն էր։ Բարձում վերջացնում էին ու ես «հո՜, հո՜, Մրո» ասելով բարձրանում էի մինչև այգի։ Այնտեղ, եթե եզներն իրենց լավ էին զգում, նստում էի սայլին։ Արդեն քանի օր էր միևնույն ճանապարհի վրա էինք, դարձել էինք քաղաքի սայլապան։ Այգին անմշակ էր, մեր մազերի նման, ոչ ոք չէր հրապուրվում նրանով, անջրդի վայր էր։ Կարելի էր ծառերը հաշվել։ Ես հաշվում էի մինչև 10-15-ը և էլ չէի շարունակում։ «Ինչո՞ւ չեն կտրում վառում», ասում էի մտքումս։
Մի օր ճաշին եզները բաց էինք թողել այգում, խոտ էինք տվել ու նստել հանգստանալու։ Եկավ վերջին, թե՞ նախավերջին օրը, որոշակիորեն չեմ հիշում, մերոնք արդյունքից շատ գոհ էին՝ հեշտ ու շահավետ գործ էր։ Լավ էինք վարձատրվում, շատ լավ։ Սայլապանների բարձր տրամադրությունը ինձ ամեն ինչ մոռացնել էր տվել։ Այդ օրը վերջին ուղերթն էինք կատարում։ Երեկո էր։ Մոտենում էինք բեռնաթափման կայանին։ Այդքան ժամանակ ուշադրություն չէի դարձրել, թե որտեղ են պարկերը հանձնում, քանի որ նրանք էին կրում, տանում, հանձնում, հաշվարկում։ Ես հետևում էի իմ համեստ պարտականությանը՝ պահել-հաշվել սայլերը։ Վերջին ուղերթի ժամանակ, երբ բեռնաթափման վայրին հասնելու վրա էինք, ինձանից քիչ մեծ մի երեք- չորս լակոտներ, նկատեցին մենակ լինելս ու սկսեցին վրա տալ՝ ինձ էլ, իմ սայլն էլ քարկոծել։ Փողոցը լիքն էր մանր քար ու խճով։ Մնացել էի անպաշտպան։ Ապահովության համար, բարձրացա սայլիս վրա, սակայն նրանք չէին դադարում ճիպոտներով ու քարերով ինձ էլ, եզներին էլ անհանգստացնել։ Մեծ քուրդը, որ առջևում էր նկատեց իմ նեղությունը ու իր մահակով վազեց դեպի այդ լակոտները, բայց ո՛չ թե խփելու, այլ վախեցնել-փախցնելու մտադրությամբ, ու դեռ նրանց չհասած գոռաց.-
- Ծո, ձեր հերն անիծած, անպատկառ լակոտնե՛ր, ի՞նչ եք ուզում խեղճ տղայից, ինչո՞ւ եք նեղացնում, նա էլ ձեզ նման հայ որբ է, փախե՛ք, կորե՛ք։
Չհասկացանք թե ինչքան կարևոր բառեր ասաց այս քուրդ մարդը, դեռ չէինք հասկացել, որ այդ բառերն իմ համար ճակատագրական էին լինելու։ Քրդի սիրտն անկասկած բարի էր, երևի խղճաց նաև այդ զրկված անմեղ, անտեր հայ որբերին, փորձելով այդ կերպ «Աս տղան ձեզ նման որբ է» ասելով քշել նրանց և ոչ թե պատժել։ Այն էլ հայերեն։ Քուրդն ասես ավետիս հայտնեց տղաներին… «Հայ որբ է» բառերը փոստատար աղավնու նման, թռան դեպի ուր որ հարկն էր։ Երեխաները թռա՜ն «հայ
ո՜րբ, հոս մի հայ որբ, հա՜յ որբ» գոռալով։
- Ծո, Տուրսուն, դու էս ի՞նչ արիր, տնաքա՜նդ,- մինչև Տուրսունի ուշքի գալը ձայնեց քրդերից մեկը։ Տուրսունը շշմել փայտացել էր.
- Ծո՛, աս ես ի՞նչ ղալաթ ըրի,- ասաց ու թռավ տղաների հետևից գոռալով.
- Ծո՛, լակոտնե՛ր, սուտ ասի, եկեք իրեն հարցրեք, այստեղ ո՛չ մի հայ որբ էլ չկա, կորե՛ք, բերաններդ փակե՛ք, ես ձեզ խաբելու համար ըսի…
- Հայ ո՜րբ, հոս է աս սայլերի մեջ է,- շարունակում էին ճչալ որբերը։ Այսպես ճչալով էլ հասան ու կանգնեցին մի մարդու առաջ, որի ձեռքին մատիտ ու հաշվառման մատյան կար։ Տուրսունը մոտեցավ նրան.
- Բեյ աղա, սրանք սուտ են խոսում, չհավատաս նրանց, ես հայերեն լավ չգիտեմ… Մենք ոչ մի որբ չունենք, մեզ հետ մեր որդին է։
- Լավ, լավ, լավ… Ժամանակ չունեմ։ Ո՞ւր է այդ տղան։
- Ահա, ան է, ան է, հոն է պարոն Ահարոն,- տագնած իրար անցան որբերն ու ինձ քարշ տալով բերին դեպի այդ պարոնը,- ըսե՛, ըսե՛, ըսե՛, որ հա՛յ ես, ծո՛, դու հայ ես, ծո՛, աչքերիդ նայիր, ծո՛, քեզի նայիր, ծո՛, դուն թուրք չե՛ս, հա՛յ ես, ծո՛, հոգիդ բերանիդ մեջ բանտված է, ըսե՛, մի՛ վախենար, մենք բոլորս ալ հայ որբ ենք…
- Կեցեք, կեցեք,- ձայնեց պարոն Ահարոնը հանդարտեցնելով տղաներին էլ սայլվորներին էլ, որոնք փոխադարձորեն գոռում էին.
- Ի՞նչ կզրպարտեն աս թափառական որբերը, բեյ էֆենդի, մեր տղային սա լաճե՞րն են ճանաչում, թե՞ մենք։ Հարցրեք իրեն, թող ըսե՛, ըսե՝ ո՞վ ես դու…
Սկզբում ես լռում էի, հետո նայելով մեր սայլվորներին գլխով հաստատեցի նրանց ասածը։ Պարոն Ահարոնի հայացքից չվրիպեց աղերսախառն հայացքս, արցունքներս թափվում էին, բռնեց ձեռքիցս, մի լավ զննեց ու ցույց տվեց հեռվում երևացող եկեղեցին.
- Նայի՛ր, սա եկեղեցի է, հայոց մե՜ծ եկեղեցին է սա… Հոս սուտ խոսել չի կարելի… ալ մի հուզվիր, ես կգամ, քեզ որբանոց կտանեմ, մի վախեցիր։
Թեթև ժպտացի ու փախա դեպի իմ սայլը։ Արդեն հասցրել էի դիտել շրջակայքը, ալյուրը հանձնելու վայրի ոչ միայն դուրսը, այլև ներսը։ Ահագին մի բարձունք էր մեջը լիքը սպիտակ ալյուր։
Պարոն Ահարոնը դարձավ դեպի քրդերը.
- Որտե՞ղ եք գիշերում։
- Քաղաքից դուրս, , գետի այն կողմը, Չայլախի խորանքում…
- Լավ, գնացեք, վաղը կգամ, ամեն ինչ կպարզեմ և եթե իրոք հայ է ապա երեխային կվերցնեմ։
- Լավ, թող վաղը բացվի, ամեն ինչ կպարզվի բեյ-էֆենդի,-ասացին քրդերն ու բաժանվեցինք։ Իսկ հայ որբերըերն իմ հետևից էին նայում շարունակում կանչել սայլերի հետևից.
- Հե՜յ, մենք վաղը կգանք, ինչո՞ւ բաց թողեցիր, պարոն Ահարոն…
Սայլերը թեթևացած շտապում էին դեպի գիշերօթոց։ Միայն ես էի ծանրացել հոգիս պատած խռովքից, անընդմեջ մտածում էի՝ «Ինչո՞ւ ինձ բաց թողեցիր, պարոն Ահարոն»։ Երեկո էր, հասնում էինք մեր իջևանատեղը։ Գիշերելու կամ հանգստանալու համար սայլվորները լավ հնարավորություն ունեն. որտեղ էլ հանդիպես նրանց նույնն բանն են անում. սայլի լծակները թեքում են դեպի վեր, վրան փռում են խսիր, զանազան չուլեր, այլ կարգի փալասներ ու նստում տակը։ Ստացվում է հոլիկ. ուզում ես գիշերիր, ուզում ես՝ ցերեկիր։ Ես պառկեցի սայլիս կողքին, եզներիս արանքում ու քնեցի։ Հանկարծ լսեցի, որ գիշերվա կեսին անունս տալիս են, «Ջիվան, Ջիվան»… Հայկական անունս են տալիս... Շուրջս նայեցի, լսողությունս լարեցի՝ լռություն էր։ Շուռ եկա, որ նորից քնեմ։ Հենց աչքս կպավ՝ նորից լսեցի՝ «Ջիվան»։ Վեր կացա ու ավելի ուշադրությամբ սկսեցի լսել, զննեցի շրջակայքը՝ ոչ ոք չկար։ Այսպես մի քանի անգամ արթնացա ու քնեցի։ Քրդերն ինձ վեր կացրին, երբ արշալույսը դեռ տակավին չէր ճառագել։
- Շո՛ւտ արա, եզները տարեք, արածացրեք, բերեք՝ փախչենք, քանի դեռ չեն եկել քեզ տարել։
Մեր միջի մեծ քուրդը մտահոգ էր, գիշերը նրանք խորհրդակցում էին, թե ինչ անեն, որ ինձ չտան։ Ես ձևացրի թե անտարբեր եմ, սակայն արցունքները հոգուս մեջ հոսում էին վարար գետի պես։ «Չէ՜,- մտածեցի ես,- հարկավոր է մեկնելը ձգձգել միչև գան, քանի դեռ չեն եկել՝ պետք է մի բան մտածել… Բա որ չգան… Չեն էլ գա, բայց ես ինչո՞ւ եմ վերադառնում, ո՜ւր… Չէ՜, Ջիվանիկ, որոշիր, ժամն է,- ասացի մտքումս ու բռնեցի կողքիս տղայի թևը.
- Գիտե՞ս ինչ մտածեցի. դու եզներին քշե ճամփի ան կողմը, հոն՝ քերծի պռնկին կաց, ես գնամ կրպակներուն քով, հաց առնեմ, գամ։ Մոտս փարա կա… միասին կուտենք, հա՞…
- Հա, գնա բեր, եզներին ես կտանեմ։
Գնացի դեպի հացի կրպակները… Քայլում էի ու գիտեի, որ այլևս ետ չեմ գալու։ Հիմնական ձգտումս արագ հեռանալն էր, բայց դեպի ո՞ւր գնայի՝ քաղաքը չգիտեի, եկեղեցու տեղը չգիտեի, սակայն վախ չկար՝ պարզապես քայլում էի արագ-արագ հեռանում էի։ «Ի՞նչ ուզում է ստացվի,- մտածում էի ես,- հիմա կարևորը հեռանալն է»… Գնում էի, բայց նաև մտածում, որ գուցե ճիշտ չեմ անում, մտածում էի Իսմայիլ պապիկի մասին, հասկանում էի որ ցավ է ապրելու, բայց չգնալ չէի կարող, ուստի ինձ համար պատճառներ էի հորինում. «հացի եմ գնում…»… Ու քայլում էի դեպի հայությունս… «Կրպակները դեռ բաց չեն,- մտածում էի ես,- բայց ինչ կա որ, մեկ է բացվելու են, գլխավորը ժամանակ շահելն է մինչև գան»… «Առա՜ջ, այ, այս ճանապարհով քաղաք գնալիս ես տեսել եմ մի փուռ-խանութ՝ կիտված սպիտակ, խոշոր սոմիներով… Գնա՜մ, գնա՜մ… հասնեմ այդ սոմիներին… շատ են, եթե շատ են, ուրեմն շատ էլ կտան… Գնամ, առա՜ջ»… Հանկարծ նկատեցի, որ վազում եմ, փախչում… Փախչում եմ… Նորից մտածեցի Իսմայիլի մասին՝ մեղքս եկավ. «ուշ է, ետ գնալ է պետք, այսպես չի կարելի… Կասեմ խանութ չկար, հաց չկար… Կասեմ՝ փակ էին, ետ եկա»… Ոտքս կախ գցեցի, բայց հայ լինելս արդեն արթացել էր հոգումս ու հայ մնալս կախված էր առաջ գնալուց… «Առա՜ջ,- նորից քաջալերեցի ինքզինքս,- ետդարձն անդունդ է և արդեն ուշ է… Արևը ծագել է… Ողջո՜ւյն արև, ինձ ուժ տուր»… Արդեն մտել էի քաղաք…
Ա՜խ, պարոն Ահարոն, պարոն Ահարոն, ուր է քո ցույց տված եկեղեցին… Ընկել էի քաղաքի մեջ ու չէի կողմնորոշվում։ Ինչքան շտապում էի՝ այնքան շփոթվում ու կորցնում եմ ամեն հետք։ Որոշեցի իջնել ծովի կողմը, բայց վախենում էի, որ մերոնք այնտեղ լինեին։ Ուրիշ ճար չկար՝ գնացի։ Մինչև ծով չիջա՝ այգու տակի հարթությունից բռնեցի երեկվանից մնացած սայլերի հետքն ու քայլեցի, բայց ոչ մի կերպ չեմ կարողանում կողմնորոշվել։ Հոգնել եմ, սոված եմ, ծարավ ու հուսահատ… «Չէ՜, կգան, կհասնեն, ինձ կբռնեն այս քաղաքի մեջ։ Ի՞նչ անեմ»… Օրն անցնում էր։ Քարշ էի գալիս քաղաքի մի նեղ փողոցի երկարությամբ ու ստեպ-ստեպ դեպի վեր եմ նայում՝ եկեղեցու գմբեթը տեսնելու ակնկալությամբ։ Միաժամանակ մտածում եմ հաց ճարել, քղցս մեղմել։ Գնում եմ, կանգնում, դես-դեն եմ նայում, խանութներն եմ հոտոտում, փոքրիկ, կողք-կողքի խցեր են, չարչիներ, մրգեր, մրգեր… Բարակ մայթ ու մի սայլի լայնություն ունեցող սալահատակ փողոց էր։ Քայլում էի արդեն հոգնությունից անտարբեր դարձած, բայց աչքս դեռ շրջում էր դես դեն։ Գնում էի աջ կողմով, քանի որ ձախ կողմում ավելի շատ մրգեր կային շարված։ Հանկարծ ներքին մի ձայն ասես հուշեց. «ձախ նայիր…»… Նայեցի ու… այն տղա՜ն, այն հույն տղան… Քթոցը դրել է խանութի առաջ, ինչ-որ բան է երկարացնում, բան է վերցնում, բան դարսում քթոցի մեջ։ Նա՛ էր։ Ձեռքին մի ուրիշ կողով էլ կար։ Ուզում էր կողովը ցած դնել, շուռ եկավ ու նայեց ինձ։ Իսկույն ճանաչեց ու ամեն ինչ թողած թռավ դեպի ինձ.
- Այդ դո՞ւ ես… Ես չասացի՞, որ դու հայ ես… Ես գիտեմ, դու ուզում ես փախչել… Եկո՛ւր, եկո՛ւր, եկո՛ւր, ես հիմա քեզ հասցնեմ որբանոց, ես տեղը գիտեմ…
Էլ մեկը երկուս չարեց՝ ինձ գրկեց ու հա՜յդա… Ես իջա գրկից ու թևից պինդ բռնած վազեցի… Հասանք որբանոցի դռանը։ Արագ-արագ թակեց մեծ, սիրուն ներկված երկաթյա ճաղերով դարպասը։ Տագնապ կար այդ թակի մեջ։ Բաց արին…
- Հայ տղա՛, հայ որբ եմ բերել ձեզ հանձնելու։ Ես գիտեի, որ նա հայ էր… Դե՛, բախտավոր եղիր,- համբուրում է ինձ ու շրջվում որ հեռանա։
- Կեցի՛ր, կեցի՛ր,- ձայնեցին նրան,- պարգև պիտի տանք քեզի, անունդ ըսե…
- Շատ շնորհակալ եմ, ես խոստացել էի, չափազանց ուրախ եմ, որ բախտի բերմամբ, թե պատահմամբ, բայց խոստումս կատարվեց։ Ուրիշ ոչինչ, չեմ ուզում, շնորհակալ եմ, անունս հույն Կոզմա է…
Ասաց ու ետ թռավ դեպի իր քթոցները…Ճակատագիր, բախտ, պատահականություն զուգադիպություն ,այդպիսի բաներով, այդպիսի բաներով ես այլևս չեմ զբաղվի ,թող ընթերցողն ինքը գլուխ հանի և գիտությունը լույս սփռի այս ենթածալքերի մեջ։ Իմն այն է ,որ այդ բոլորով հանդերձ ես ազատվեցի ։Ես պաշտմունք չեմ ունենա , չունեմ նաև այն էական առարկություններ,
այնու հանդերձ հանձնվում եմ։
Որբանոցի դռնապահ հաղթանդամ մարդը, հափշտակեց ինձ Կոզմայի եղբայրական ձեռքերից ,գրկեց տարավ ներս
-Մի նոր փրկված եմ բերել ձեզ ընկեր լաճեր վեր կացեք։Մեկը արդեն ոտի վրա էր ։ Բոլորի վերմակները քաշ քշեց, բոլորն էլ վեր թռան նստեցին
-Նոր որբ տղա են բերել
Անունդ ինչ է՞
-Հայերեն գիտես՞…որտեղից՞ ես …ազատված ոչ ոք չունես՞. ով՞ բերեց… ինչու՞ չես խոսեր.. ալ մի վախենար
-Ես ինչպես խոսեի՞… երազ է՞ սա, աս ինչ՞ բան է … իսկապես՞ հեքիաթային էակներ չեն։
-Բա որ չէ , օրը ցերեկ է ,ասոնք տակավին պառկած, իրենց համար…
-Ես… բեն էրմենջէ հէ-հէ բիլիրեմ(ես հայերեն գիտեմ)
-Էս մեկին ինչ ենք՞ ասում, էս մեկին ինչ՞ եք ասում
Հաց ջուր Բենըմ ադըմ Ջիվան(անունս Ջիվան է )
-Լավ է, լավ է կսովորես ,մենք ալ չգիտեինք…
Ներս մտավ պարոն Ահարոնը
-Ինքդ ես եկել ..ապրես.. գալիս էի քեզ բերելու…
-Աղաներդ եկել են ուզում են քեզ տեսնել… եկուր մի քաշվիր, թող իրենց աչքով տեսնեն
-Չէ, չեմ գնա… աղաչում եմ …մի տանիր
-Լաց մի ըլլար ես չեմ տար , կուզեն իրենց աչքով տեսնեն, հետո գնան...
-Չէ-- պնդում եմ ես հեռու նետվում, լաց լինում , ավելի շատ ամաչում եմ քան վախ ըզգում
-Մանչ ջան նրանք ասում են աչքով տեսնանք ,գնանք իրեն աղային հավատացնեք, որ որբանոցում է ,ուրիշ բան չի պատահել , մեղք է , ասում են ծեր է ։
Ես մեղմացա , դռնապանը գրկեց ինձ պարոն Ահարոնի հետ տարավ դարբասի մոտ. նրանց ի ցույց։ Չեմ կարող նայել նրանց երեսին դեմ առ դեմ, ոչ թե վախից ,այլ ամաչելուց ։ Այդքան հոգատարությունից հետո լքել՞, դավել՞ փախչել դեպի քո հայությունը։
-Լավ շնորհակալ ենք, որ տեսանք, կերթանք Իսմայիլին կպատմենք, ինչպես է եղել։Սայլն ու ալյուրը կհանձնենք իրեն… երևի ալլահի կամքն էր։ Դե արի մնաս բարով անենք Իսմայիլի ու մեր կողմից։ … իմ ձեռքը մի կերպ բռնում են … ու գնում ։ Ինձ հետ են բերում։Պարոն Ահարոնը կարգադրում է ,որ իմ չուլ ու մուլ շորերս հանեն տանեն իրենց , որովհետև սայլավորները ցանկանում են տանել հասցնել Շաբանենց Իսմայիլ ծերուկին , որպես ապացույց,բայց երևի ավելի շատ ի մխիթարանք, հանգստություն։

rstak58
22.11.2010, 00:21
Նախ և առաջ ասեմ որ սա ստեղծագործություն չԷ,այլ ինքնակենսագրություն,որը գրել Է իմ հայրը ՋԻՎԱՆ ԱՐԻՍՏԱԿԵՍՅԱՆԸ և ինձ թողել Է ձեռագիր վիճակում ու այստեղ մեն ինչ իրականություն Է ոչինչ հորիված չԷ։ Ես այս պատմությունը ես լսում Էի՝ ինչքան ինձ հիշում եմ, ամեն գիշեր քնելուց առաջ։ Իսկ հիմա ես հավաքել եմ համակարգիչի վրա։

Շինարար
22.11.2010, 00:39
Մոդերատորական. «Այս դժոխքում Էլ տեղ չկար (Թուրքերի մոտ շարունակությունը)» թեման միացվել է «Այս դժոխքում Էլ տեղ չկար» թեմային, որն էլ «Գրականություն» ընդհանուր բաժնից տեղափոխվել է «Ժամանակակից հայ գրականություն» ենթաբաժին:

rstak58
22.11.2010, 22:20
ՈՐԲԱՆՈՑ

1918 թվին Տրապիզոնի որբանոցի «Սահակ-Մեսրոպյան» վարժարանը ոչ միայն վերապրելու, գոյատևելու հախառնություն էր ցեղասպան թրքությանը հակընդդեմ, այլև նոր աճի վերընթաց թռիչք, կյանքի, լույսի ու հույսի հաղթանակ ոխերմականի հանդեպ: Այդպիսին էր այն իր սկզբնավորման օրերից հենց:
Որբանոց-դպրոցի առաջնորդը՝ Գարեգին վարդապետը, ամեն րոպե հսկում էր բոլորիս ու ամեն ինչի վրա: Ինչ առարկայի, մասնագետի ու հարկավոր պիտույքի անհրաժեշտություն զգացվեր՝ պետք է անպայման նա ձեռք բերեր, ճարեր: Նրա նախաձեռնությամբ Տրապիզոնում ստեղծվեց որբանոցին օժանդակող հոգաբարձություն: Շատ բան էր արվում այդ հեղինակավոր անձանց միջոցով հանգանակված գումարներով:
Նրա բնակարանը, որը միաժամանակ նաև առաջնորդարան էր, գտնվում էր քաղաքի կենտրոնում՝ մի փոքրիկ մատուռում։ Ուներ իր համար նշանակված հատուկ պահակ-թիկնապահ: Դա մի հաղթանդամ, գեղեցկադեմ, անվախ և միժամանակ կիրթ ու բարեսիրտ տղամամարդ էր։ Ափսոս, անունը մոռացել եմ, ասենք՝ Սեդրակ… Անհնար է առանց հուզվելու հիշել նրա հոգատարությունը։ Նա հաճախակի հայտնվում էր որբանոցում և անձամբ ստուգում ամեն ինչ. համտես էր անում, ճաշերը, ստուգում էր ամաները, անկողինները, մեր մազերը և այլն: Գիշերները հայտնվում էր ստուգելու, թե որ որբն ինչպես է շնչում, ինչպես է առաղջությունը, արդյոք չի՞ բացվում, արդյոք ցնցումներ, անրջանքներ ու վախ չունի՞, արդյոք հոգատար ու պարտաճանա՞չ են գիշերապահ մայրիկները: Հազվադեպ էր պատահում, երբ որևէ մեկը հիվանդանար ու մենք բժիշկ չունենաինք:
Միսիան գլխավորողներից էին պարոն Հմայակը՝ թվաբանության դասատուն կովկասից, պարոն Վարդանը՝ մարմնամարզության ու երգի պարի դասատուն Բուլղարիայից, պարոն Վարդգեսը՝ պատմության և գործականի դասատուն, տիկին Մելինեն՝ նկարչության ու գեղագիտության, և տիկին Սիրանը՝ ասեղնագործության: Մեր դասարանի հետ սերտորեն կապված էին երկուսը, պարոն Գուրգենը՝ հայոց լեզվի և գրականության դասատուն, և պարոն Հմայակը՝ թվաբանություն ու «մի քիչ էլ տարրական ֆիզիկա»: Պարոն Գուրգենին վստահվեց նաև աշխարհագրության հետ մեր ծանոթությունը:
Անգլերենը սիրահոժարությամբ վերցրեց ինքը՝ միսիոներ Սթեփլթոնը։ Սթեփլթոնը վարժարանի միանձնյա տնօրենն էր: Մինչ այդ՝ նա եղել էր հայկական գրեթե բոլոր նահանգներում, ուսումնասիրել էր ամբողջ հայության կյանքն ու կենցաղը, մշակույթն ու պատմությունը: Խորությամբ գիտեր և խոսում էր արևմտահայերեն։ Գիտեր նաև թուրքերեն: Հաղթամարմին, կարմրամորթ, բարեկիրթ ու բարեհաճ մարդ էր։ Խիստ հագեցած էր ամերիկյան ազդեցության տարածման քաղաքանությամբ ու դիվանագիտությամբ։ Նա շարժվում էր՝ «սիրաշահիր, ենթարկիր և ծառայեցրու քեզ» սկզբունքով: Շնորհիվ այն հանգամանքին, որ նա ինքն էր մեզ անգլերեն լեզու դասավանդում, լավ ճանաչում էր մեր դասարանցիներից յուրաքանչյուրին իր յուրահատկություններով և ընդունակություններով հանդերձ։ Ըստ այդմ էլ հանձնարարություններ էր տալիս: Մեզ դասավանդում էր, իհարկե, իր իսկ պաշտոնավայր՝ հյուպատոսարանում, որը նաև իր ընտանիքի բնակարանն էր՝ հայի լքյալ դղյակ: Որոշյալ ժամերին, մեր դասարանը առանց բացառության գնում էր ողղակի իր բնակարանը՝ հյուպատոսարան: Նստում էինք լուռ ու քաղաքավարի: Գալիս բազմում էր ահագին աթոռին և հաճախ զվարճալի ներածականներով ու զուսպ ծիծաղով, սկսում էր գործնական զրույցը մեր մասին, մեր գավառների մասին, մեր ժողովրդի ու նրա դժբախտ դեպքերի մասին, թեև խուսափում էր ցեղասպանված իրողության ծնունդ՝ մեր վերքերը թարմացնելուց: Չեր խոսում թուրքերի մասին։ Հիշում եմ, լեզուների համեմատություններ էր կատարում, ի ցույց էր դնում գերմաներենի կոպտությունն անգլերենի համեմատությամբ նույնական բառերի օրինակներով. «ախթեն-ակսթեն»…. ու ծիծաղում էր:
Երբեմն էլ մեզ հրավիրում էր տան ետեևի մեծ պարտեզը. ի՜նչ մրգեր կային… Թուզը քաղում էր դնում բերանը, երկար ծամում ու նոր կուլ տալիս։ Մեզ էլ խրատում. «ինչ որ կուտեք՝ լավ ծամեք նոր կուլ տվեք. ստամոքսը չպիտի ծանրաբեռնել»: Անգլերենի փոքրիկ դասագրքերը ինքն էր տրամադրել և կարդալ-գրելն իր ներկայությամբ էինք կատարում: Ճանապարհ էր դնում նոր հանձնարարություններ տալով: Եթե ժամանակ էր ունենում՝ հյուրասիրում էր մեզ թեյով, մրգով, խմորեղենով… Մենք գոհ էինք նրանից: Նրա տանը միայն երկարահասակ նուրբ կինն էր լինում: Զարմանալի տխրադեմ, լռակյաց, խոնարհ, խուսափող: Ինձ թվում էր, թե նա իր տեսած-ապրած-ականատեսի վկայություններով այնքան էր սևակնել, որ իր արտաքինն էլ էր սևացել. միշտ սև սգավոր հագուստների մեջ էր: Միայն դուրս գալիս էր սպիտակ հագնում: Ցեղասպանության, ջարդերի, կոտորածների, հեղձումների, հրկիզումների, ավերանքների, կողոպուտ-թալանների ամենաաներևակայելի տեսարանները նրան հանգիստ չէին տալիս: Չէր կարողանում, մեզ մոտենալ. գուցե նաև լացն էր գալիս.… իրենք երեխա չունեին: Չեմ հիշում, որ նա որևէ բառ խոսած լինի մեզ հետ: Ինչպիսի սիրով ու հեզությամբ էր մեզ՝ որբերիս, թեյ մատուցում: Ինչ որ է.… ամբողջ ասելիքս սպառել չեմ կարող:
Որբանոց-դպրոցն անմիջապես ստեղծեց ֆիզկուլտուրա , երգի, պարի, երաժշտական (ջութակի) և թաթերական խմբեր: Դասերից հետո մեր դասարանը հաճախում էր ջութակի խմբի պարապունքին: Վարդապետը ճարել էր մի ռուս էմիգրանտ, որը հոյակապ մասնագետ լինելուց բացի, ազնիվ, բարեխիղճ, հոգատար և շատ համակրելի արտաքինով մարդ էր՝ նրբադեմ, կապուտաչյա, մի քիչ երկար, բայց ներդաշնակ հասակով: Շատ մելամաղձոտ էր, զգայուն մատների և լարերի տեր: Գնում էինք իր վարձած տունը, որը նույնպես հայի լքված տուն էր: Իսկույն սկսում էր պարապմունքը: Միշտ հետևում էր յորաքանչյուրիս մատների դիրքին, լսողությանը: Անմիջապես ջութակ ունեցանք:
Այնուամենայնիվ այդ լավ մարդու՝ ռուս էմիգրանտի տնտեսական դրությունը ողբերգական էր երևում: Տրապիզոնում այդ «ինտիլիգենտը» ոչ ոքի պետք չէր իր միակ ջութակով: Ընտանիքով ծանրաբեռնված՝ նա պիտի ապրուստ գտներ: Ջութակը պետք եկավ միայն մեր՝ որբերիս համար: Դրա համար էլ նա ավելի կապվեց մեզ հետ:
Ամենայուրահատուկ բնավորությունը թվաբանության ուսուցիչ-դաստիարակ, քննադատ պարոն Հմայակինն էր: Չափազանց շատ ծխող, չափից ավելի մենակյաց, շատ արագ զայրացող, ապշող, ընկալող, փոփոխվող, փիլիսոփայությամբ տարված մտքով, բանաստեղծություններ հորինող… Իր գրածները մեզ չէր կարդում: Մի երկու անգամ միայն կարողացանք կարդալ տանք և անմիջապես էլ անգիր արինք նրա երկու բանաստեղծութունները։ Դրանց բովանդակությունը վարակիչ անձնախոհական էր, տարաշխարհիկ, թախծալի… Ստորագրում էր Հմայակ Շեմս: Հետագայում հենց այդ անունով էլ մի քանի ստեղծագործություններ լույս աշխարհ եկան: Նրա դասերին խոսել, խանգարել, աղմկել հնարավոր չէր: Լուռ էինք. թվաբանությունը դժվար առարկա էր, ինքն էլ շատ խոսող չէր, կարճ ու քիչ էր բացատրում: Վարդապետի հետ այնքան էլ բաց սիրտ չէր: Այնքան մոլի էր ծխում, որ մատները մշտապես դեղին էին։ Պարոն Հմայակը նաև նուրբ դեղնակալած սրածայր մորուք էր թողնում, որը մատների դեղնության հետ իր մաշկին էլ էր դեղնութուն հաղորդում։ Զուրկ չէր նաև կոնծումներից: Գրպանում՝ չէ՛, բայց կացարանում շշերն անպակաս էին:
Հետագայում մտցվեց նաև թուրքերեն լեզվի պարտադիր ուսուցում, որի ուսուցիչն էր թուրքերեն կրթություն ստացած պարոն Գուրգեն «էֆենդին»:

Հաճախ իր գլխին եկածը պատմում էր նաև Փիրուզ մայրացուն. «Մեզ հասցրին Կամախ… Մինչ այդ Եփրատ խոր կիրճերում, ամեն ձորում, հանդում կանգնեցնում էին, ջոկոտում… Ո՞ւր էին տանում, ի՞նչ էին անում, ո՞վ էր ողջ մնում, ինչպե՞ս էին սպանում… Շատերին մեր աչքի առաջ էին կոտորում։ Կտրատում ստինքներն էին հանում… Ա՜խ, Շուշանիկիս աչքիս առաջ կես արին… Գյուղ էին գալիս ու ինչե՜ր էին անում… Հռհռում էին…
Ախ, ժողովուրդ, հայ ժողովուրդ
Շուշանիկս ո՞ւր է, ո՞ւր։
Որդուս տարան կերան,
Ախ, ժողովուրդ անօգնական,
Քո Աստվածը ո՞ւր է, ո՞ւր…
Ժայռերց, ափերից, կամրջներից խումբ–խումբ թափում էին, սպանում ու հետն էլ երգում.
Սվին, սվին, ջան սվին,
Խրվիր հայ կնոջ կոնքին,
Հանիր փորի երեխան,
Ծնունդ տվող արգանդն այն
Հոպա՝ դեպի մեծ գետը։
Հային սահմանված տեղը
Հոս է վերջին իր կետը…
Մաֆ-մահակը շլինքին՝
Մեր պարծանքն է հայի դին…»
Հետո, փորձելով մեզ քաջալերել, ասում էր. «հայ ժողովուրդը պետք է պատասխան գտնի. միայն լալով ու ոսոխից վրեժ չառնելով, չի լինի տղաներ: Միասնական հարված է պետք: Մեր անկազմակերպությունը, մեր ղեկավարների ապիկարությունից է: Հայրենիքը կորցնում է նա, ով իր ուժերի միահամառությունը կորցրել է: Թշնամին ուժեղ է այնտեղ, որտեղ դիմադրությունն է թույլ...
Ես՝ հայուհի, հղի վիճակումս կարիք ունեի պաշտպանության, ոչ թե թուրք սվինի, որը վիժեցրեց սրբությունս: Ես վազեցի մեծ մանչուկիս ետևից։ Նրան մորթեցին, Շուշանիկիս տարան… Ես ընկա, չգիտեմ ինչ եղա…»…
Հետո սկսում էր երգել։ Մենք՝ որբերս, Թագուհի խոհարարուհու, Հեղինե ու Մելինե դաստիրակչուհիների հետ ձայնակցում էինք նրան։

rstak58
22.11.2010, 22:24
Շուտով մենք շողացինք, որպես քաղաքի լուսավորության խորհրդանիշ։ Վարդապետի և պարոն Վարդանի ղեկավարությամբ, տվեցինք մի այնպիսի մարզահրապարակային տոնահանդես, որին հանդիսական լինելու, առավել ևս պատվավոր հյուր դառնալը, պատվաբեր և գրեթե պարտադիր դառավ քաղաքի պաշտոնատար անձանց համար: Նման ծավալուն հանդիսություն կատարվեց նաև Վարդանանց տոնի կապակցությամբ՝ եկեղեցում: Քաղաքի եկեղեցին մեր դպրոցի շենքի վերևվումն էր, մեզնից ոչ հեռու՝ քաղաքի կենտրոնի հյուսիսային մասում։ Կարճ ժամանակում այդ ասպատակված եկեղեցին նույնպես վերականգնվեց և սկսեց ակտիվորեն գործել։
Այդ օրն այնպիսի մի շքեղ տոնակատարություն եղավ, որ նկարագրելն անգամ դժվար է… Մեզ միացել էին նաև հունական եկեղեցին, քաղաքի կաթոլիկությունը և պատվելի Սթեփլթոնի բողոքականությունը: Այդ ամենի մեջ կենտրոնական դեմքը՝ պատարագիչ-քարոզիչը, մեր սևաչ, սև, փափուկ, թավ մորուքով և սրբազան խաչով, սրբազանն էր՝ Գարեգին վարդապետը:
Այստեղ ես պիտի կանգ առնեմ մեր վարդապետ-առաջնորդի կերպարի, նրա անմնացորդ նվիրվածության վրա: Նա դիվանագետ, փորձված, բանիմաց, անհատականություն էր: Արտաքին կոպտության նշույլ անգամ չկար վրան։ Զարմանալի ներդաշնակություն էր՝ կազմվածքի, դիմագծերի լիակատար համաչափություն, մեղմություն: Մատերը մազոտ ու նուրբ էին։ Ուներ այնպիսի մանր ու գեղակերտ ձեռագիր, որ հավատդ չէր գալիս, թե սա ձեռագիր է: Նրա ամեն մի էջը՝ հաստված գործ էր… Տառերն այնպես էին ձուլված, որ ասես եթերային հյուսկ լիներ: Որքան կուզենայի, որ նրա ձեռագիրն իր տեղը գտներ մեր ազգային արվեստի թանգարանում: Ամենաանզուգականների մեջ, անգամ, այն իր պատվավոր տեղը կունենար:
Նա կազմակերպեց ևս մի տոն, որի մասին պետք է խոսեմ: Հստակորեն չեմ հիշում, թե ինչ տոն էր. համբարձմա՞ն,
նավասարդյա՞ն… կարծեմ մայիսյան օրեր էին… Սրբազանն անձամբ ինքն էր նախապատրաստել ամեն ինչ: Գրել էր այնպիսի մի ստեղծագործություն, որը մեր դասական նմուշների հետ է միայն համեմատելի: Ինքն էլ եղանակավորել էր այն… Այնպիսի վարակիչ երաժշտություն էր… Մինչև հիմա էլ միտս են առաջին քառյակն ու երաժշտությունը: Հիմա այդ դրանք ոսկե ֆոնդի նմուշներ կլինեին.
«Հայրիկ-մայրիկ չունենք, սակայն որբ չենք
Բարերարներ շատ ունենք մենք
Որոնց վեհ, ազնիվ անձն,
Գործերն օրհնյալ չենք մոռանա հավետ,
Չենք ուրանա աղոթքներով երախտագետ»։
Որքան սրտաբուխ ու բաղձալի երաժշտություն էր… Թեև գիտեմ, հիշում, երգում եմ ինձ համար, բայց ափսո՜ս, պիտի կորչի: Ուզում եմ երգեմ, բայց ավա՜ղ…. դուք դա չեք լսի դուք ինձ նման կարոտով:
Սրբազանը մեր խորոտիկ, աղջիկների համար առանձին որբանոց-քույրանոց էր ստեղծել: Հայերին պատկանող լքված շենքեր կային… վերցնում էինք, որը հարմար էր: Այդ շենքի որբանոցը դեպի «բոզթեփե» գնացող ճանապարհին էր՝ վերելքի վրա: Այդտեղով էինք գնում պատվելի Սթեփլթոնի տուն՝ «Ամերիկյան հյուպատոսարան», որն ասես իշխում էր այդ ծովահայաց կողմի վրա: Կենտրոնական փողոցի գրեթե բոլոր շենքերն էլ հայերին էին պատկանում: Ձախ կողմը թրքություն էր՝ համարյա շենք չկար:
Ահա այդ որբանոց-քույրանոցի հաճելի, մաքուր շենքում էլ կազմակերպված էր օրվա հանդիսությունը: Հետճաշյա ժամ էր: Ներկա էին կաթոլիկության ղեկավար շքախումբը, բողոքականների պատվիրակությունը՝ պատվելի Սթեփըլթընի գլխավորությամբ, ազդեցիկ թուրք պաշտոնեաներ, մեծատուն հայեր ու քաղաքի հայ հասարակությունն ամբողջությամբ: Ընդարձակ հանդիսավայրում տեղ ու դադար չկար։ Եվ մենք երգեցինք… Ի՜նչ ոգևորությամբ, ներքին ի՜նչ խոր ապրումներով կարկաչեցինք մեր մանուկ, բնական մաքուր կլկլոցներով… «Մեր հայրենիք» հիմնից հետո երգեցինք՝ մեր առաջնորդ-վարդապետի հեղինակած «որբերի հիմնը».
«Հայրիկ-մայրիկ չունենք , սակայն որբ չենք:
Բարերերարներ շատ ունենք մենք…»…
Մինչև ուշ երեկո, մեծ ու փոքր որբուկները բեմում՝ հոծ հասարակության առաջ, ներկայացնում էին իրենց բողբոջուն ծրագիրը՝ ասմունք, արտասանություն, երգ պար: Մինչև ուշ երեկո ոչ այդ այլազգ, այլախավ ու այլադավան, հասարակությունն էր ցրվում, ոչ էլ վերջանում էր մեր ծողկող ուժերի բաց ցուցադրությունը։ Տոնախմբություն էր դա, և հավաքվածները դեռ երկար ժամանկ կիսում էին իրենց տպավորություննեը այդ մեծ հանդեսից։
Գարեգին Հովսեփյանը՝ մեր վարդապետ-առաջնորդը, փայլեց իր կազմակերպչական տաղանդով ամբողջ քաղաքին ի զարմանս, քանզի այդ հանդեսը սրբազանի նաև դիվանագիտական նուրբ, խոր ու կիրթ գործունեության արդյունք էր։
Իր ճառում արձանագրելով հայ ազգի գոյության որբանոցային փաստը, նա իր երախտագիտություն էր հայտնում այս բազմազգ քաղաքի հանրությանը, եղեռնապուրծ հայության այս բեկորների՝ այս որբուկների հանդեպ հոգատարության համար։
Ահա մեր Գարեգին եպիսկոպոսի դիվանագիտության ևս մի նմուշ: Նա հաջողացրեց ստանալ Սթեփլթոնի բարեհաճությունը առանց նրա գաղափարական ներգործությանը ենթարկվելու։ Դա սովորաբար համարվում էր անհնար, մանվանդ, որ դրանից առաջ, նրանք արդեն բախվել էին, և ահա թե ինչու: Միսիոներությունն ուներ քաղաքականության. «եթե իմ շնորհիվ ես ապրում, գոյատևում, ապա քո ուղղեցույցը ես պիտի լինեմ, ոչ թե դու ինքդ»: Հարկավոր էր հայկական ոգու դաստիարակությունը թուլացնել, փոխարինելով բողոքական ամերիկյան ոգով։ Աստիճանաբար որբերին նախապատրաստել, ամերիկյան քաղաքականությանը զինվորագրելու, ընդհուպ ամերեկիյան քաղաքցիներ դառնալու բաղձանքով:
Նկատելով, որ մենք հանուն պատառի մերը չենք ուրանում, իր կողմը չենք թեքվում, պահանջեց, թե՝ եթե ուզում եք ուտել՝ պիտի հետևեք ինձ… Վարդապետին նա ուղղակի ասել էր.
Ձեր ապրուստը մենք ենք ապահովում, հետևաբար դուք մերն եք:
Չեղավ,- ասել էր մեր առաջնորդը,- մենք՝ մերն ենք, դուք՝ ձերը, մենք ապրում ենք մեր ազգի վերածնունդի համար, ուտելու համար չենք ապրում:
Այդ դեպքում ես վախենում եմ, որ ստիպված ենք լինելու կտրել ապրուստի մատակարարումը…. ի՞նչ կասեք։
Ոչինչ։ Շնորհակալ ենք մինչև հիմա ցուցաբերած Ձեր անգնահատելի օգնության համար։ Մնում է, որ հետայսու մեր ապրուստի մասին ինքներս մտածենք:
Թվում էր, թե այդ բախման հետևանքով ու ծանր կացության մեջ ընկնելն անխուսափելի է, սակայն վարդապետը «պատվելուն» հասկացնել էր տվել, թե ամեն ինչ այնքան հեշտ չէ, ինչպես ինքը կարծում է։ Կար մի լուրջ հանգամանք, որի ճիշտ օգտագործումը սրբազանին հնարավորություն ընձեռնեց մեղմել «պատվելու» կոշտ դիրքորոշումը և փոխզիջումների գնալ. սրբազանը չվարանեց շպրտել «պատվելիի» երեսին, թե չպետք է մոռանալ, որ հայթայթվող առատ նյութական պաշարների առյուծի բաժինը ոչ թե բուն ամերիկացիների, այլ ամերիկահայ հասարակության նվիրատվությունն է, և դրանք նախատեսված են հենց հայ որբերի համար։ «Պատվելին» այն բաժանում է բոլորին անխտիր, անագամ ցեղասպան թուրքերին, և այդ հանգամանքը դժվար թե գոհացնի ամերիկահայ բարարարներին, և որ ինքն էլ ստիպված կլինի խոսել այդ մասին…
Մեր առաջնորդը պարզորոշ հասկացրեց «պատվելուն», որ մենք հայ ենք՝ մեր մշակույթով ու ոգով: Մեր ազգային կյանքի ու ժառանգության տերը մենք ենք, մի՛ խառնվեք մեր մշակույթի, հոգևոր ինքնության, մեր հայրենական-ազգապաշտպան գործերին: Կատարեցեք բարերարի Ձեր սրբազան դերը, որի համար մենք հավիտյանս երախտապարտ կլինենք Ձեզ։ Ձեզ համար նախատեսվածը՝ մեր աղոթքն է.
«Հայրիկ մայրիկ չունենք, սակայն որբեր չենք,
Բարերարներ շատ ունենք մենք…»…
Թեև սկզբում լարվածությանը հասավ ծայրագույն աստիճանի, սակայն աստիճանաբար բախումները վերածվեցին փոխզիջման։ Պատվելին իր դիրքորոշումը մեղմեց, զիջումներ արեց։ Իր հերթին վարդապետը թույլ տվեց, որ մենք, կազմզկերպված, ձևով ներկա լինենք ժողովարանի քարոզներին ու բողոքական տոներին: Աղոթում էինք փակ աչքերով: Նրանց ժողովարանում, նստարաններից ու բեմ-ամբիոնից բացի որևէ այլ զարդ, նկար կամ զգեստ լինել չէր կարող: Միայն աղոթագրքեր էին։ Նրանց մոտ միայն Ավետարաններ կային։ Երևի դրա համար է որ նրանց կոչվում են ավետարականներ: Աղոթքեներից հետո նվիրատվություններ էին հավաքում։ Ավելի հաճախ այդ գործը կին էր գլխավորում:

rstak58
22.11.2010, 22:47
Պատվելին նաև լրացուցիչ քաղաքականություն էր կիրառում. ժողովարանի աղոթքի ավարտից հետո, բաժանում էր նյութական օգնություն…. բոլոր ներկա եղողներին:
Մեր պարոն Ահարոնը նրա ամենաեռանդուն աջակիցն էր։ Նրան անվերապահորեն վստահում էին: Պահեստների, բաշխումների գործավարությամբ նա էր զբաղվում։ Նրա ընտանիքն ամեն ինչով ապահով էր:
Այնուամենայնիվ, երկու-երեք ամիս մենք ստիպված եղանք ապրել անկախ՝ առանց «պատվելու» օգնության, սակայն առանց առանձնակի դժվարությունների։ Դա նույնպես մեր վարդապետ-առաջնորդի խելամիտ միջոցառումների շնորհիվ։
Նախ՝ նա գումարեց քաղաքի ազդեցիկ հայերի համաժողով: Այդ հայերից շատերն իրենց գործարարությամբ, արդեն դառել էին ունեվոր և ազդեցիկ դեմքեր: Այդ նոր հայերը թեև նոր հոգեբանություն ունեին, սակայն նրանց միավորողը, միասնականության պատրանք ստեղծողը մեր որբանոցն էր։ Նրանք ջերմությամբ էին վերաբերվում մեր որբանոց-դպրոցին՝ ազգային-հոգևոր վերածնունդի միակ ակունքին: Սրբազան-առաջնորդի համար այնքան էլ դժվար չեղավ նրանցից միահամուռ աջակցության երաշխիքներ ստանալը։ Նրանք խոստացել էին աջակցել և իրենց խոստումներն իրագործեցին թև ու թիկունք դառնալով մեր որբանոցին:
Տրապիզոնի հայությունն ուներ նյութական օժանդակություն ցուցաբերելու բավական լայն հնարավորություններ։ Դրանք բազմազան էին։ Հիշատակեմ միայն մեկը՝ Վանքը: Վանքը Տրապիզոնի շրջակայքի ամենանշանավոր պտղառատ վայրն է: Վարդապետը, միջազգային իրավական նորմերը կիրառելու միջոցով կարողացել էր վերցնել այն բարբարոս, ավարառուներից՝ թուրք իշխանություններից: «Սուրբ խաչը» մեծ վանական համալիր էր, պատմական հուշարձան։ Ընդարձակ բերքառատ կալվածքներ ուներ: Ուր՞ էին նրա վանականները, բնակիչները…
Այս ճանապարհով բազմաթիվ շենքեր ու կալվացքներ մեր տրամադրության տակ անցան: Հայերին էին պատկանել՝ նորից անցան հայերի տրամադրության տակ։ Մենք՝ եղեռնից պրծած հատ ու կենտ որբերս, դիտվեցինք իբրև ժառանգորդ և մենք էլ պետք է տեր լինեինք հայոց թողած ժառանգությանը:
Պարոն Վարդանը, ինչպես ասացի, շատ երիտասարդ, շնորհաշատ ու նվիրյալ մարդ էր ու… անզուսպ: Ընտրելու, ընտանիք կազմելու ոչ ժամանակ, ոչ էլ հնարավորություն ուներ: Դասերից հետո նա մեզ հետ էր: Գիտեր ամեն մի որբի ընդունակությունն ու շնորքը: Ջոկել էր պարողների և երգիչների խմբերը: Նրա գլխավորությամբ մենք ելույթներ էինք ունենում ցանկացած մրցույթների ժամանակ՝ երգի, պարի, արտասանության, մարզական շնորհքի… Ունեցանք նաև «ոտնգնտակի»՝ ֆուտբոլի խումբ:

Շուտով մարզական ասպարեզում, պարոն Վարդանը ինձ առաջ քաշեց, որպես աչքի ընկնողի։ Մենակատարը ես էի ու շարքը կատարում էր ինձ հետևելով: Սովորաբար շարքի սկզբում ետ էի։ Հետո դառա երկրորդ, ապա նաև երրորդ։ Առաջինը միշտ Գրիգորն էր, որը և հասակով, և տարիքով մեծ էր: Նա մեր շնորհալի նկարիչն էր, պարոն Գուրգենի փոքր եղբայրը: Նկարիչ դառնալու հատուկ նպատակ ու ձիրք ուներ: Հետագայում այդ ուղղությամբ տանջվել էր: Ինչ եղավ չգիտեմ:

Այդ հակակրանքն այն աստիճանի խորացավ մեր մեջ, որ վարդապետը մտահոգվեց և սկսեց լրացուցիչ միջոցների դիմել։ Լրացուցիչ զրույցների ժամանակ նա բացատրում էր, որ մենք չպետք է հեռանանք մեր հայությունից, մեր պապենական հայաստանյան սուրբ հավատքից, որի համար բազմիցս նահատակվել է մեր հայ ժողովուրդը: Սակայն ուշ էր։ Մեր ղեկավարությունն ու ուսուցչությունն էլ էր սկսել հարել տարբեր հոսանքների: Ուսուցիչներից պարոն Գուրգենն ասում էր. «աշխարհում շատ հայեր կան, ես հազիվ կարող եմ լոկ իմ դարդի մասին մտածել»: Պարոն Հմայակի դիրքորոշումը ավելի շատ համընկնում էր Ռամկավարների բռնած դիրքին։ Նա էլ հարում էր Ռամկավար կուսակցությանը: Պարոն Վարդգեսն ու պարոն Վարդանը հոգեհարազատ կուսակցություն չունեին։ Ոմանք էլ Հնչակյանների ուղղության կողմնակիցներ էին: Ամեն ինչ խառնվել էր։ Դառը անցյալն անողոքորեն ցույց էր տալիս, որ սուտ ու փուչ էին բազմաթիվ արմատացած համոզմունքներ։ Նոր կռվաններ էինք փնտրում։ Գարեգին եպիսկոպոսը թեև չէր ընդունում և ոչ մի գաղափարախոսություն, սակայն նրա դիրքորոշումը ավելի շատ դաշնակցական էր։ Նա համոզված էր, որ «մեր հարցերի լուծողը մենք ենք, մեզ միայն օգնել է պետք»: Նրա և պարոն Վարդանի գործունեությունը սկսեցին հակասել միմյանց։ Սրա արդյունքում մենք ունեցանք, այսպես կոչված «Վարդանյան» ապստամբություն։ Պարոն Վարդանը մեզ հավաքել էր իր շուրջը, իբրև բռունցք: Դա մեզ հետ նրա ամենօրյա շփման արդյունքն էր: Անսպասելիորեն շշուկ անցավ, թե պարոն Վարդանին ազատում են: Քաղաքի թուրք ղեկավարությունն էլ էր ակնարկել այդ մասին, սակայն մեր միահամուռ դժգոհոությունը հաշվի առնելով, այդ գործը ձգձգեցին: Եվ ահա մի կիրակի, առավոտյան կողմ, պարոն Վարդանը եկավ, թե. «մնացեք բորով տղաներ, ինձ ազատում են, իրավունք չեն տալիս ձեզ հետ աշխատելու, գնում եմ»: Դարբասը փակ էր: Քեռի Համբարձումն էր պահակը: Պարոն Վարդանի դուրս գալուց անմիջապես հետո դարբասի դուռը կողպեց: Տղաները սկսեցին դուրս թռչել բակի փլուզված պատերի վրայով, դուրս պրծան ու գնացին միանալու պարոն Վարդանին: Կատարվեց անսպասելին. ոչ մեկը դպրոց-որբանոցում չմնաց, անգամ ամենավերջին փոքրիկը։ Դպրոց-որբանոցը դատարկվեց, միայն ես մնացի կարկամած կանգնած։ Տատանվում էի։ Մեկ թեքվում էի գնալու, մեկ էլ փոշմանում։ Ինքս ինձ հանդիմանում էի, բայց չգիտես ինչու մնում էի կանգնած։ Ախր ինչո՞ւ ես՝ պարոն Վարդանի ամենասիրելին, մնացել եմ կանգնած, ինչո՞ւ չեմ գնում… Մինչև հիմա էլ ինքս ինձ հանդիմանում եմ, չգիտեմ վախկոտությո՞ւն էր դա, թե՞ ուրիշ մի բան… Պրազապես զգում էի, որ պարտավոր եմ մնալ, որ չի կարելի լքել այն օջախը, որտեղ ծիլ տվել և աճում էր հայի վաղվա օրը։ Ներքին մի ձայն կարծես ասում էր. «չէ՛, մի՛ գնա, ո՞ւր ես թողնում որբանոց-դպրոցդ, մի՛ գնա։ Պառակտումն, ախր, ավերիչ է, ատելի է, նրանք ճիշտ են մտածում, բայց ճիշտ չե՛ն անում… Ես էլ կարող եմ գնալ, բայց չե՛մ գնա։ Ո՞վ է ծնողդ, բարեկամդ, հարազատդ…. սա է՝ որբանոց-դպրոցդ՝ Սահակ Մեսրոպյան վարժարանը: Պարոն Վարդանը ազգի նվիրյալ որդի է, մեր ամենամտերիմ ուսուցիչը, բայց եթե այնպես է ստացվել, որ նա պիտի գնա, ուրեմն թող գնա։
Եկան ու ի զարմանս իրենց որբերից մեն միայն ինձ գտան, չնայած բոլորն էլ գիտեին իմ ու պարոն Վարդանի կապվածության մասին: Նույն օրն էլ ես նստեցի ու իմ անվաժ, տարրական կիսագրագիտությամբ մի դումում գրեցի: Երանի կարողանայի վերհիշել, թե ինչ եմ գրել… Բովանդակությունը մոտավորապես եմ հիշում, առանց հույզ ու հուզմունքի, թեև այն ժամանակ արցունքներով եմ գրել: Մոտավորապես հետևյալն էր.
«Եղբարներ եկեք, վերադարձեք, հավաքվեք, մեր ժողովրդի ծոցը սա է։ Ցիր ու ցան մի եղեք։ Կներեք, որ ձեզ չեմ միացել, պարզապես ես ճիշտ չեմ համարում այդ պառակտիչ քայլը։ Ետ եկեք, ու՞ր պիտի գնաք, ինչքան ժամանակ պիտի թափառեք։ Ուղղեք ձեր սխալը վարդապետը կնդունի ձեզ։ Ես սպասում եմ ձեզ։»
Այդ օրվանից մեր դպրոցի մեջքը կոտրվեց: Երկու-երեք օրից բոլորին էլ գտան ետ բերին։ Պարոն Վարդանն ինքն էր նրանց համոզել ետ ուղարկել։ Պարոն Վարդանին մենք այլևս չտեսանք։ Դպրոցն այլևս իր նախկին կենսուրախությունը չապրեց:
Դպրոցում հավաքվել էր պատկռելի գրադարան։ Առավոտ կանուխ, մինչև մյուսների վեր կենալն ու ծով գնալը, գաղտնի վեր էինք կենում ու վազում գրադարան։ Մրցում էինք, թե ով պիտի մի գիրք ավել կարդա ու պատմի: Մեր ձեռքով նկարված հայ դասականների նկարները շարված էին միջանցքի պատերով մեկ: Դրանցից Աղայանն էր ու Շիրվազադեն իմ նկարածն էին: Բոլորն էլ ունեին իրենց հեղինակային կատարումները: Գրիգորը նկարել էր Շնորհալուն, Եղիշեին, Դուրյանին, Խրիմյանին, Պարոնյանին, Ղևոնդին, Սիամանթոին, Րաֆֆուն, Վարուժանին, Ծատուրյանին, Ավոն՝ Աբովյանին, Նորայր եղբարները՝ Թումանյանին, Իսահակյանին:
Ունեինք շերտափայտի վրա կատարված նուրբ գործեր, մոդելներ, այլ մանրակերտ աշխատանքներ և մենակյաց մի տնտեսվար՝ Համբարձում քեռին, որին հիշում եմ իր և ուսուցուչների համար սուրճ եփելիս: Նայում, հսկում ու երեմն էլ դրանցից ուղարկվում էր ազդեցիկ պաշտոնյաններին ու բարեգործներին՝ որպես իրենց հոգատարության արդյունք և հիշատակ…
Ստեղծեցինք նաև «պատի թերթ»։ Կարողացանք միայն մի քանի համար լույս ընծայել: Դրանցից մեկը, ի զարմանս մեզ, հասավ Ամերիկա՝ «Նիար իստ» ընկերության մեր բարերարներին: Դա մեր երախտագիտության մարմնացումն էր: Այդ համարում ես ունեի «Ծո Ներսո» վերնագրով մի փոքրիկ պատմվածք:
Մի երկու օր հետո պարոն Հմայակը դասամիջոցին ինձ կանչեց իր մոտ։ Պարոն Գուրգենն էլ էր այնտեղ:
- Ջիվան, դու Ռուբեն Որբերյանին, կամ Զարդարյանին կարդացե՞լ ես…
- Թերևս… Իսկ ինչ է եղե՞լ, - զարմացած հարցրի ես, - գրադարանում եղածներից շատերին եմ կարդացել։
- Չես՞ հիշեր քո գրածի նման պատմություն այդ գրքերում։
- Ես ի՞նչ իմանամ, չգիտեմ։
- Լավ-լավ, գնա, ապրես, շատ ապրես, «Ծո Ներսոն» քո գրածն է։
Հաջորդ համարում գրեցի «Զատկի հավկիթը» չափածո ոտանավորը: Այսպիսի նվիրվածությամբ բոլորս մասնակցում էինք դպրոցի ամեն մի միջոցառման:
Շուտով երկրի իրադրությունն սկսվեց փոխվել: Մինչ այդ քաղաքը լիքն էր օտարերկրյա զինվորականներով. անգլիական, ֆրանսիական, իտալական նավաստներ, բուլղարական և հունական վաշտեր: Անգլիական ուժերի մեջ տեսնում էինք հնդիկներ: Նրանք բոլորն էլ ազատ ման էին գալիս. տեր ու տիրականն էին: Չեմ մոռանում անգլիական ծովայինների «դրոշախոսությունները»՝ դրոշակներով ազդանշաններ տալը։ Պարոն Վարդանը մեզ հիմնովին սովորցրել էր և մենք հեշտությամբ հասկանում էինք այդ լեզուն։
Տրապիզոնի նավահանգստում մշտապես երկու խոշոր առևտրական նավեր էին լինում, իտալական դրոշով: Գիտեինք թե շաբթվա որ օրն են գնալու, որ օրն են գալու: Լինում էին նաև ֆրանսիական դրոշով: Այդպիսի կանոնավոր առևտրից բացի, բազմաթիվ փոքրիկ մակույկներ, մոտորանավեր, առագաստանավեր էին շարժվում ծովի վրա: Տրապիզոնի բնության բարիքները բեռնած տանում էին: Քաղաքն ասես խառնալեզու թռչնաշուկա լիներ:
Երկրորդ վայրը, ուր փոխադրվեց մեր որբանոցը, ինչպես ասել եմ մեր դպրոցի հարևանությամբ էր և նույնպես երբեմնի հարուստ հայի պատկանած երեք հարկանի ամայացած շենք: Սենյակներն անմիջականորեն միացած էին լայն միջանցքի հետ: Երկրորդ հարկում հիմնական ննջարանն էր։ Նոր շենքը նեղլիկ փողոցի վրա էր՝ գրեթե ամյացած ու մլաքներով լի, քուն ու հանգիստ չունեինք: Ինչ անում չէին անում մլաքների դեմն առնել չէին կարողանում:
Քաթ-քաթ-քաթ… գիշերապահը շրջում էր փողոցով ու խփում մահակը սալաքարերին։ Ուրեմն գիշերվա ժամը երեքն է: Քաթ-քաթից էինք իմանում, թե ժամը քանիսն է: Դպրոցի պատշգամբի սյուները մեզ համար չափող ձողերի դեր էին կատարում: Ամեն անգամ չափում էինք մեր հասակները… Նկատելի էր, թե ինչպես էինք ամսե-ամիս աճում, բարձրանում։ Տարին տարվա վրա տարբերությունն ահագին էր։
Որբանոցի մրգի ծառերով առատ պարտեզը, ինչպես և կից ավելի մեծ բակը հանձնված էր մշակության: Դպրոցի բակի ներքի մասում՝ ծաղկանոցի եզրին, հարևան տան պատն էր: Այդ պատի մեջ մի ցածրիկ պատուհան էր բացվում, մեր համեմատաբար ավելի բարձրադիր ծաղկանոցի վրա։ Շենքերը թեքությամբ իջնում էին դեպի ծով։

rstak58
22.11.2010, 22:50
Ահա այդ պատուհանից էլ մենք սկսեցինք հարաբերվել ցմահ անկողնուն գամված տնվոր հույնի հետ: Բարեկիրթ, զարգացած անձնավորություն էր։ Ամեն օր մենք նրան պետք է տեսնեինք, խոսեինք հետը, հաղորդեինք նորությունները: Հենց որ ուշանում էինք անհանգստանում, կանչում էր։ Այդ շփումը մի յուրահատուկ դպրոց էր մեր համար: Մեծահասակ մարդ էր, կիրթ, զարգացած, կյանքի մայրամուտին.... ինչ գիտեր՝ հաղորդում էր մեզ: Կարդում էր հույն դասական գրականության նմուշներ, պատմում հայ-հունական պատմական առնչություններից։ Բացատրում, որ հիմա խիստ անհրաժեշտ է ընդհանուր ոսոխի դեմ համախմբվելը…
Պատմում էր դեպքեր տեղացի հայերի ողբերգություններից, նրանց սխրանքներից, համագործությունից ու նաև…. փոխադարձ դավերից:
Այդ ընթացքում էր, որ հայերի կարճատև հաջողությունը թևավորեց բոլորին. ծովից-ծով Հայաստան: Ստորագրված է Սևրի համաձայնագիրը։ Վիլսոնը դարձել է հայերի աստղը: Ահարոնյանը, թողած իր ստեղծագործ, ժողովրդական, ազգային գրիչը, ոսկյա գրչով արձանագրեց պատմական փաստը:
«Ստորագրել եմ ծովից-ծով Հայաստան ունենալու, մեր դարավոր երազանքն իրականանալու մասին փաստաթուղթն ահա այս ոսկյա գրչով, որ պիտի հանձնեմ պատմության թանգարանին»: Ահա այսպիսի հրճվանքի մեջ էր Ահարոնյան–տիրացուն։
Դա այն շրջանն էր, երբ ի հայտ եկան բազմաթիվ ծպտված, դիմակափոխված հայ ընտանիքներ ու դարձ ապրեցին դեպի հարազատ ազգության ծոցը: Մեր որբանոցին կից նրբանցքից այն կողմ, գտնվում էր կաթոլիկների ներս ու դրսով հարուստ, սակայն միակ եկեղեցին: Դրա հովանու տակ ապահով ապրում էին բազմաթիվ հայ ընտանիքներ: Ինպիսի՜ թափով հանկարծ դուրս ժայթքեց նրանց ազգային ինքագիտակցությունը… Բոլորն էլ հիշեցին, որ իրենք՝ տատ ու պապով, հայր ու մայրով, թոռ ու զավակով, հայ են ու հայ:
Հայադարձություն բուռն պոռթկումներ սկսվեցին։ Քանի-քանի՜ ծպտված հայ ընտանիքներ հիշեցին, որ հայ են… Կաթոլիկ եկեղեցու ապահով հովանին լքելով դարձի էին գալիս։ Հետագայում նրանք նորից քողարկվեցին ու գնացին-կորան։
Ահա այդ օրերին էր, երբ ինձ հանձնարարվեց ստվերանկարել պրեզիդենտ Վիլսոնի մեծադիր նկարը: Քանի օր ու գիշեր, լայն կտավի վրա նկարել-ջնջել–սրբագրել եմ այն։ Վերջապես հաջողեցրի ավարտել: Ծննդյան տոներն էին: Ամբողջ դասարանով «հրեշտակի» շապիկներ հագած, մոմեր վերցրած և «բարերար Վիլսոնի» նկարը բռնած, առավոտ մութն ու լուսին, «Բոչ–թո» փողոցով բարձրացանք դեպի վեր՝ դեպի ամերիկյան հյուպատոսարան՝ դեպի պատվելի Սթեփլթոնի կացարանը։ Հասանք դարբասին և արշալույսից առաջ սկսեցինք երգել. «Ավետիս, Ավետիս. Քրիստոս ծնավ և հայտնվեցավ…»…. ափսո՜ս մոռացել եմ։
Տեր ու տիկին Սթեփլթոնները, որպես բարեպաշտ ժողովարանապետեր, քաղաքական քարոզիչներ, և ողորմասեր միսիոներներ, ծիսակարգին համապատասխան՝ տոնական հագուստով դիմավորեցին մեզ:
Որբանոցում գողություն էր կատարվում, սակայն գողը երկար ժամանակ չէր բռնվում: Վերջապես շուկայում սավան ու բարձի երես վաճառողի միջոցով գողը բռնվեց: Մեր որբանոցի սպիտակեղենը դրոշմված էր, սակայն վաճառողը տեղացի թուրք էր, և որբանոցի հետ կապ չուներ։ Ոստիկանությունում վախեցնելուց հետո նրան բերին որբանոց ու բոլոր տղաներին շարեցին։ Թուրքը շարքը զննելով առաջ շարժվեց ու արդյունքը երկար սպասել չտվեց: Ճանաչեց մեծ տղաներից մեկին՝ Միսակին։ Նա չէր սովորում, աշխատում էր: Նա սեռական կապի մեջ էր մի ջահել հարսի հետ, որ մեր որբանոցում էր աշխատում: Այդ աշխատակցուհին որբանոցից գողանում էր այն ամենը, ինչ հնարավոր էր վաճառել ու տալիս էր Միսակին, սա էլ տանում վաճառում էր: Երկուսն էլ էրզրումցի էին: Երկուսին էլ դուրս արեցին որբանոցից։
Մեր դասարանին հանձնարավեց որբանոցի շենքում շինարարական և ներքին հարդարման աշխատանքներ տանել: Բահ ու քլունգներով «զինված» փորփրում էինք միջնորմի երկարությամբ։ Հանկարծ հանկարծ Բաբերտցի Արմենակը բղավեց.
-Բա՜, էս ի՞նչ է։
Թափվեցինք վրան. «ի՞նչ է, ի՞նչ է…»… Թաքսոց էր՝ ոսկեղեն, գոհարներ, զմրուխտե զարդեղեն… Քլունգի, թե բահի վրա փաթաթված դուրս էր եկել: Սկսվեց աննկարագրելի մի իրարանցում. փախցնում լցնում էին գրպանները, ծոցերը… Մի քանիսին բաժին չհասավ, այդ թվում և ինձ: Գտած գանձերը թաքցնելու անհրաժեշտություն առաջացավ, սակայն ամեն ինչ արդեն իմացվել ու տարածվել էր: Թուրքական իշխանությունը, որն արդեն դիրքերն ուժեղացնում էր քաղաքում, պահանջեց վերադարձնել գտածը «օրինական տիրոջը»… Պարզ է, թե ում էր պատկանել այդ գանձը. նախկին տանտերը հարուստ հայ էր եղել… Երևի, հազիվ հասցրել են հավաքել թաքցնել պատի տակ… Ոչ մի զարդ, ոչ մի ոսկի չթողեցին, մեկիկ-մեկիկ հավաքեցին տարան։
Հիշեցի իմ պապ Տացուի թաքցրած ոսկիները…
Վարդապետը պիտի գնար Էջմիածին՝ եպիսկապոս օծվելու։ Նրան վաղուց արդեն սպասում էին, պարզապես ինքը հարմար ժամանակ չեր գտնում. մեկ որբանոց-դպրոցի հոգսերն էին շատ, մեկ ինքը պատրաստ չէր։ Հետագայում նաև դժվարացավ գնալը։ Հայստանից լավ լուրեր չէինք ստանում։ Համենայն դեպս նա որոշեց համարձակության դիմել և գնալ: Դա 1921 թվի աշնան էր: Մինչև իր գնալը, նա մեր դասարանին, որ ամենաաավագն էր, հրավիրվեց իր «բնակարան-առաջնորդարանը» միասին ճաշելու։ Դա պիտի մի յուրօրինակ օրհնանք լիներ և, հասկանալի էր, նաև առիթ` «Վարդանյան ըմբոստությունը» ևս մեկ անգամ վերլուծելու և գնհատական տալու, միաժամանակ հորդորելով դասեր քաղել անցյալից ու ավելի ծանրակշիռ դատել որևէ քայլ անելուց առաջ։
Այդպես էլ եղավ: Նրանից բացի ներկա էին պարոն Գուրգենն ու պարոն Հմայակը: Տխուր էր: Իր գնալ-գալու ժամկետն անորոշ էր և մեր ըմբոստության տհաճ պատմությունն անհանգստացնում էր նրան: Միջադեպը գնահատեց որպես անտեղի կրքերի բորբոքում, չկշռադատված քայլ, սայթաքում։ Իմ օրինակը շեշտեց, գովեց: Հանձնարարեց պարոն Գուրգենի ու պարոն Հմայակի գլխավորությամբ՝ ամրապնդել «Սահակ Մեսրոպյան» վարժարանի բարի համբավը, որպես հայության վերածունդի առհավատչյա։
Մեր հարցը, թե ինչու՞ պարոն Վարդանը դուրս շպրտվեց, ո՞ր մեղքի համար, մնաց անպատասխան:
Օրհնեց մեզ ու ճանապարհ դրեց։
Երկրի վիճակը սկսում էր փոխվել, բախտի անիվը թեքվում էր դեպի թրքության կողմը։ Դրա առաջին «պտուղներից» մեկն այն էր, որ դպրոցի առանձին շենքը վերցրին մեր ձեռքից։ Մենք արդեն գնում էինք աղջիկների որբանոց՝ միասնական դասի նստելու: Մինչ այդ աղջիկների որբանոցը փակ տարծք էր մեզ համար։ Միայն տոնակատարությունների ժամանակ, եկեղեցում էնք իրար հանդիպում: Աղջիկների ուղին դեպի ժողովարանն էր: Նրանց վրա, չգիտեմ ինչու, անգամ մեր առաջնորդի իրավունքն էր սահմանափակ: Որբուհիների թվաքանակը ավաղ չեմ հիշում, չեմ կարող ասել: Անուները շատից–քչից գիտեի։ Զեփյուռի անունն է մնացել մտքումս, Բերկրուհու… Հետագայում նրանք ամուսնացան Ասատուրի և Օնիկի հետ:
Օրերից մի օր, առավոտյան, կանոնավոր շարքով, պարոն Վարդգեսի ղեկավարությամբ գնում էինք աղջիկների հետ միասնական դասի: Մեկ էլ լսեցի կանչում են. «Խալիլ, Խալիլ…»։ Գլուխս թեքեցի ձայնի կողմը. նեղ փողոցի աջ մայթին կանգնած, թևերն ինձ երկարած՝ կանգնած է Շավչին, իմ մոր ետևից այնքան շրջող Շավչին՝ Ալի Օսմանի ավագ որդին: Գլուխս կախել, շվարել կանգնել եմ։ Իսկ Շավչին մոտեցել է պարոն Վարդգեսին. «Ղորբան օլում, մի րոպե թողեք գա, գրկեմ, համբուրեմ ու գնամ։ Հեռու Դերջանից միայն սրան տեսնելու համար եմ եկել, աչքովս տեսնելու համար…»։ Պարոն Վարդգեսը չառարկեց, մի բան էլ հորդորեց, թե. «մի վախենա, գնա թող տեսնի, մենք կսպասենք»։ Գնացի։ Համբուրեց, կարոտն առավ, մի քիչ փող տվեց…
-Լավ ես ըրել, մի ամաչիր, սովորիր՝ մարդ կդառնաս… Մավինի ժառանգն ու
Ռստակների կենդանացումը կըլլաս: Գյուղեն մինչև հոս եկա, որ քեզ աչքովս տեսնամ, գնամ Իսմաիլին ըսեմ…
-Դե գնա,- ասաց, երբ մի քիչ կարոտն առավ,- հայերը քեզ են սպասում։
Ես վազեցի մտա իմ շարքն ու այլևս ետ չնայեցի:
Իմ մասին իմանալով, մեր գյուղի հատ ու կենտ մնցած հայերը՝ Կարապետը, Գալուստը ու էլի մի քանիսը, հետզհետե հավաքվեցին Տրապիզոնում: Այդ օրերին Բաթումի կողմից հայ գաղթականներով լցված մի մեծ նավ էլ եկավ Տրապիզոն։ Նավի մեջ լուր ընկավ, որ Տրապիզոնում հայերի որբանոց կա։ Սկսեցին կանչել, փնտրել իրենց կորցրած հարազատ, բարեկամ, ազգական, համագյուղացիներին։ Շուրջ բոլորը ձայնարկություն էր. «Գալուստ, Կարապետ, Մարիամ, Ղազար…»… Այդ գոռում գոչումի մեջ ես փորձում էի մեր գյուղի տոհմանուններից որսալ՝ Ռստակներ, Մաղաքներ, Նիկողոսներ, Վարդաններ… Հանկարծ լսեցի. «Ջիվան, Դերջանցի Ջիվան կա՞…»…
Արձագանքեցի։ Ձայնս նավում լսել էին, սակայն ես այդ մասին իմացա հետագայում, երբ մեր գյուղացիներից մի քանիսը դասավորել իջել էին նավից, Տրապիզոնում մնալու համար: Նրանց մեջ էր նաև մեր տոհմի հարս՝ Սինան իր երեք երեխաներով՝ Յուղաբեր, Ոսկի և Հովսեփ։ Նա ինձ գտավ Տրապիզոնի որբանոցում: Շուտով մեր որբանոցում նա անցավ սպասուհու աշխատանքի և դրանով ապրեցրեց իր որբուկներին: Նավից շատերն էին իջել, Տրապիզոնի գաղութը գնալով մեծանում էր:
Տրապիզոնի շրջակայքում բերքի զգալի մասը պնդուկ էր: Լեռնալանջերը, ձորերը ծածկված էին պնդուկի անտառներով։ Տրապիզոնի թուզն ավելի համեղ է, մրգերը՝ շատ ավելի ընտիր։ Հատկապես ցիտրուսային մրգերը՝ նարինջ, կիտրոն… Առատ էր նաև տանձը, խնձորը, սև ըկույզը՝ «գարաեմիշը»: Դա խաղողի ողկույզների նման խոշորավուն սև հատիկներով, չափազանց համեղ ու ախորժալի միրգ է: Գաղթականներն ազատորեն օգտվում էին բնության ծոցում առկա այդ բոլոր բարիքներից:
Մի օր, աղջիկների որբանոցից վերադառնալիս, ես և Արմենակը շարքից ետ մնացինք, փողոցի անկյունի փլատակի կողքին երևացող թզենու վրա բարձրանալու համար: Մթնում էր։ Բարձրացանք ծառը։ Թուզը հասուն էր, դեղին ու սև: Հարևան այգու վրա կախված ճյուղը «ժպտում» էր գրավիչ առատությամբ: Ձգվեցինք դեպի այդ ճյուղն ու մեր ծանրությունից թզենին կոտրվեց ու մեզ գցեց հարևանի հողամասը: Հողամասում լոբու ճեխեր էին տնկված: Չվնասվեցինք, բայց վրա հասած տերը (թե տիրացած ոմն…) մեզ բռնեց վնասված լոբու ճեխերի մեջ: Տեսավ, որ հայ որբեր ենք, ոչինչ չասաց։ Քաշեց մեր ականջներն ու ճամփու դրեց հանդիմանալով:
Հանկարծակի սաստիկ կողացավ բռնեց, որն սկսեց պարբերաբար տանջել ինձ: Նոպաների մեջ տառապում էի, հատկապես երեկոները: Ցավից հատակն էի ճանկռում: Մայրիկները տաք ջեռոցներ էին դնում՝ հանգստանում էր, մի քիչ քնում էի: Միզել չէի կարողանում՝ ցավն ուղղակի սպանում էր։ Մոտ մի ամիս վիճակս չէր լավանում։ Ի վերջո պարոն Ահարոնն ինձ տարավ պատվելի Սթեփըլթնի տիկնոջ մոտ: Բանից պարզվեց, որ նա բժշկուհի է, սակայն չի աշխատում: Հարց ու փորձ արեց, շոշափեց, տնտղեց ցավող տեղը՝ աջ կողս, միզելու դժվարություններիս մասին իմացավ և կարգադրեց պարոն Ահարոնին.
- Սա մանչին երկու-երեք ամիս ճաշ ու հաց չեք տա։ Միայն միրգ տվեք և ամենից շատ՝ ձմերուկ,- ապա դառնալով ինձ ավելացրեց,- կգնաս կլողանաս ու մեջքդ կապած կպառկես։ Մեջքդ միշտ տաք կպահես:
Այդպես էլ եղավ: Ճաշի ժամանակ բոլորի առաջ ճաշ ու հաց էին դնում, իսկ իմ առաջ՝ մրգերի կույտը: Իսկույն զգացի բարելավումը։ Իսկ մի ամիս անց, սկսեցի հանգիստ միզել ու հանգիստ քնել: Հետագայում հասկացա, որ երիկամային քարերն են ինձ տանջել, բորբոքել օրգաներս: Համենայն դեպս, այդ հիվանդությունն ընդմիշտ բուժվեց, բայց կողիս բութ ցավը կմնա ցմահ:
Բոլորիս աչքերը ստուգում էին։ Ինչ-որ կապույտ քար էին քսում: Բոլորը հանգիստ տանում էին, ոնց որ սովորական բան, իսկ իմ աչքերը դրանից սարսափելի ցավում էին, չէին բացվում, ասես մեջը մի բուռ ավազ լցրած լինեին: Դու մի ասա «տրախոմա» կովող հիվանդություն էլ ունեի: Երկար բուժվեցի, սակայն հետքը մնաց: Ամերիկացիները դրան շատ խիստ էին հետևում: Այդ հիվանդությամբ տառապողի համար Ամերիկայի մուտքն անդրդվելիորեն փակ էր: Համարվում էր սուր վարակիչ հիվանդություն, անգամ ժառանգական:

rstak58
22.11.2010, 22:54
Վարդապետն ուշանում էր: Այդ ընթացքում մի նորեկ էլ հայտնվեց։ Մի երեկո, մութն ընկնելուց հետո, դարբասը կամացուկ թակում են։ Դռնապահ Համբարձում քեռին բաց է անում։ Թակողը կամացուկ ասում է. «քեռի, ես հայ որբ եմ, ինձ հետապնդում են, խնդրում եմ պատսպարեք ինձ, հազիվ եմ գտել որբանոցի տեղը»:
Համբարձում քեռին ներս է առնում, պահում է: Առավոտը մեզ շշուկով հայտնեցին նորահայտի մասին: Շորերը փոխելուց հետո նրան իսկույն, գցեցին մեր՝ ավագ որբերի մեջ։ Տարիքով նա մեզնից մեծ էր: Անմիջապես սկսեցինք հարցուփորձ անել, բայց օրը ցերեկով դա վտագավոր էր, ուրիշ հարմարություն էլ չկար: Խոստացավ պատմել երեկոյան: Հավաքվել էինք մի քանի հոգով՝ խելահասներով. բոլորի ներկայությունը ցանկալի չէր: Նա հուզված էր ու խոսելիս կակազում էր:
- Տղերք,- ասաց,- կամացուկ մի երգ երգեք, որ սկսեմ պատմել:
Մենք սկսեցինք մեղմորեն երգել պարոն Վարդանի սովորացրած Հայաստանի հիմնը՝ «Մեր Հայրենիքը»: Անմիջապես սկսեց ձայնակցել և ապա կամաց-կամաց առաջնությունը վերցրեց իր վրա։ Հրաշալի ձայն ուներ: Քիչ անց, մեր երգի միջից, լսում էինք նրա պատմությունը։
- Հիմա ես երկու անուն ունեմ. Վազգեն և Մուշեղ,- սկսեց նա,- բայց երբ ասացի այս
մասին, մերոնք սկսեցին կասկածել։ Բայց ախր ինչո՞ւ են կասկածում, երբ դեռ չեմ հասցրել բացատրել դրա պատճառը։ Ես ձեզ ամեն ինչ կպատմեմ, իսկ դուք, խնդրում եմ, ասեք, որ չկասկածեն։
Այո, հարկավոր է ասել, որ կասկածանքներ կաին, մտածում էին, թե կարող է պատահի թուրքերը դիտավորյալ իրենց մարդուն գցած լինեն մեր մեջ: Սակայն մեր շատ բան տեսած սրտերը գուշակում էին, որ նա մերն է։
- Ոչ, հիմա չենք կասկածում, – չորս կողմից վրա տվինք մենք, - դու հայ ես, ոչ թե թշնամու լրտես:
Նա նայեց մեզ ու սկսեց շարունակել իր պատմությունը.
- Թուրքը հասավ Ղարս: Մենք Ղարսի որբանոցում էինք։ Չկարողացանք քաղաքից դուրս գալ ազատվել: Սկսեցին ջարդել, բնաջնջել: Մենք՝ երկու ընկերով, մտածում էինք ազատվելու մասին: Սկզբում մենք մեզ լալ ձևացրինք, սակայն հասկացանք, որ այդպես շատ արագ կարող ենք բռնվել: Լավագույն ելքը՝ թուրք ձևանալն էր։ Թուրքական շորեր հագանք, ֆես դրեցինք ու սողոսկեցինք թուրք չեթեների խմբի մեջ: Կարողացանք թուրքական անուններով՝ Էհմեդ և Շաքի, գրանցվել նրանց շարքերում: Էհմեդը ես էի, Շաքին՝ ընկերս: Քանի որ այդպես եղավ, որոշեցինք գտնվելով նրանց մեջ թաքուն գործել: Իմացանք, որ չեթեների խմբերը պետք է շրջեն ողջ Անատոլիան, պիտի ջարդեն ու գյավուրներից մաքրազարդեն երկիրը։ Առաջին հերթին պիտի կոտորեն այն հայերին, որ դեռ չեն թրքացել: Ընկերս՝ Մուշեղը, շատ կարդացած և բավականին լավ պատրաստված տղա էր: Ես լավ երգել գիտեի, փոքրուց սովորել էի երգել և հայերեն, և թուրքերեն: Հույս ունեինք ծովով ազատվելու դեպի Ռուսաստան: Մեր «չեթե-բաշին» Կարաբեքիրի միավորումներից էր։ Էրզրումի կողմերում մեր սև գործն անելուց՝ ոչնչացնելուց, բնաջնջելուց հետո, ողղություն վերցրինք դեպի Ալաշկերտ: Ուր էլ գնաինք, «չեթե-բաշին» «մոսիվարներից», «մյուդյուրներից», դեռևս բնակվող հայերի անուներն ու հասցեներն էր վերցնում։ Խստությամբ ստուգում էր, որ նրանց կարգադրության տակ եղած բոլոր բնակավայրերում ոչ մի հայ գյավուր չմնա, եղեռնից ազատված, խուսափած: Ուներ հատուկ հրաման, որ տեղերում օժանդակեն. գիշերելու տեղ ու սնունդ տրամադրելով: Մենք բաժանվում էինք գյուղերի վրա: Այ այստեղ արդեն մենք գաղտնի գործելու հնարավորություններ էինք գտնում: Լսում էինք դեռևս իրենց գյուղում ապրող հայերի մասին և մյուսներից ավելի շուտ հասնելով (իբրև թե շտապում ենք ջարդել, առևանգելու...) զգուշացնում, որ իրենց գլխի ճարը տեսնեն. փախուստով կամ թրքացած ձևանալով փրկվեն: Քիչ հայեր էին մնացել, եղածներն էլ թաքնվում էին համագյուղացի քրդերի մեջ:
Փոքր ինչ դադար առնելուց հետո, տեսնելով, որ կլանված լսում ենք Վազգեն-Մուշեղը շարունակեց իր դառն պատմությունը.
- Անհնար է մոռանալ Չորումի Չուխուրվա կոչված վայրում կատարված դեպքը: Այդ օրն ամենավտանգավորն էր: «Բորենիների» ոհմակը որոշել էր մեծ խրախճանք սարքել: Հատուկ ջոկն արդեն հավաքել էր բավական մեծ քանակով հայերի։ Հեշտությամբ հաջողության հասնելու հիմնական պատճառն այն էր եղել, որ սրանք գործել էին խորամանկորեն։ Հայերին թաքցնող փոքրաթիվ քուրդ համագյուղացիներին համոզել էին, թե իբր հայերի տեղաշարժ է կատարվում։ Ոչ մի հայ իր պապենական գյուղում չպիտի մնա, նրանց տեղափոխում են այլ վայր, որտեղ նա արմատներ ունենենալ չի կարող։ Այդպիսի հրահանգ իրոք որ, տրված էր չեթեներին: Բայց մենք հո գիտեինք, թե ինչն ինչոց է։ Սկսեցինք ծրագրել թե, ինչպես կիրառենք մեր փրկարար դերը: Որոշեցինք հասկացնել գլխների գալիքը, թեև նրանք զգում էին, գիտեին։ Անընդհատ շրջում էինք՝ հավաքվածների շուրջը, այնպիսի շարժումներ անում, որ նրանք ուշադիր հետևեն մեզ: Օրինակ, ես խոսում եմ, իսկ Մուշեղն, իբր թե ծաղրում ու հանդիմանում է, սակայն իրականում կրծքիս վրա խաչ է ցուցադրում: Վերջապես երկու աղջիկներ լսելի բարձրությամբ փսփսացին. «Ասոնք ինչ խտար հայու կնմանին»… «Քա սուս, ասանք գայլերի մեջ հայ կլլա՞, ասոնք ասկյար են»… Մենք վազեցինք չեթենների մոտ. «Թե ուզում եք, որ ձեզ ուրախացնենք՝ երգենք–նվագենք, սա երկու աղջիկներին տվեք, տանենք ան քոլերու տակ ու ետ բերենք»… «Կուզեք երեքին տարեք ու ետ մի բերեք, միայն շուտ եկեք» ասացին։ Մենք ետ եկանք գերիների խմբի մոտ ու թիկունքով դեպի չեթեները դառնալով, սկսեցինք խաչ հանել ու աղջիկներին ձեռքով կանչել։ Նրանք թեև սարսափած, սակայն ենթարկվեցին։ Սկսեցինք ձևացնել, թե զոռով քաշում ենք դեպի մոշի թփերը, իսկ ինքներս մեր իսկ թուրքերեն գոռոցի ու հայհոյանքի միջից, հայերեն շշուկով հանգստացնում ենք, թե մի վախեցեք, եկե´ք։ Աղջիկները և հասկանում են, և չեն հավատում։ Ավելի շուտ վախում էին, թե տանում ենք բռնաբարել, սպանելու։ Աղաչում, պաղատում էին… «Մի քիչ ալ, քիչմն ալ…» հայերեն շշուկով ասում էինք, ու մի կերպ քաշում դեպի մոշուտները: Մոշի թփերի ետևում Մուշեղն իսկույն անցավ հայերենի. «Դու հոս մնա, իսկ դու ետ վազիր ձերոնց մոտ, իբր մեր ձեռքից փախար։ Կամացուկ հայտնե ձերոնց, որ կանայք գնան չեթենների մոտ ու պաղատեն, որ թույլ տան մաքրվելու երթան, կեղտոտ են։ Եթե թույլ չտան, բոլորդ մեկտեղ՝ երեխա, կին, աղջիկ թևերնիտ դեպ երկինք կպարզեք ու «ալլահ-ալահ» կանչեք։ Թուրքերեն անեցքներ կթափեք… Անոնք կվախնան, թույլ կուտան։ Կգնաք ու ետ չեք գա. ամեն մեկդ մի կողմի փախեք, ով ազատվավ-ազատվավ…. մեկ է, պիտի գնդակահարեն… Ուրիշ բան անել չենք կրնա։ Մեր մասին հանկարծ, բան չխոսիք, ձերոնց ալ…»… Մեկին ուղղարկեցինք դեպի գյուղ, իսկ մյուսին ճամփեցինք, թե փախիր, ազատվիր։ Նա համբուրեց մեզ ու փախչելուց առաջ արցունքախառն ասաց. «Գոնե ձեր անուններն ըսեք, ձեր պատկերնին մատաղ, անբողջ կյանքում ձեր անուներն ու պատկերնին սրտումս կպահեմ»։ Ողբն ու արցունքն աչքերին վազում էր կուզեկուզ, ընկնել-ելնելով… Քիչ անց մենք ետ եկանք ու սկսեցինք դժգոհել. «Շատ կեղտոտ էին, մեկին ետ ուղարկեցինք, մեկին էլ գնդակահարեցինք: Մեր հաճույքը չստացանք։ Մենք էլ ենք ուզում քեֆ քաշել, թողեք գնան մաքրվեն, որ մեր քեֆը քոք ըլլա։ Եթե, իհարկե, չեք շտապում գնդակահարել»։ «Է՜, միշտ էլ կգնդակահարենք։ Ժամանակ չունե՞նք ինչ է, թող գնան մաքրվեն գան»… Թույլ տվեցին, որ փոքր խմբերով գնան։ Առաջին խումբն այդպես էլ վարվեց, սակայն…. մնացածներին մորթեցին։ Այսպես մենք հասանք մինչև Սվաչ-թուքաթ ավանը: Ավանում լսեցինք, որ «չեթեները» հայ կանանց ու աղջիկների մի մեծ խումբ հավաքել տարել են ջրաղացի ձորի կողմը։ Հասանք ձորը։ Տեսանք, որ «չեթեները» ատրաստվում են բռնված կին ու աղջիկներին բռնաբարել ու այնուհետև սպանելու… Ի՞նչ անենք։ Երկուսս էլ սարտաճմլիկ կանգնած մտածում էինք: Գոնե չսպանեն, բոլորն էլ ջահել են։ Փոքրիկ աղջիկներ էլ կան… Մի տասը հոգի կլինեին։ Հանկարծ Մուշեղն ասաց. «Դու սկսիր երգել, իսկ ես կփորձեմ համոզել այդ բորենիներին, որ նրանք լսեն քեզ, սկսեն պարել ուրախանալ ու սպանդ կատարելն ինձ հանձնեն: Ես կանանց կտանեմ ներքև ու իսկույն կհասկացնեմ, որ ամեն մեկը մի կողմ փախչի, թաքնվի»… Մեզ հաջողվեց ի կատար ածել մտածածը. կանայք անհետացան, չքացան խավարի մեջ։ Այս անգամ մեր «քողը» պատռվեց։ Մենք պոկվեցինք չեթեական ոհմակից ու ճամփա բռնեցինք դեպի հյուսիս-արևելքի սարերն ու անտառները: Հիմա մեր գլխավոր մտահոգությունը քողարկվելն էր: Համոզված էինք, որ մեզ արդեն փնտրում են։ Մեզ շատ հարմար էր թվում աշուղության քողը: Զգեստավորվեցինք աշուղների նման. ես դարձա երգիչ, Մուշեղը՝ սազ-քյամանչա նվագող: Վստահ էինք, որ ճիշտ դերերում ենք. և ապրուստ էինք հայթայթում, և մոտենում էինք մեր նպատակակետին: Պոնտոսյան լեռներին մոտեցանք Բաբերտի կողմից: Երգելով շրջում էինք Պոնտոսը: Պոնտոսի կենսախինդ, ինքնատիպ, համ ու հոտով հայությունը նույպես չկար: Դարավոր տերերից դատարկված բազում շեներ կաին, ամենուրեք ավերակներ էին: Հասանք Շիզա, փոքրիկ, ծովամերձ գյուղաքաղաք էր: Ազատ տներ, լքյալ դղյակներ, այգիներ… - որքան ուզես… Մի շաբաթ հանգստացանք այս ու այնտեղ: Ծրագրեցինք, թե ինչպես անցնենք դեպի ռուսը: Իմացանք, որ ուրբաթ օրերին հնարավոր է զբոսանքի նավակ գտնել: Այդպես էլ արինք: Գտանք մի բարեսիրտ, հայասեր լաչի։ Լաչ, որ հայհոյում, ատում էր թուրքերին: Կամաց-կամաց մտերմացանք հետն ու հայտնեցինք մեր նպատակը: Նա հանձն առավ, մեզ մոտեցնել Ճարոխին, բայց միայն մինչև գետաբերանը: Դրանից հետո հանձն չառավ: Մենք ինքներս պիտի տեսնեինք մեր գլխի ճարը. լողալով անցնենք մյուս կողմը: Ինքը մեզ բացատրեց ու ցույց տվեց ամեն ինչ։ Առանց որևէ վարձատրության: Մենք գիտեինք, որ մեզ հետապնդում են, որ մահվան ենք դատապարտված: Ինչ գնով էլ լինի Ճարոխը պետք է անցնեինք: Գիշերով չէինք կարող՝ դա հաստատ մահ էր: Որոշեցինք անցնել երեկոյան կողմ: Ամենադժվարը շորերի հարցն էր: Ինչ հնարավոր էր՝ փաթաթեցինք գլխներիս և.... սխալվեցինք: Հենց դա էլ մատնեց մեզ։ Նկատեցին։ Հասկացան, որ մենք փախչում ենք։ Կանգ առնելու կանչերին չարձագանքեցինք։ Սկսեցին կրակել: Որոշել էինք ետ չդառնալ, բայց կատարվեց ճակատագրականը. եղբայր-ընկերս՝ Մուշեղը, իմ հարազատը, վիրավորվեց գլխից ու սուզվեց Ճորոխի մեջ։ Ոչինչ անել չկարողացա։ Ջուրը, նրան տարավ դեպի սև ծով… Ես հարկադրված վերադարձա: Ասկյարները շրջապատեցին։ Վզիս զգացի հրացանի խզակոթը: Ինձ գցին սայլի վրա ու բերին Շիզա: Բերեցին բանտ: Դեպի այգի նայող մի փոքրիկ լուսամուտ կար։ Այդ կողմում էր սէր էսկերի պաշտոնատունը: Ինձ հետ միայն մեկը կար: Նա արդեն իսկ ներս գցելու ժամանակ հասկացել էր հայ լինելս: Մոտեցավ, թե. «Ինչացո՞ւ ես, ո՞վ ես, ո՞նց ես կենդանի մնացել»։ Պատմեցի։ Իմացավ ու քիչ անց ինքն էլ իր պատմությունը պատմեց: Ինքն էլ էր ասկյարությունից փախել: «Մեկ է, քեզ գնդակահարելու են, դու դվաճան հայ ես։ Ես ինքս քեզ կսպանեմ»։ «Ապրելն,- ասում եմ,- ինձ համար գրեթե անհնար է դարձել, բայց ինձ սպանելուց քեզ ի՞նչ օգուտ»։ «Բոլոր հայերի նման, դու էլ պիտի էն աշխարհ գնաս։ Պարզ չէ՞, որ քեզ գնդակահարելու են։ Իսկ եթե ես քեզ սպանեմ, ապա գուցե հաջողվի մեղքս քավել, արդարանալ»… Իսկույն հասկացա, որ այլևս փրկություն չունեմ, մահվան ճիրաններում եմ: Սկսեցի երգախառն զառացանքներ կատարել: Երգս փոքր ինչ զսպեց հարևանիս։ Թող տվեց, որ երգեմ։ Այստեղ արդեն բախս բերեց. երգս հասել էր բանտապետի ականջին։ Բանտապետը լավ տրամադրության մեջ էր։ Կանչեց մոտը, հարց ու փորձ արեց ու տարավ «սեր Էսկերի» մոտ։ Սկսեցի երգել: «Դու լավ երգել գիտես ալան, մենակ ափսոս, որ հայ ես»։ Ձայն չհանեցի։ «Մենք հեռագիր ենք ստացել, որ դու դավադիր փախստական հայ ես։ Գնդակահարելու ենք։ Անունդ ինչ է՞»… «Էհմեդ» ասում եմ… «Էհմեդ՞, չէ մի՝ Մեմեդ: Ուզո՞ւմ ես խալս թուրք դառնաս, այդ դեպքում միայն կազատվես»… «Էֆենդի Բին Բաշի,- ասում եմ,- հնարավորություն տվեք երգեմ մարդկանց համար, միևնույն չէ՞ թուրք, եմ թե հայ»: Բանտապետը պահանջեց, որ մի երկու լաչական պար, երգ երգեմ։ Երգեցի: Հետո, կարծելով, որ այդքանը բավարար չէ, վրա բերի. «Եթե նվագ լինի ավելի լավ կըլլա»։ Սակայն դրա կարիքն արդեն չէր զգացվում, շատ էին հավանել։ «Հապա ընկերդ ո՞ւր է» հարցրեց «էֆենդին»։ «Սպանվեց»։ «Թոփ էլի,- ասաց սեր Էսկերը,- դու կապրես ի փառս թուրքիայի, չեմ սպանի, կուղարկեմ Տրապիզոն»: Ապա դառնալով իր չաուշին ասաց. «Յուսուֆը փոշտուն տանելու է: Գրություն կտամ, կտաս իրեն։ Այս իսլամացած աշուղին թող տանի մեծ մեջիթի մեդրեսեն։ Այնտեղ իրենք ինչպես որ հարկն է կիսլամացնեն ու կդարձնեն իրենց աշխատող-գործակիցը: Միայն ընդունելու մասին պատասխանը թող բերի, որ մոտս պահեմ, որպես փաստաթուղթ»: Յուսուֆի հետ հասանք Տրապիզոն:

rstak58
22.11.2010, 22:57
Երկար ժամանակ լռություն էր տիրում։ Նրա պատմությունը թարմացրեց մեր բոլորի վերքերը։ Այո, արդեն պարզ էր, որ Վազգենը մերն էր։ Նրա մասին հարկավոր էր լռել։
Մինչ Վազգենի որբանոցում հայտնվելը, որը մեզ համար դարձավ համարյա մեր պարոն Վարդանը, Տրապիզոն էր արշավել արյունառուշտ Թոփալ Օսմանը: Սա մի վայրագ, ավազակ չեթեցի պետ էր։ Իր հրամանատարության տակ ուներ, մի գումարտակից ավելի արյունախում բորենիների ոհմակ: Սա ինքն էր իրեն լիազորություններ շնորհել, հաշվետու չէր ոչ մի իշխանության: Մատակարարվում էր ինքնիշխան: Նրա արարքներին նայում էին մատների արանքով, քանզի նա զբաղվում էր հայերի թալանով, «մաքրազարդմամբ», որն ըստ էության պետական քաղաքականություն էր: Ես նրան անձամբ տեսել եմ։ Չեմ հիշում քաղաքի որ մասում էր, թիկնապահների ուղեկցությամբ թրև էր գալիս։ Նա կարճահասակ, ոչ երկար բեղերով, թրքական այտուռուցությամբ, խոլոռ աչքերով մի արարած էր: Մի ոտքից թեթև կաղում էր։ Ձեռքին զարդանուշի կարճ «բաչբան» էր: Ահա այդ «հռչակավոր» գազանը մտել էր Տրապիզոն: Նոր վայրագության համար քաղաքի ամենայուղալի պատառն, իհարկե, որբանոցն էր։ Թոփալ Օսմանի ախորժակից դա չէր վրիպել, սակայն տեղի իշխանությունը նրան այդպիսի հնարավորություն չտվեց. չափազանց շատ էին օտարերկրյա դիվանագիտական «աչքերը»: «Քո խյանչալը գավառների համար է,- ասել էին,- արշավիր գավառների վրայով, մաքրազարդիր Թուրքիան գյավուրներից, բայց այստեղ պետք է զգուշությամբ գործել»։ Եվ ճանապարհ դրեցին դեպի երկրի խորքերը: Նա իր ոհմակի հետ մոտ մի շաբաթ Տրապիզոնում բանակվեց: Մի ամբողջ շաբաթ մենք ահի մեջ ապրեցինք, քանզի այդ ժամանակ բարձրաստիճան պաշտոնյաները շրջում էին թրքացած հայ մանուկների շքախմբով և Թոփալ Օսմանն, իհարկե, իրեն այդ հաճույքից չէր ուզում զրկել։ Հենց սա էր պատճառը, որ Վազգենի պատմությանը սկզբում կասկածանքով վերաբերվեցին։ Կարծում էին, որ նա այդ Թոփալ Օսմանի մարդն է, և նրան պատսպարելը կարող էր պատրվակ հանդիսանալ այդ գազանի անակնկալ այցի համար։ Հետագայում ես սկսեցի շփոթել. ո՞րն է Քյազիմը, ո՞րն է Թոփալ Օսմանը։ Նրանք շատ նման էին իրար:
Թոփալ Օսմանի հեռանալուց հետո պարզ դարձավ, որ Վազգենը մերն է՝ հայ որբ, որ չի ցանկանում թրքանալ։ Վազգենի անունը հետին թվագրությամբ գրանցվեց որբանոցի ցուցակում: Շատ արագ մերվեց և շուտով մեզ բաժանում էր միայն զանգը։ Նա շատ էր կակազում, շրթունքն էլ ճըզկես էր: Ամեն բաժանվելուց ասում էր. «ընկերոջս Մուշեղ անունը վերցրել եմ վրաս, ա՜խ իմ ազիզ ընկեր»: Շատ արագ նա մեր առաջնորդի դերը ստանձնեց։ Դասերից հետո նա էր մեր ղեկավարն ու դաստիարակը։ Նրա շնորհիվ մեր երգացանկն այնքան ընդլայնվեց, որ կարող էինք մի քանի ժամանոց համերգ տալ։ Մի քանիսը մինչև հիմա էլ հիշում եմ. «Անվախ ընկեր քայլենք շարք-շարք», «Իբրև արծիվ», «Դուք զոհ գնացիք», «Մարսելյոզ», «Գութանի երգը», «Աչերիդ եմ կարոտել», «Սև աչեր», «Նավաստու երգը», «Սև մութ ամպեր», «Ուլունք Շամիրամա», «Երբ ալեկոծ», «Ես Կուկույան Սարգիս անուն», «Մենք անկեղծ զինվոր էնք», «Սլացեք կռունկներ դեպի հայաստան»... Եվ այդպես անվերջ անսպառ…
Վազգեն-Մուշեղը մեզ համար դարձավ պարոն Վարդանին փոխարինող մի անձ։ Շատ զգույշ և ուշիմ տղա էր. ոչ մի օր նա ոտքը որբանոցից դուրս չդրեց:
Իսկ Գարեգին վարդապետը չկար ու չկար… Ոչ մի լուր չկար, գիտեինք միայն, որ ուշանում է: Պատվելի Սթեփըլթոնը նույնպես մտահոգության մեջ էր՝ գործերը լավ չէին. ժողովարանը մնացել էր բարձիթողի, ավետարանի աղոթքները թարգմանված թուրքերենով էր տարածվում… Էլ չէր ծիծաղում:
Վերջապես գարնան կողմ հայտնվեց մեր առաջնորդը՝ Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանը: Ոչ մի դիմավորում, կամ նման մի բան չեղավ։ Չիմացանք թե ե՞րբ, ինչպե՞ս վերադարձավ, ինչպե՞ս մտավ իր կացարանը: Ասես փետրահան մի թռչուն լիներ. մտել էր իր բույնն ու դուրս չէր գալիս: Օրեր անց երևաց։ Տխուր էր ու մռայլ: Թախիծն իշխում էր բոլորի վրա։ Անխոս էին նաև ուսուցիչները: Ստուգեց։ Ոչ մի բառ չասաց… Մենք հետո իմացանք, որ նա արդեն եպիսկոպոս է ձեռնադրվել, բայց հազիվ է պրծել վերահաս վտանգներից:
Որբանոցի կազմը հավաքեց դպրոցի ընդարձակ շքամուտքի տակ ու սկսեց պատմել դեպքերն ու բացատրել երևույթները։ Պատմում էր մի նոր եղեռնապատում: Նրա ասելով ստեղծվել էր մի նոր կարգ: Երևանի շուրջ մնացած մի բուռ հողն ու թշվառ, սովյալ ժողովրդի զանգվածն այժմ կոչվում էր Հայաստան: Հայաստանի ու հայ ազգի ողբերգությունը շարունակվում էր. եկեղեցին՝ հալածանքների մեջ, սով, հիվանդություններ, վարակ, անթաղ դիակներ, որբություն, թշվառություն…
Հայաստանի հայության վրա թուրքական յաթաղանի անմիջական վտանգը կախված չէր, և մեր ժողովրդին մնում էր միայն հաղթահարել սովն ու համաճարակը: «Հարկավոր է օգնենլ մեր տառապյալ, անհետացման շեմին կանգնած, ժողովրդին,- վարդապետի կոչն ամենից քիչ մեզ էր ուղղված, բայց մեզ ասվում էր, որ այլոք լսեն,- հարկավոր է օգնել ինչով որ կարող է։ Դավաճանություն, ազգուրացություն կլինի ձեռքերը ծալած նստելը։ Այստեղ մենք կուշտ ենք, իսկ այնտեղ սովյալների դիակներ են ամենուրեք… Մեր սննդի օրաբաժնի կեսը հարկավոր է ուղարկել մեր մայր ժողովրդին»: Մենք միահամուռ կերպով բացականչեցինք. «Կհավաքենք հենց վաղվանից»։ Սա էր մեր պատասխանը առաջնորդի օրհասական կոչին: Այդպես էլ արեցինք։ Օգնության այս կանչին արձագանքեց ամբողջ Տրապիզոնի հայությունը։ Երեք ամիս մեր օրաբաժնի կեսն ուղարկվում էր, բայց թե ո՞ւր էր գնում, ո՞վ էր տանում… Ո՜վ իմանա… Խառը ժամանակներ էին:
Իսկ ցեղասպանությունը շարունակվում էր: Աստիճանաբար մարում էր մեր խանդավառությունը: Լուր տարածվեց, թե Արևելյան ճակատի հաղթական զորավար Քյազիմ Կարաբեքիր փաշան պանծալի հաղթանակ է տարել և մոտակա օրերին փառքով մուտք է գործելու Տրապիզոն: Դա ոչ միայն մեր Սահակ Մեսրոպյան որբանոց- վարժարանի, այլև ամբողջ քաղաքի հայության համար կարող էր ճակատագրական լինել: Ոչ ոք չգիտեր, թե ինչ է սպասվում՝ ջա՞րդ, թե խնայում: Մեր Գարեգին եպիսկոպոսը ճարահատյալ անցավ դիվանագիտական հնարքների: Կարգադրեց նախապատրաստվել տոնահանդեսի: Գրիգորը պետք է նկարեր Քյամալի մեծադիր նկարը, իսկ Քյազիմի նկարը պետք է նկարեր կարծեմ Օլթին։ Սա ռուսահայ տղա էր, կարծեմ Օլթեցի էր ու այդ էր պատճառը, որ անվան փոխարեն նրան Օլթի էին կանչում:
Ամբողջ Տրապիզոնը ոտքի վրա էր. պատրաստվում էին հանդիսավոր դիմավորության: Հույն համյքը ներկայացված էր բարձրագույն հոգեվորականությամբ, հայ համայքը՝ գրեթե ամբողջությամբ։ Թուրքերն ու լաչերը Քյազիմ փաշային դիմավորում էին խանդավառ պարերով: Առավոտյան ծեգին, «Զայշափում», ուր մեր սայլերը գիշերել էին, իրարանցում սկսվեց. «փաշան գալիս էր»: Մենք քայլերգ էինք նախապատրաստել.
«Յաշա-յաշա, Քյազիմ փաշա,
Գյունաշ բայրաղ վերդըն բիզա...»...
Դիմավորման արարողությունը շքեղ էր։ Գոհ էր գոռոզ Քյազիմ փաշան, ասես ձիու վրա նստած մի տիկ լիներ, միայն թե այդ տիկը գլուխ ուներ։ Խոսում էր հատ-հատ, փոքր ինչ փնչացնելով։ Թվում էր, թե վրայի օծանելիքից անգամ արյան հոտ էր փչում: Նա իր շքախմբում 73 հոգանոց հավատափոխ մանկտի հայերի ջոկատ ուներ: Նրանք լավ խնամված, հագնված, ու սնված էին, բոլորն էլ՝ դաշյուններով: Դա նրա պարծանքն էր. ուզում էր ցույց տալ, թե ինչպես է ինքը պանթյուրքիզմը սերմանում անհավատների մեջ, ինչպես է գյավուր հայերին թրքացնում, իսլամացնում: Ի՞նչ էր որոշվելու Տրապիզոնի քաղաքապետարանի շենքում, ի՞նչ էր լինելու մեր որբանոցի հետ, ահա մեր եպիսկոպոս-առաջնորդի և ուսուցչության մտահոգությունը։ Լարված, մռայլ սպասման մեջ էին բոլորը։ Առաջնորդին հաջողվեց համոզել որ, նրա մանկտի ջոկատը այցելի, մեր որբանոց-դպրոց: Թույլ էր տվել մեծահոգությամբ: Նորից պիտի պատրաստություն տեսնեինք։ Ինչպե՞ս, ի՞նչ սրտով պիտի ընդունեինք նրանց, ինչպե՞ս պետք է խառնվենք, ընկերանանք, զրույց անենք, գովաբանենք իրենց հաղթական զորավարին, նրա ջոկատին, հոգու խերքում գիտենալով, որ նրանք հայերի զավակներ են: Մեր սրտին ցավ էր գալիս։
Ընդունելությունը մանրակրկիտ ծրագրված և կազմակերպված էր անթերի: Պատրաստվելու ժամանակ ամենից շատ Գրիգորն էր չարչարվում։ Նա պիտի նկարեր Քյամալի դիմանկարը։ Հատկապես շատ չարչարվեց Քյամալի ապակե աչքի վրա։ Շուք տալու հատուկ մատիտներ ունեինք, որի միջոցով փափուկ սև մատիտագիծը վերածվում էր փափուկ ստվերի: Քյամալը, ինչպես արդեն ասել եմ, արտաքինով հասակով և տկճորությամբ Թոփալ Օսմանի նման էր, միայն Թոփալ Օսմանն ավելի թխամաշկ էր:
Եկավ այցելության օրը։ Դարպասից ներս, բակի երկու կողով շարվել էինք, ծաղիկներով, Քյազիմի և Քյամալի նկարներով ու թուրքական դրոշներով: Նրանց դիմավորեցինք երգով.
«Բարի գալուստ, բախտակիցներ,
Մեծ հաղթողին դուք թիկունքներ,
Գալիք փառքերն են ձեզի վայել,
Բարեկամ ու ընկեր լինենք,
Հայեր լինենք, թուրքերի հետ
Մեր երկրում ապրենք հավետ…»…
Իսկույն խառնվեցինք միմյանց, սկսեցինք ծանոթանալ։ Կենսուրախ զրույցների հետ անցանք դպրոցում ստացած մեր հոգևոր աշխարհը ներկայացնելուն։ Այստեղ արդեն նրանցից շատերը պարզապես շշմեցին, ուրիշ ի՞նչ էր մնում նրանց… Մեր առավելությունը կատարյալ էր: Վերջում միտեղ, իրար խառնված լուսանկարվեցինք։ Այդ նկարը պետք է որ մնացած լինի մեկն ու մեկի մոտ: Սակայն դրանով մեր հանդիպումը չվերջացավ: Մեր ղեկավարությանը հաջողվեց հարաբերություններն ավելի խորացնել: Եվ ահա մի նոր «եղբայրություն» կոչվող միջոցառում կազմակերպվեց։ «Բոչ-Թեփեյի» հարթության վրա պիտի «ֆուտբոլ» խաղաինք։ Միջոցառումը կազմակերպվում էր ի պատիվ անբողջ Տրապիզոնի հասարակության, ի փառս Քյազիմ հաղթական զորավարի: Ամբողջ քաղաքը բարձրացել էր վերև, հով էր: Խաղացինք զվարճանլով ու երեխայական ավյունով։ Տեսարժան ժամանց ստացվեց: Ինչ խոսք հաղթանակը, մերն էր:
Քյազիմի տրապիզոնյան հաղթահանդեսի մասին լուրերը կայծակնային արագությամբ տարածվեցին երկրով մեկ և անգամ խանդի առիթ հանդիսացան։ Խոսք տարածվեց, որ Քյամալը խստիվ կարգադրել է Քյազիմին ներկայանալ իրեն և ենթարկվել: Սկզբում Քյազիմը չկամեցավ ենթարկվել, սակայն ի վերջո գնաց։ Հետագայում կարծեմ նրա ձեռքով, թե հրամանով սպանվեց:
Իսկ մեզ համար օրերը գնալով մթագնում, ավելի ու ավելի չարաբաստիկ էին դառնում։ Տրապիզոնում այլևս չէին երևում արտաքին պետություների որևէ տեսակի զինվորական շրջիկներ: Արտաքին աշխարհը կարծես վերացվել, չքվել էր: Ամառ էր։ Փողոցներում միայն թրքությունն էր շարժվում: Նրանց եռ ու զեռը գնալով աշխուժանում էր: Ծովի վրա անդորր էր, ոչ մի ռազմական նավի ներկայություն: Առհասարակ ոչ մի նավ չէր երևում: Մի առավոտ վեր կացանք թմբուկների ու զուռնաների ուժգին աղմուկից: Փողոցներում, այգիներում թրքությունը ցնծություն էր ապրում։ «Ի՞նչ է եղել, ի՞նչ բարի լուր է» հարցնում էինք անցորդներից։ Ասացին որ պատերազմում արմատական բեկում է տեղի ունեցել։ Օրվա կեսին ավելի ուժգին աղաղակներ լսվեցին. «Հաղթություն», «Յոխ օլսուն յունան», ասել է թե. «կորչեն Հույները»: Պատահել էր այն, որ հունական հաղթական ճակատը քար ու քանդ էր եղել Քյամալական զորքի աննախադեպ ճնշումից։ Թուրքական հորդան անցել էր հակահարձակման ու հասել մինչև Միջերկրականի ու Էգեյանի ափերը: Երեք ամսվա հունական առաջխաղացումը, որի արդյունքում հունական ուժերը հասել էին մինչև Անկարայամերձ բարձրունքները, երեք օրվա ընթացքում փլուզվել կործանվել էր: Այդ օրվանից Մուստաֆա Քյամալ փաշան դառավ սրբություն: Հիմա այնտեղ տիրում էր քեմալական ջարդը, կողոպուտը, հրդեհը… «Ոչ մի քրիստոնյայի ազատում ու խնայում չկա», «Բոլոր գյավուրների բնաջնջում, սրբում, վռնդում մինչև վերջինը», ահա քեմալական հորդայի կարգախոսները: Նորից Թուրքերն արյունահարբ վիճակում էին։ Ամենուրեք խրախճանք էր: Այլևս դուրս գալ, շարժվել հնարավոր չէր: Եթե տեսնեն, որ հայ ես կամ հույն, տեղն ու տեղը կխժռեն: Ապրում էինք վախի մեջ. ի՞նչ է լինելու սրա վերջ, ինչպե՞ս ենք պրծնելու։
Լողափում հայոց և հունաց քարը, քարը դատարկ էր։ Ափամերձ ժայռի կատարին բազմած հունական բազմագմբեթ եկեղեցին, հայոց հոյակերտ կենտրոնական եկեղեցու նման լռում էր: Բերդի ռազմական ավար ռուսական թնդանոթը հարմարացրել գործածում էին ծովում երևացող որևէ կասկածելի շարժման դեպքում:
Չուշացավ նաև հաջորդ աղետը. տեղաբնիկ հույները նույնպես ցեղասպանվեցին։ Տեղահանման ու ջարդի նոր ալիք էր սկսվելու։ Արդեն անթաքույց լկտիությամբ հայտարարում էին. «Թուրքիայում օտար ազգ չի լինելու, բոլորին կոտորելու ենք, ով չի ուզում կոտորվի, թող հաջորդ օրապտույտին թողնի թուրքիայի հողերը, կորչի գնա: Թուրքիան թուրքերինն է, ով մնում է թուրք է»։ Պարզ էր, որ մնալն ու թուրք գրվելն էլ չի փրկելու։ Մինչ այդ տեղի հայերն արդեն դես ու դեն էին ճողոպրել: Հույն հարևանությունը նույնպես վերացավ։ Քաղաքը դատարկվեց նաև հույներից: Մեր դպրոցի հարևան, ցածրիկ պատուհանի հաշմանդամ հույնն էլ չկար: Կարճ ժամանակ անց խլեցին մեր որբանոցի մեծ ու հարմարավետ շենքը։ Հայ ընտանիքի թաքցրած զարդեղենի նման, թուրք կողոպտիչ կառավարությունը մեր ձեռքից խլեց նաև շեքը։ Մեզ քշեցին այգուց վերև նեղլիկ նրբանցքի վրա գտնվող հայի լքյալ մի բնակարան, ուր արդեն սկսեցինք պահակությամբ ապրել: Գիշերները պահակ էինք կանգնում, որ թուրք խուժանը հանկարծակի չհարձակվեր մեր անպաշտպան նրբանցքի վրա:

rstak58
22.11.2010, 22:58
Թեև դպրոցը մնում էր, սակայն մեր հետագա գոյության փաստն անգամ դարձել էր կասկածելի։ Նոր սպանդի զոհ չդառնալը դարձել էր գերխնդիր։ Ամեն ինչ մազից էր կախված։ Կուսակալն ու նրա խորհրդարանն էր մեր բախտը վճռելու։ Երկու անգամ քնարկեցին, թե մեզ հետ ինչպես վարվեն, ջարդե՞ն, թե՞ վռնդեն։ Մենք ահ ու սարսափի մեջ էինք ապրում: Գարեգին եպիսկոպոսն ու պատվելի Սսթեփլթոնն այլևս վեճ ու տարաձայություններ չունեին։ Նրանք հիմա միայն խորհրդակցում էին, թե ինչպես՞ փրկեն որբերին։ Բանակցում էին «բարեհաճ» ղեկավարների հետ, մի քանի օր ժամանակ էին խնդրում, որ կարողանան եվրոպական կամ ամերիկյան նավ ճարել ու հեռանալ Թուրքիայից: Ապաստան չկար և ոչ մի երկրում, բացի Հունաստանից, որտեղ կատարյալ քաոս էր: Ի՞նչ պայմաններով չգիտեմ, բայց ճարվեց իտլական մեծ նավը:
Առաջնորդի գլխավոր հոգսն այժմ որբանոցի արխիվը փրկելն էր: Կարողացավ կապուկների տեսքով հավաքել, խնամքով տեղավորել սնդուկներում ու հասցնել նավահանգիստ, բայց դուրս հանելու հավանականությունը չնչին էր, քանզի, թույլատվության վերջնական պայմաններն էին. նախ՝ նյութական ոչ մի արժեքի փոխադրում չի կարելի, երկրորդ՝ խիստ անհատական խուզարկություն և երրորդ՝ չպիտի լիներ ոչ մի կողմնակի անձնավորություն, միայն ստուգված, թույլատրված ցուցակով էին բաց թողնելու։ Ոչ մի գույք գործիք և այլն: Ծառացավ Վազգեն-Մուշեղի քողարկման հարցը: Նրան հաջողվեց անցնել թուրքական ստուգումը ցուցակներում հետին թվով արված գրանցման շնորհիվ:
Եվ այսպես 1923.թվի աշնանային ամպոտ, մռայլ ու անձրևոտ մի օր, մեկ առ մեկ ցուցակով ստուգվելուց հետո, մենք՝ Սահակ Մեսրոպյան վարժարանի սաներս, որբանոց-դպրոցի արխիվի հետ միասին տեղավորվեցինք իտալական մի մեծ նավի մեջ։ Մեզ ուղարկում էին Հունաստան, «Նյու Իսթ Չիլիֆ» ընկերության նյութական խնամատարության տակ:
Տրապիզոնի թուրք պաշտոնյաների ու զինվորականների մի ամբողջ ոհմակ նավամատույցում իր վերջին թալանին էր սպասում: Մեր առաջնորդ Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանը, ուսուցչական ու աշխատանքային կազմը, ինչպես նաև գլուխներն ազատող բնակչության բավական մասը, իրենց օձիքները հազիվ ազատեցին: Թե ի՞նչ թույլ տվին դուրս հանել, ի՞նչ բռնագրավեցին, չեմ կարող ասել: Գիտեմ միայն, որ ոչ մի ոսկեղեն կամ այլ արժեքավոր բաներ չթողեցին, բոլորին էլ պարզապես թալանեցին: Գիտեմ նաև այն, որ արխիվը բեռնվեց նավի վրա: Վերջապես դժոխքից դուրս պրծանք: Նավը դուրս եկավ բաց ծով: Մինչև երեկո ծովը հանդարտ էր, սակայն կեսգիշերին սկսեց ալեկոծվել։ Նավն օրորվում էր խաղալիքի նման: Ես անտանելի վիճակի մեջ ընկա. սիրտս խառնոմ էր: Զարմանալի էր, բայց քչերն էին ինձ նման տառապում: Երիտասարդ նավաստիները, գիտենալով, թե ովքեր են նավի վրա, հեշտ ու հաջող «որսի» ակնկալիքով մոտենում էին արդեն հասունացած մեր որբուհիներին: Ամենից ցայտուն հիշում եմ Նվարդին։ Իտալացի նավաստիները ուզում էին նրան քաշել մի կողմ, սակայն նա ընդդիմացավ։ Իսկ նավաստիները փորձում էին գրեթե ուժով նրան տանել։ Մեր մեջ խոսեց արժանապատվությունը. սկսեցինք հսկել, որ Նվարդին չդիպչեն ու հանգիստ թողնեն։ Ես պառկած էի: Գործը հասավ տուրուդմփոցի: Նավաստիները զգալով մեր ասիական կատաղությունը տեղի տվեցին ու հեռացան:
Իսկ ես տեղս չեմ գտնում, ճոճքից սիրտս անընդհատ խառնում է։ Վերջապես հաջորդ կեսoրին ծովը խաղաղվեց: Օ՜հ, ինչ սքանչելի հայելի էր… Սամսոնի առևջից առավոտ վաղ էինք անցել։ Գտնվում էինք Զնսղուլ-դաղի մոտերքում: Ձկները նավի հետ արշավախաղի մեջ են: Մի քանի ժամից մտանք Պոլիս, Ոսկեղջյուր Պոլիս…
Սկսեցին Կանգնեցնել թուրքական պոստերի առաջ: Ներս էին մտնում նույն զզվելի թուրքերը… Մենք իրար ատում ենք. բացարձակ ճշմարտությունը սա է… Նավի մեջ եղած գաղթականության զգալի մասը իջավ Պոլիս, որպիսզի այդտեղից ուղևորվի այլ երկրներ: Նրանց մեջ էին նաև մեր տոհմի ժառանգներ՝ Կարապետն ու Գալուստը: Սինան իր երեք զավակներով եկավ մինչև Աթենք: Որբանոցի արխիվն իր հետ վերցնելով Պոլիս իջավ նաև մեր վաստակաշատ, բազմահմուտ հոգևոր առաջնորդը՝ անփոխարինելի ղեկավար Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանը: Նրա հետ էր նրանից անբաժան Գուրգեն ուսուցիչը: Իջնելուց առաջ նրանք հավաքեցին մեզ հրաժեշտ տալու։ Մեզ համար դա համարյա ողբերգություն էր. ասես սգում էինք հարազատ ծնողի կորուստը: Հետո իմացա, որ իջնելու ժամանակ՝ արխիվը չեն կարողացել ափ հասցնել: Արխիվն ընկել էր ծովը։ Ինչպե՞ս է դա պատահել, ի՞նչ հանգամանքներում, չեմ կարող ասել։
Անցնում էինք Դարդանելի նեղուցով: Գիշեր էր։ Ափին, երկու կողմերից էլ պահակակետերի լույսերն են ցոլում: Նավը սահում է հանդարտ ու լուռ: Լուսաբացին արդեն Էգեյան ծովի հունական մասումն էինք: Ծովը գնալով խոժոռվում էր: Գիշերը հասանք Պիրեա նավահանգիստը: Այնտեղ մի գիշեր կանգնեցինք: Նավից շատ իջնողներ եղան։ Միայն մենք էինք մնացել, մեր որբական կազմով:
Վերջապես, արևոտ, ջերմ ու հիրավի հովվերգական մի առավոտ մեր առաջ բացվեց Սպարտայի չքնաղ ափը: Նավը դանդաղ մոտենում էր ափին։ Նավը բեռնաթափվելու է, մենք պիտի իջնեինք։ Զարմացած էինք այստեղի արևով ու ջերմությամբ. մարդիկ տակավին ծովում ազատ լողանում էին։ Տրապիզոնում խոր աշնանը լողալն անհնար էր:
Այդպիսի զգացումներով ոտք էինք դնում նոր երկրամասի վրա։ Այդ վայրը Պելեպոնեսի Լութրակին էր: Մեր ուսուցիչներն, ըստ երևույթին, իջել էին Աթենքում, այլևս չէինք տեսնում նրանց: Պարզվում էր, որ թուրքիայից բերված բոլոր որբերին «Նյու Իստ Չիլիֆը» հավաքում է Հունական Լութրակի քաղաքում, այնտեղից ուղարկում Կորֆու կղզի: Մենք մնացինք Լութրակում :

rstak58
22.11.2010, 23:09
Եվ այսպես 1923.թվի աշնանային ամպոտ, մռայլ ու անձրևոտ մի օր, մեկ առ մեկ ցուցակով ստուգվելուց հետո, մենք՝ Սահակ Մեսրոպյան վարժարանի սաներս, որբանոց-դպրոցի արխիվի հետ միասին տեղավորվեցինք իտալական մի մեծ նավի մեջ։ Մեզ ուղարկում էին Հունաստան, «Նյու Իսթ Չիլիֆ» ընկերության նյութական խնամատարության տակ:
Տրապիզոնի թուրք պաշտոնյաների ու զինվորականների մի ամբողջ ոհմակ նավամատույցում իր վերջին թալանին էր սպասում: Մեր առաջնորդ Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանը, ուսուցչական ու աշխատանքային կազմը, ինչպես նաև

գլուխներն ազատող բնակչության բավական մասը, իրենց օձիքները հազիվ ազատեցին: Թե ի՞նչ թույլ տվին դուրս հանել, ի՞նչ բռնագրավեցին, չեմ կարող ասել: Գիտեմ միայն, որ ոչ մի ոսկեղեն կամ այլ արժեքավոր բաներ չթողեցին, բոլորին էլ պարզապես թալանեցին: Գիտեմ նաև այն, որ արխիվը բեռնվեց նավի վրա: Վերջապես դժոխքից դուրս պրծանք: Նավը դուրս եկավ բաց ծով: Մինչև երեկո ծովը հանդարտ էր, սակայն կեսգիշերին սկսեց ալեկոծվել։ Նավն օրորվում էր խաղալիքի նման: Ես անտանելի վիճակի մեջ ընկա. սիրտս խառնոմ էր: Զարմանալի էր, բայց քչերն էին ինձ նման տառապում: Երիտասարդ նավաստիները, գիտենալով, թե ովքեր են նավի վրա, հեշտ ու հաջող «որսի» ակնկալիքով մոտենում էին արդեն հասունացած մեր որբուհիներին: Ամենից ցայտուն հիշում եմ Նվարդին։ Իտալացի նավաստիները ուզում էին նրան քաշել մի կողմ, սակայն նա ընդդիմացավ։ Իսկ նավաստիները փորձում էին գրեթե ուժով նրան տանել։ Մեր մեջ խոսեց արժանապատվությունը. սկսեցինք հսկել, որ Նվարդին չդիպչեն ու հանգիստ թողնեն։ Ես պառկած էի: Գործը հասավ տուրուդմփոցի: Նավաստիները զգալով մեր ասիական կատաղությունը տեղի տվեցին ու հեռացան:
Իսկ ես տեղս չեմ գտնում, ճոճքից սիրտս անընդհատ խառնում է։ Վերջապես հաջորդ կեսoրին ծովը խաղաղվեց: Օ՜հ, ինչ սքանչելի հայելի էր… Սամսոնի առևջից առավոտ վաղ էինք անցել։ Գտնվում էինք Զնսղուլ-դաղի մոտերքում: Ձկները նավի հետ արշավախաղի մեջ են: Մի քանի ժամից մտանք Պոլիս, Ոսկեղջյուր Պոլիս…
Սկսեցին Կանգնեցնել թուրքական պոստերի առաջ: Ներս էին մտնում նույն զզվելի թուրքերը… Մենք իրար ատում ենք. բացարձակ ճշմարտությունը սա է… Նավի մեջ եղած գաղթականության զգալի մասը իջավ Պոլիս, որպիսզի այդտեղից ուղևորվի այլ երկրներ: Նրանց մեջ էին նաև մեր տոհմի ժառանգներ՝ Կարապետն ու Գալուստը: Սինան իր երեք զավակներով եկավ մինչև Աթենք: Որբանոցի արխիվն իր հետ վերցնելով Պոլիս իջավ նաև մեր վաստակաշատ, բազմահմուտ հոգևոր առաջնորդը՝ անփոխարինելի ղեկավար Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանը: Նրա հետ էր նրանից անբաժան Գուրգեն ուսուցիչը: Իջնելուց առաջ նրանք հավաքեցին մեզ հրաժեշտ տալու։ Մեզ համար դա համարյա ողբերգություն էր. ասես սգում էինք հարազատ ծնողի կորուստը: Հետո իմացա, որ իջնելու ժամանակ՝ արխիվը չեն կարողացել ափ հասցնել: Արխիվն ընկել էր ծովը։ Ինչպե՞ս է դա պատահել, ի՞նչ հանգամանքներում, չեմ կարող ասել։
Անցնում էինք Դարդանելի նեղուցով: Գիշեր էր։ Ափին, երկու կողմերից էլ պահակակետերի լույսերն են ցոլում: Նավը սահում է հանդարտ ու լուռ: Լուսաբացին արդեն Էգեյան ծովի հունական մասումն էինք: Ծովը գնալով խոժոռվում էր: Գիշերը հասանք Պիրեա նավահանգիստը: Այնտեղ մի գիշեր կանգնեցինք: Նավից շատ իջնողներ եղան։ Միայն մենք էինք մնացել, մեր որբական կազմով:
Վերջապես, արևոտ, ջերմ ու հիրավի հովվերգական մի առավոտ մեր առաջ բացվեց Սպարտայի չքնաղ ափը: Նավը դանդաղ մոտենում էր ափին։ Նավը բեռնաթափվելու է, մենք պիտի իջնեինք։ Զարմացած էինք այստեղի արևով ու ջերմությամբ. մարդիկ տակավին ծովում ազատ լողանում էին։ Տրապիզոնում խոր աշնանը լողալն անհնար էր:
Այդպիսի զգացումներով ոտք էինք դնում նոր երկրամասի վրա։ Այդ վայրը Պելեպոնեսի Լութրակին էր: Մեր ուսուցիչներն, ըստ երևույթին, իջել էին Աթենքում, այլևս չէինք տեսնում նրանց: Պարզվում էր, որ թուրքիայից բերված բոլոր որբերին «Նյու Իստ Չիլիֆը» հավաքում է Հունական Լութրակի քաղաքում, այնտեղից ուղարկում Կորֆու կղզի: Մենք մնացինք Լութրակում :

rstak58
22.11.2010, 23:28
ՀՈւՆԱՍՏԱՆ
Լութրաքին երկու մասից էր կազմված. մեկը՝ շատ չնչին թեքության վրա տեղավորված մի խղճուկ ու հինավուրց փոքրիկ գյուղակ էր, մյուսը՝ բոլորովին վերջերս կառուցված ամառացոնային, թե առողջարանային գոտի։ Անմիջապես ծովափին էր։ Գրեթե բոլոր շենքերը եռահարկ ապարանքներ էին, որոնք չունեին բակեր ու այգիներ։ Պարզապես մաքուր, մերկ մի շարք շենքեր ու վերջ: Կաին նաև կարճաբուն, պինդ ծառուտներ։ Քաղաքի շրջակայքում համատարած ձիթենիների տնտեսություններ էին և ուրիշ ոչինչ: Խոշոր եղջյուրավորներն իսպառ բացակայում էին՝ արոտավայրեր, հանդեր չունեն: Այդ առանձնաշենքերը կառուցված էին այդտեղ բխող հանքային ջրի տաք ավազանի շուրջ: Այդ ամենը հունական կառավարությունը տրամադրել էր որպես հայ որբերի հավաքատեղի, ժամանակավոր ապաստարան: Պիտի ասել, որ Հունաստանն էլ հարուստ չեր, սակայն իր չեղածից եղածը հատկացրեց հայ որբերի փրկության համար, ապաստանեց առանց որևէ դիվանագիտական կեղտի ու քաղաքական շահի: Մեր շնորհակալությունն
ինչպե՞ս արտահայտեմ, բառեր չեմ գտնում։
Սկսվեց մեր որբական կյանքի նոր զարթունքը։ Ուսումնական ծրագրից բացի կային անհրաժեշտ բոլոր խմբակները՝ նկարչության, քանդակագործության, երգի… Կազմակերպվում էին մարզական համախմբումներ, էքսկուրսիաններ: Մի խոսքով կյանքի կոչող եռ ու զեռ էր։
Ամեն առավոտ մինչև վերջին որբը պիտի շարված լիներ բակում։ Նախ առավոտյան մարզանքն էր, ապա նաև ամենօրյա ստուգումը։ Սնունդը ռեժիմով էր, բավարար քանակով: Առավոտները կակաոն պարտադիր էր:
Բաժանվում էինք ըստ խմբակների: Բոլորն ունեին իրենց մասնագետ ղեկավարները: Չեմ մոռանա այն երաժշտական երեկոնները, որոնք կայանում էին պարոն Լևոնի՝ ամբողջ էությամբ երաժիշտության այդ նվիրյալի ջանքերով։ Ինչքան ջանք էր թափում Կոմիտասի, կամ Կարամուրզայի խմբերգերը սովորեցնելու վրա… Ամեն մեկս մի արվեստի ճյուղով էր զբաղվում։ Ես հաճախում էի մարմարի փորագրության խմբակ: Աղջիկներն անբողջությամբ ձեռագործի ու տնարարության խմբերն էին հաճախում:
Այստեղ արդեն մեզ խառնվել էին դպրոցավարտ մեծահասակ որբեր: Նրանք հետևում էին համաշխարհային փիլիսոփայական, գրական, քաղաքական հոսնքներին: Ամերիկյան միսիայում վերին ղեկավարությունը հետևում էր այդ խմորումներին։ Դրա համար նա ուներ իրեն ենթակա հայ կադրեր՝ կամակատարներ: Աստիճանաբար մեծերն իրենց մեջ ընգրկեցին նաև մեզ՝ կրտսերներիս: Ազատ ժամերին կամ հանգստի պահերին հավաքվում էինք գյուղակի կողքին գտնվող ձիթենիների սաղարթների տակ: Հիշում եմ, որ Սողոմոնը՝ մեր խմբակի գաղափարակիրը, բարձրանում էր ժայռի կտորի վրա ու հայտարարում.
- Ունկնդրո՞ւմ եք ինձ, որպես ճեմարանի սաներ։ Ունկնդրեք, որ ես կարողանամ ներշնչվել մի որևէ փիլիսոփայի դերով, ասենք Դեմոսդենեսի, Ցիցիրոնի, Ժորեսի, Ֆոերբախի կամ Մարքսի…
Եվ սկսում էր… Այն ժամանակ նա ձեռք էր բերել Մարքսից, Էնգելսից, Հեգելից և ուրիշներից ինչ որ հատվածներ: Այնուհետև նյութը փոխանցվում էր մյուսներին։ Վազգեն-Մուշեղն ու Սողոմոնը իրար հակադիր կերպարներ էին, բայց երկուսն էլ ղեկավար ուժ էին, մեր կողմից հավասարապես սիրված: Մենք արդեն հասունացել էինք և ոչ այնքան գաղափարապես, որքան ֆիզիկապես։ Մի օր մեր տղաներից մեկն ասաց.
- Տղերք, հարսնացու ընտրելու անզուգագան ժամանակ է։ Մեր աղջիկները կարմրել մեզ են սպասում, այդ խնձորները մենք պետք է ուտենք, այնպես չէ՞…
Ինչ՞ անեինք, հնար չունեինք, փիլիսոփայությամբ ընտանիք չես կազմի… «Ծակ գրպան Սողոմոն» ասում էր Վազգենը։ Մենք իմացանք, որ կա սովետական Ռուսաստան, սովետական Հայաստան, որ… Թե այդ ի՞նչ խորհրդային կարգ էր, ոչ ոք կարգին չգիտեր։ Հետո պետք է գործը հասներ Լենինի, Շահումյանի, Մյասնիկյանի անուններին, թեզիսներին…
Այս բազմահազարանոց որբ աշխարհի տեր ու տիրականը մի ամերկուհի էր՝ միսիս…. ափսո՜ս, անունը մոռացել եմ։ Չափազանց դաժան կին էր։ Ամրապինդ «զամբիկ» էր։ Ամեն առավոտ մութնուլուսին նա պիտի իրեն գցեր ծովի թարմության ծփանքների մեջ։ Եղենակ չէր ճանաչում:
Լութրակի երիտասարդությունը, ինչ խոսք, նյութապես ավելի ուժեղ հիմք ուներ և չէր կարող չգայթակղվել, չհետապնդել մեր կոկոնի պես բացված աղջկներին։ Այդ հողի վրա մեր մեծ տղաներն արդեն բախումներ էին ունենում տեղացիների հետ։ Իրավիճակն այնքան սրվեց, որ կողմերի ղեկավարները մի քանի անգամ քննարկեցին ազգամիջյան հարաբերությունները ճիշտ կազմակերպելու հարցը։
Ահա այս բորբոքուն պայմաններում մեր անողոք ամերիկուհին չարակամ ու անթույլատրելի մի քայլ կատարեց: Մեր հասուն աղջիկներից մեկը, սիրային մեղանչում էր ունեցել, բայց իրեն պահել էր նրա առաջ շատ ըմբոստ: Կարգադրեց, որ հրապարակայնորեն պատժեն։ Մազերը խուզեցին ու շղթայով կապեցին հրապարակի սյունին, իսկ կրծքին պարսավագիր փակցրին։
Ըմբոստությունը դարձավ անխուսափելի։ Այն իսկույն ժայթկեց մեր տղաների մեջ. ազգի պատվի հարց էր: Նույն գիշերը նրանք մեր աղջկան ազատեցին, շղթաները կտրատեցին ծովը շպրտեցին, իսկ պարսավագիրը ամերկուհու լոգարանում տնկեցին։ Գլխավոր կազմակերպիչները փախան թաքնվեցին կողքի բլրակներում: Աղջիկներն իսկույն հանձն առան տղաներին սնունդ մատակարարելու գաղտնի գործը: Խռովությունը սկսեց տարածվել ամբողջ որբության մեջ, բոլորն էլ վրդովված էին: Հայ ուսուցիչների միջամտությունների շնորհիվ, մի շաբաթ հետո հաշտություն կնքվեց։ Տղաները վերադարձան, բայց շատ շուտով էլ լքեցին որբանոցը։ Գնացին Աթենքի կողմերը աշխատանք ճարելու:
Ամերիկուհին պիտի հաշվի առներ գոնե այն, որ դրանք նույն այն տղաներն էին, ովքեր ուժեղ հեղեղի ժամանակ, այն էլ գիշերը, լապտերների լույսի տակ անձնուրացորեն նետվել էին, փրկելու պահեստների ալյուրը, շաքարը, մյուս գույքը… Կորուստներ գրեթե չունեցանք առաջին հերթին հենց այդ երիտասարդների շնորհիվ: Դա իրոք գնհատելու արժանի արարք էր։ Ճիշտ է, այդ ամենը մերն էր, բայց այնուամենայնիվ:
Անմոռաց էր Կորնթոս կատարած էքսկուրսիան: Օրվա սնունդը վերցրած, մոտ 80 հոգանոց խմբով, առավոտ կանուխ շարժվեցինք, նախ դեպի Կորնթա ջրանցքի կամուրջը, որը Լյութրակի կամրջի հարավային մասում էր, ապա նաև մնացյալ քաղաքը։ Ուղղվեցինք դեպի Կորթնա նախաբերդ փոքրիկ քաղաքը։ Մեծ մասամբ մշակված արտեր էին և խաղողի այգիներ: Այդտեղ իմ ամենամոտ ընկերոջ՝ կիրասունցի Մասիսի երկու ոտքերն էլ բռնվեցին: Չկարողացավ ճանապարհը շարունակել: Ես մնացի կողքին: Բարեբախտաբար մեզ մի տեղացի ծերուկ պատահեց: Լսեց մեզ և իսկույն բուժումն առաջարկեց.
- Տեսնո՞ւմ եք, ծովի ափի տաք ավազը: Մի կերպ հասեք այնտեղ: Տղա ջան, դառնալով Մասիսին ասաց նա,- լա՜վ կթաղվես ավազի մեջ՝ մինչև կուրծքդ: Մի քանի անգամ բացվիր նորեն թաղվիր, այնքան, մինչև որ քեզ լավ զգաս, սկսես հանգիստ քայլել:
Հոգնած մի որբ էլ մեզ հետ էր, նրան խնդրեցի մնալ Մասիսի մոտ: Իսկույն հոժարվեց։ Ես մտադիր չէի ետ մնալ Կորթնոսի հնագույն բերդն ու ավերակները տեսելուց: Հասա խմբին։ Բերդի նախամուտքի մոտ մի վարար, զուլալ աղբյուր կար: Խմում էինք ու անցնում։ Նայեցինք, տեսանք թուրքերեն ինչ-որ բաներ կան գրված… Ապշեցինք…Մեր ապշածության վրա մոտեցավ տեղացի մի հույն.
- Տեսնո՞ւմ եք այդ տառերը… Թուրքն է գրել… Գրել է, որ սա իր սեփական երկրն է: Նույնությամբ պահում էնք այդ փորագրությունը, ձեռք չենք տալիս, որ ամեն անցնելիս հիշենք, թե ինչ կարող է պատահել մեր սրբազան Հելլադայի հետ, թեկուզ և հիմա այդ վտանգը կորել է, չքացել։ Գնացեք, տեսեք մեր Կորնթոսի, Սպարտայի փառավոր անցյալը:
Ջուր խմեց, երեսը լվաց ու թքեց փորագրված թուրքերեն բառերի վրա…
Ճանապարհը հենց գլխավոր փողոցն էր, թեք քարքրոտների վրա: Առջևում՝ ծովի ափին, բավական մեծ խաղողի այգիներ էին՝ լավ խնամված: Երկար մնալու ժամանակ չունեինք: Օրվա ուտելիքը տվին ավերակների մոտ։ Վերադարձանք նույն ճամփով։ Մասիսիսն արդեն ոտքի վրա էր, բոլորովին առողջ։ Երեկոյան կողմ հասանք Լութրակի:
Նույն գարնանը Լութրակիում գտնվող որբերիս մաս-մաս ցրեցին, տեղափոխեցին այլ վայրեր: Մենք ընկանք Սիրոս կղզին, մնացածը՝ նշանավոր Կորֆու կղզին: Սիրոսը փոքր, համեստ և աղքատիկ մի քաղաք էր: Սիրոս քաղաքի փոքր բերդի բլրի ետևում շինարարություն էր գնում՝ որբերն իրենց համար գաղթավայր են ստեղծում: Հսկայական շենք էր բարձրանում։ Շուրջը աշխատողների վրաններ ու ժամանակավոր կացարաններ էին: Տեղավորվել էինք վրաններում: Մեզ իսկույն բաժանեցին ըստ աշխատանքների՝ բանվոր, ծառայողներ, հսկիչներ, պահակներ, խոհարարային կենցաղային, սանիտարական աշխատողների: Ես ընկա պահակության մեջ:

rstak58
23.11.2010, 23:12
Քաղաքում կրքերը եռում էին. արական սեռի ներկայացուցիչների թվաքանակը շատ փոքր էր: Ասում էին, թե ազատագրական կռիվներում տված հսկայական քանակով զոհերի պատճառով աղջիկները մնացել են առանց արուների: Եվ իրոք. անցնում էիր փողոցով և ամեն կողմից կանայք ծիկրակում, կանչող հայացքներ էին նետում, դուռ ու լուսամուտից ազդանշաններ էին տալիս, կանչում:
Տները երկու հարկանի էին, իրար կից։ Ծովափին` քաղաքի կենտրոնական հրապարակում ինչ-որ հերոսի մեծադիր մարմարյա արձանն էր, շուրջը ծաղկանոցներով, պար ու երգի հրապարակներով զբոսայգին: Երեկոյան, երբ որբերն արդեն ի վաճիկի չէին (և թույլ էլ չէր տրվում) դուրս գալ, սկսվում էր մինչև լույս տևող քաղաքի բուռն գիշերային կյանքը։ Երթևեկությունը խիստ սահմանափակվում էր։ Այնուամենայնիվ մենք երբեմն հաջողացնում էինք մասնակից լինել։
Ցերեկները երբ մարդիկ տանը չէին, ավագ որբերը, որոնք արդեն հասունացել ու սեռական կյանքի կարիք ունեին, ավելի ազատ էին գործում. գնում էին արդեն ծանոթ տները։ Ինչ խոսք, և որբերն էին գեղեցիկ և «ջիգի-ջիգի» կանչող կանայք՝ ճաշակով, մաքուր, մատչելի…
Աշխատողներին չգիտեմ, բայց մեզ վարձատրություն չէին տալիս, սակայն ուտելիքից ու հագուստից գոհ էինք: Պատահում էր, որ ցերեկային դռնապահ էինք դառնում, թեև մերը ավելի շատ գիշերային, ընդհանուր ճամբարային պահակություն էր: Ճամբարի տարածքը բաժանված էր մի քանի պահակային հատվածի վրա: Իմը՝ հյուսիս արևմտյան հատվածն էր: Ազատ ժամերիս կարդում կամ «թուղթ էի մրոտում»:
Պիտի ասեմ, որ Տրապիզոնից հետս բերել էի այն ջութակը, որը մեր ռուս ուսուցիչը ինձ տվեց, որպես իր լավագույն աշակերտի։ Պարապել, նվագելու ոչ մի հանրավորություն չէի ունեցել, սակայն ջութակը միշտ հետս էր: Մի օր էլ հիմնական կացարանից հետս բերեցի կախեցի վրանում: Ընկերս զվարճանալու ժամանակ վայր գցեց և ջութակս կոտրվեց։ Ոչ նա կարողացավ նորն առնել, ոչ էլ ես: Մեր պահակապետը խոհուն, գիտուն մարդ էր, անչափ զարգացած, ես կասեի՝ «մտավորական»։ Գիշերները գալիս էր մոտս և աստղագիտություն ուսուցանում, մեկ առ մեկ բացատրում ու ցույց էր տալիս համաստեղությունները:
Մի օր ջութակս ջարդող ավագ ընկերս, որ նույնպես պահակ էր, ինձ քարշ տվեց քաղաք: Իմ առարկությանը, նա միայն մի պատասխան ուներ. «դու մինակ աշե…»… Այդքանը ես ընդունեցի, գնացինք: Հենց առաջին փողոցում, մեզ տեսնելով՝ կանչեցին «ջիգի-ջիգի»: Ընկերս դուռը համարձակորեն բաց արեց ու ինձ էլ իր ետևից քաշ տալով մտավ ներս: Բարցրացավ երկրորդ հարկի փայլուն աստիճաններով, որի վերևում երկու երեք աղջիկներ սպասում էին մեզ: Նա բարձրացավ ու գրկեց նրանցից մեկին, իսկ ես, դուրս փախա, երբ նրանցից ամենափոքրը, թևերը բացած ուզում էր քաշել ինձ իր գիրկը։ Տակավին դեռ փոքր էի և սեռային կիրքը ինձ չէր խեղդում, ինչպես Քերոբին: Ես հանգիստ սրտով եկա մեր վրանը: Մի օր էլ, երեկոյան զբոսանքի էինք դուրս եկել նույն ընկերոջս հետ: Լուսավողող հրապարակում՝ նվագ, երգ ու պար, պաղպաղակ, քաղցրենիք, այլ վայելքներ… Դրամ չունեինք, ոչնչի չէինք կարող մասնակցել։ Ամոթալի իրավիճակում հայտնվեցինք:
Աշնանն ականատես եղանք մի համժողովրդական ցույցի, որն ուղեկցվում էր «Զիթե Փլաստիրաս» բացականչություններով, նվագով ու տոնախմբությամբ: Փլաստիրասն այն զորավարն էր, որն ի մի բերելով հունական բոլոր ուժերը կանգնեցրել էր ասպատակող քեմալական հորդաներին։ Հզոր պատնշ էր ստեղծել ու հակահարված տվել Անդիանապոլից Սալոնիկ տանող ճանապարհին: Մենք էլ մասնակցեցինք։ Ամբողջ ուժով բղավում էինք՝ «մահ թուրքիզմին», «դեպի Իզմիր», «դեպի Կիլիկիա»…
Հավանաբար 1924-25 թվերն էին։ Ես ընկա Մակեդոնիա ուղարկվող խմբի մեջ: Սաստիկ ալեկոծության ժամանակ անցանք Սալոնիկի կողքով լողացինք դեպի հյուսիս: Քիչ անց անցնում էնք ժայռերի գլխին թառած հայտնի ճգնավայրերի ու մենաստանների դիմացով: Մոտեցանք Խալկիթայի նեղուցին։ Գիշերն արդեն Գավալայի մատույցում էնք: Առավոտ կանուխ հասանք Գավալա ու սկսեցինք նավի բեռնաթափումը: Դուրս եկանք ափ։ Գովական քաղաք էր, հունական մակեդոնիայի ամենակենտրոնական քաղաքը: Հանգիստ, փոքր ծովախորշով քաղաք էր։ Կարճ ու երկար սալապատ փողոցներով, երկհարկանի փոքրիկ տներով ու խանութներով: Փողոցն ազատ էր իրար գլխի «թառած» շինություններից: Միայն հատ ու կենտ պահեստներ ու հիմնարկներ կային, որ զբաղացնում էին առափնյա տարածությունները:
Հավաքված կանգնած էինք, սպասում ենք կարգադրությունների, մեկ էլ աղմուկ աղաղակ բարձրացավ։ Վազում հավաքվում էին ինչ-որ էշի ու տիրոջ շուրջ։ Ես էլ վազեցի։ Մոտենալիս լսեցի՝ «ծո, խփե՛ք, թուրք է»…
Մարդը խնդրում է աղաչում էր, որ չխփեն, որ ինքը տեղացի է, որ խաղաղ գյուղացի է՝ բազմազավակ ընտանիքի հայր… Իսկ մերոնք խփում ու գոռում էին.
«Բա մեր հայրերն ո՞ւր են, մեր հայրերը բազմազավակ չէի՞ն, մեր գյուղերն ո՞ւր են, ըսե, թուրք…»… Ես վազեցի, մտա արանքները, որ չթողնեմ. «
Մեղք է, ծո, մի՛ խփեք, մենակ մարդ է, գյուղացի…»… Չգիտեմ ինչու էի խղճում, անգամ լաց էի լինում… Տացուիս էի հիշում, որ ասում էր. «
Մարդ ըլլա, թոռնիկս, գազան մի ըլլար»… Քաղաքի «փոլիսներից» վրա հասած ոստիկաններն, ազատեցին այդ մարդուն:
Օրը տաքացավ: Ուտելիք տվին և կարգադրեցին խճուղիով շարժվել դեպի արևմուտք, Տրամա քաղաքի կողմը: Շրջակայքը բաժանվում է Մակեդոնիայի դաշտից մի չոր ցածրիկ լեռնապարով: Այդ լեռնապարն անցանք հաջորդ առավոտ զով եղանակին: Մեր հետիոտն շարքերն, այնքան երկարեցին, որ հնարավոր չէր որոշել՝ սկիզբը ո՞րտեղ է, վերջը՝ որտեղ: Արևը բարձրացել հրե գունդ էր դարձել, ահավոր շոգ էր, քայլելիս թմրում էինք: Ես շարժվում էի առաջին շարքերում, երբ հանկարծ ուժգին մի հարված ստացա ու ընկա… Վրայիցս «ֆուրգոն» անցավ ու ձիեր… Կարճ տևեց, սրընթաց էր գնում։ Սմբակներն ինձ չկոխորտեցին, անիվները չդիպան: Դուրս եկա ֆուրգոնի տակից ողջ-առողջ… Վեր կացա, ինձ թափ տվի, տնտղեցի ինքզինքս՝ իրոք ողջ-առողջ էի, ոչ մի տեղս չէր վնասվել, միայն աջ ոտս էր մի քիչ ցավում: Մինչև ես ինքզինքս կստուգեի, ընկերներս պաշարել էին ֆուրգոնավարին ու տուր թե կտաս… Անմիջապես բղավեցի. «
Բան մի ըրեք, թողեք, ինձ բան չի եղավ, անվնաս եմ»…
«Ծո, շան որդի, աչքերդ փա՞կ էիր քշում,- չէին հանգստանում մերոնք,- ճամփադ առաջդ է, ինչո՞ւ որբի վրա քշեցիր»… «Չտեսա, չտեսա, շեղվեցի, ձին քաշեց, խնդրում եմ մի խփեք, աղաչում եմ» արդարանում էր ֆուրգոնավարը։ «
Թողեք թող երթա այդ սրիկան, ինձի բան չեղավ»… Թողեցին… Ուշ երեկոյան, հասանք Էդիրնեչիկ:
Առավոտ նկատեցինք, որ կային մի քանի մեծ շենքեր, հավանաբար զորանոցներ էին: Հենց դրանց մեջ էլ սկսեցին մեզ տեղավորել: Լավից վատից տեղավորվեցինք կողք կողքի շարված երկաթյա մահճակալների վրա։ Ստացանք նոր շորեր։ Լավ էինք սնվում: Այստեղ առաջին անգամ մենք տեսանք «Կարագյոզ» տիկնիկային խաղը։ Հատուկ խումբ էր եկել մեզ՝ որբերիս համար այդ ներկայացումը ցույց տալու: Գավալայից Էդիրնելիք տանող ճանապարհին առաջին անգամ նկատեցի, հենափայտով քայլող մի տղայի, որի ձեռքին գրքեր կային։ Նախկինում նրան չէի տեսել։ Ոտքը կոտրած էր։ Իմացա, որ անունը Համբարձում էր: Խնդրեցի, որ ինձ էլ տա կարդամ։ Սկսեցի նրանից գրքեր վերցնել, իսկ հետո նաև ուրիշ տեղերից էլ էի ճարում կարդում: Ինչ-որ ձեռագիր թերթիկներ էինք կարդում: Շուտով լսեցինք, որ մեզ, որպես հասուն աշխատունակ մարդկանց ցրելու են գյուղերի վրա: Փոքրիկներին պահելու էին: Աստիճանաբար մեր որբանոցը սկսեցին փոխադրել, մոտակայքում գտնվող Չաբալչա զորանոցային կենտրոնը: Մի օր էլ սկսեցին ջոկել, խմբավորել, որ ուղարկեն գյուղերը: Մենք 13 հոգանոց խմբով ընկանք Քսանթա գյուղը, որը Տրամա-Գակալու խճուղու վրա էր տեղակայված: Մեզ հետ էր որբանոցի հատուկ ներկայացուցիչը: Մենք տեղ հասանք առավոտ կանուխ, այն ժամանակ, երբ գյուղացիները դեռ տակավին գյուղում էին: Մեզ շարեցին։ Ամբողջ գյուղը լուրն իմացավ: Գյուղացիները շտապեցին գալ աշխատող ձեռք ընտրելու: Նրանց մոտ ամառային աշխատանքների ամենաեռուն ժամանակն էր: Պայմանը հետևյալն էր. պիտի մի փոր հացի դիմաց աշխատեինք, սակայն մեր հանդեպ հոգատար պիտի լինեին և ապահովեին զգեստներով։ Ուրիշ ոչինչ: Մենք իրավունք չունեինք ինքնագլուխ «չորբաշիի» տունը թողնելու, և պիտի կապի մեջ լինեինք որբանոցի ղեկավարության հետ, նրանք պիտի գային ստուգման… Մի բան, որ երբեք չէր լինելու ու չեղավ:
Ընտրության ժամանակ նայում էին ոչ միայն ֆիզիկական տվյալներին, այլև արտաքին տեսքին… Ո՜վ իմանա, ուրիշ ի՞նչ մտադրություններ ուներ այս կամ այն մարդը։ Մեկն ասում էր «սրան ինձ տվեք», մյուսը՝ «ես սրան եմ ուզում»… Մեկն ինձ ցույց տվեց։ Ներկայացուցիչն հանձնեց նրան: Միջինից փոքր ինչ բարձրահասակ, բարեկազմ մարդ էր: Առավ ինձ ու տարավ գյուղի եկեղեցուց մի քիչ վերև գտնվող իրենց տուն: Մի հարկանի, մի փոքր թեքություն ունեցող փոքրիկ բակով, երկու սենյականոց տուն էր՝ կահավորանքից զուրկ: Հղի կին ուներ: Այդ տանը ես ոչ ծիծաղ տեսա, ոչ էլ բարեհաճություն: Լուռ ու մունջ էի։ Անընդհատ տհաճ լռություն էր տիրում, այնքան, որ ճանճն անգամ չէր համարձակվում բզզալ: Իրենց սենյակից մի աստիճան ներքևում մի կտրված անկյուն կար: Այդ անկյունում փայտի տախտակների վրա մի քանի չուլ ու մուլ էր գցված։ Դա էր իմ անկողինը: Կինը մի պատառ բան էր տալիս, ուտում ու պառկում էի: Գիշերվա ժամը 3-4 կողմերը կինը կանչում է «ըրղատո, ուլան»… Վեր էի թռչում։ Կինը ետ էր շրջվում ու ես շտապով շորերս շուլուլում էի վրաս: Մի սուրճ էին տալիս մի պատառիկ հացով։ Ուտելուց հետո ձին վերցնում ու երեքով էլ բռնում էինք ծխախոտի արտի ճամփան: Բավական հեռու էր: Մթնով էինք գնում, ամեն մեկիս ձեռին մի լապտեր կար: Մարդն ինձ քիչ-քիչ սովորեցնում էր, թե ինչպես պիտի ծխախոտի քաղի հետ գործ ունենալ: Ջանք չէի խնայում, բայց անվարժ էի աշխատում։ Քաղածներս դիզում, լավ դասավորում էինք զույգ քթոցների մեջ, բարձում ձիուն ու գնում էինք տուն: Օրվա քաղածը նույն օրն պետք է շարվեր։ Բացի դա պիտի հասցնեի տան գործերը՝ ձիուն նայելը, խոտը, ջուրը և այլն: Պետք է ասեմ, որ Էֆիմն ինձ չէր շահագործում, ես ավելի շուտ նրա օգնականն էի, քանզի նա առաջին հերթին ամեն ինչ իր վրա էր վերցնում: Կինը դժգոհ էր, սակայն մենք միմյանցից գոհ էինք, հատկապես Էֆիմը:
Որոշ ժամանակ հետո, նա ինձ տարավ քաղաք: Կիրակի էր։ Տրաման շատ հաճելի գյուղաքաղաք էր, գեղեցիկ սարալանջերի վրա փռված: Մտնում էինք փոքրիկ, հողահարկ խանութներ։ Իր ծանոթի կտորեղենի փոքր խանութում ինձ հարցրեց.
- Ո՞րն ես ուզում, կտոր ես ուզում թե՞ պատրաստի կոստյում, որ գույնն ես հավանում, մի քաշվիր, ցույց տուր որ մեկն ուզում ես…
- Շնորհակալություն Էֆիմ քեռի,- ջերմ հայացքով նայեցի այդ իսկական մարդուն և շոյեցի թևը։ Նա հասկացավ, որ ես շատ եմ քաշվում և ինքը ցույց տվեց վաճառողին.
- Այ, այս սուրճի գույնի կոստյումը տուր:
Առավ։ Մենք այդ նույն օրը վերադարձանք տուն: Նա իսկապես լավ մարդ էր, լավ մարդու ժառանգ:

rstak58
23.11.2010, 23:13
Արդեն ասացի, որ մենք 13 որբերով ապրում էինք այդ գյուղում: Գյուղը բավականին մեծ էր, բանուկ ճամփի մոտ տեղաբաշխված: Դաշտերւոմ համատարած ծխախոտ էր աճում՝ նրբատերև, լավորակ: Գյուղի եկամուտը խարսխված էր դրա վրա: Հումքը պատրաստում էին ու հանձնում ամերիկյան գնորդ ընկերության գործակալներին: Կային նաև ուրիշ ընկերություններ: Հավանաբար դա շատ ձեռնատու էր, քանի որ գյուղացիները բավական լավ էին ապրում: Գյուղից դուրս, խճուղղուց բավականին ձախ, մեծ սալաքարի տակից հսկայական հորդումով, զուլալ, համով ակներ էին լույս աշխարհ գալիս: Ամեն կիրակի մենք այնտեղ էինք լինում: Լվացք էինք անում, լողանում, «բուխանկա» հաց էինք ուտում շաքարավազով ու հաճախ էլ խոշոր ձմերուկներով: Քսանթա գյուղում մենք որբացած հայերի կուռ խումբ էինք՝ 13 եղբայրներ: Չնայած տարբեր հեռավորության վրա գտնվող տներում էինք, մեկ մեկուց բաժան, սակայն ազատ ժամանակներս հավաքում էինք միմյանց շուրջ: Ունեինք մեր խաղակազմը, հատկապես ֆուտբոլի: Թե որտեղի՞ց էինք գնդակ ճարել՝ չեմ հիշում: Խաղում էինք գյուղի կենտրոնում։ Ոչ ոք չէր համարձակվում ծուռ աչքով մեզ նայել, խանգարել՝ վրա էինք տալիս խմբովի, այն էլ կրակոտ կերպով:
Գյուղի կենցաղն առաջադեմ էր՝ աշխատանքի ժամանակ լավ աշխատում էին, հանգստի ժամանակ հանգստանում՝ երգ ու պար, ուրախ ժամանց… Երեկոները մաքուր թեթև հագնված դուրս էին գալիս բացօթյա զբոսանքի: Եղանակները մեղմ էին:
Գյուղի կենտրոնում մեծ եկեղեցի կար: Իմ տնեցիները, ինչպես և ամբողջ գյուղը, ամեն կիրակի բարեպաշտորեն գնում էին ժամերգության: Մինչև պատարագը չվերջանար բան չէին ուտի: Մարդ ու կին անխափան հետևում էին այս կարգին: Ինձ մի քանի անգամ ակնարկեցին, որ եկեղեցի չեմ գնում, թեև դա նաև նրանց ձեռնտու էր, քանզի ես տանը նայում, և դեռ մի բան էլ աշխատում էի։ Ամենածանրն այն էր, որ ես պետք է սոված մնայի մինչև պատարագից նրանց վերադարձը: Իմ մեջ դժգոհությունն սկսեց խլրտալ: Ինքս ինձ լռելյան հարց էի տալիս. «հանուն ինչի՞ ես պիտի նրանց սպասեմ»: Այդ օրերին չգիտեմ թե ինչո՞ւ, կինն ինձնից ամաչում էր:
Մի առավոտ երբ իրենք էլ հակառակի նման ուշ եկան չդիմացա, հենց ներս մտան ասացի.
-Սրանից հետո իմ նախաճաշը տվեք, հետո նոր գնացեք ձեր եկեղեցին:
-Չես՞ կորող համբերել,- ասաց կինը,- առանց աղոթքի մեղք է… Դու էլ մեզ հետ արի։
-Ինչու չես ինքդ վերցնում ուտում,- Էֆիմի ձայնից երևում էր, որ իրեն մի քիչ մեղավոր է զգում,- եթե պատարագի ավարտին չես համբերում, ապա ինքդ վերցրու կեր…
-Ի՞նչ եկեղեցի, ի՞նչ Աստված… նա մեզ մոռացել է, մենք չունենք, ե՞րբ, որտե՞ղ է մեզ պաշտպանել… Դուք իմ հացը տվեք, գնացեք ձեր Աստծո մոտ:
Պատասխանելու բան չունեին, ի՞նչ ասեին՝ սիրտս այրված մոխրացած որբ էի: Հաջորդ կիրակի օրվանից սկսած իմ պահանջը կատարեցին…
Ես արդեն կարգին աշխատող ուժ էի: Զգում էի, որ ինքնուրույն կարող եմ գոյությունս պահել: Ես ծրագրում էի ինքնուրույն ապրել: Մի օր էլ գնացի եկեղեցու բակն ու այլևս չվերադառցա, ոչ էլ լուր տվի: Մութն ու լուսին կանչում էի՝ «ըրզատոս»… «Էդո իմե»… անմիջապես պատասխանում ու առաջ էինք նետվում: Այսպես դարձա ազատ բանվոր ծխախոտաքաղ: Ինձ հետ մեր տղաներից մի երկուսն էլ նույն քայլը կատարեցին: Տեղյակ էինք, որ մեր տղաներից մեկը, որը հաճախ էր հիվանդանում, շատ նեղն է, չորբաշին նրան օր ու արև չի տալիս: Հավաքվեցինք ու կարելի է ասել, գրոհեցինք այդ տան վրա, հաշիվ պահանջեցինք։ Վախեցան, խոստացան որ վերաբերմունքը կփոխեն։ Դրանից հետո միայն հեռացանք: Բայց նա լուրջ հիվանդացավ: Մենք նրան տարանք, հասցրինք Չաթալջայի որբանոց: Ընդունեցին, շնորհակալություն հայտնեցին:
Աշխատեցի մի շարք չորբաշիների մոտ։ Կարճ էր տևում՝ մեկի մոտ՝ մի շաբաթ, մյուսի մոտ՝ մի քանի օր, և այլն: Լուր էր գալիս, որ ինձ Էֆիմն ինձ կանչում է բայց, չգնացի: Վերջում կանչում էր, թե թող գոնե գա իր պառկելու շորերը տանի, կոստյումը տանի…. չգնացի: Ես նրանից դժգոհ չէի, սակայն գերադասում էի ինքնուրույն լինելը: Մի օր մեր հիվանդ ընկերոջ չորբաշին ակնարկեց, թե իբր ես ուզում եմ դժգոհություն սերմանել չորաշիների դեմ:
Այդ օրերին մենք՝ ազատ տղաներս, որոշեցինք գնալ Գավալա՝ աշխատանք որոնելու: Ճամփա ընկանք ոտքով: Ճանապարհի կեսին հանկարծակի բռնվեցի դողերեցքով, սկսեցի ջերմել: Մի կերպ ինձ հասցրին աղբյուրին, որ գտնվում էր Գավալայից Քսաթա տանող ճամփի կեսին: Ծառեր էլ կային: Տղաները մտածում էին, թե ոնց ինձ Գավալա հասցնեն: Մեկ -մեկ այդ կողմ գնացող ֆուրգոներ էին լինում, բայց որպես կանոն չէին կանգնում։ Շատ խնդրելուց հետո, վերջապես մեկը համաձայնվեց, խղճաց: Ես նստեցի, բայց մնացածները պիտի քայլեին: Երեկոյան կողմը հասանք քաղաք: Ամերիկյան ընկերություն ներկայացա հիվանդ վիճակում ու թեև նրանք իրավունք ունեին չընդառաջելու պատճառաբանելով, թե ինքնագլուխ հեռացել եմ «չորբաշու» մոտից, սակայն որպես անապաստան հիվանդի, ընդունեցին և ուղարկեցին իրենց հիվանդանոցը:

rstak58
23.11.2010, 23:14
Հաջորդ օրն իսկ, ամեն ինչ արեցի դուրս գրվելու համար՝ չէի ուզում բեռ դառնալ, բայց ավելի շատ չէի ուզում բացատրել, թե ինչու եմ ինքնագլուխ հեռացել «չորբաշուս» մոտից։ Դուրս գրվեցի, բայց դեռ տկար եմ, չեմ ամրացել, չեմ բուժվել:
Բռնեցի Գավալա տանող ճանապարհը: Ինչքան կարողացա քայլեցի, մեկ գնում էի, մեկ՝ նստում։ Հոգնեցի։ Պառկեցի ու նիրհի մեջ ընկա… Արթնանցա։ Գիշերվա, ո՞ր ժամն է, որտե՞ղ եմ գտնվում՝ չեմ հասկանում: Նորից նստեցի… Արթնանցա, աչքերս բացեցի ու զգացի, որ ինձ ավելի լավ եմ զգում։ Հիվանդանոցից վերցրած օրաբաժին ուտելիք ունեի, կերա, ջուր խմեցի ու ճամփա ընկա։
Հաջորդ առավոտյան գտա տղաներին։ Մի քանի օրից արդեն լրիվ կազդուրված էի, ու մենք արդեն խելք–խելքի էինք տալիս, թե ո՞ւր գնանք։ Որոշեցինք գնալ Տրամայի կողմի գյուղերը, մի լավ տեղ ճարել ու սկսել աշխատել, ապրելը:
Մի քանի օրից արդեն շրջում էինք գյուղե-գյուղ։ Հարց ու փորձ էին անում ու սկսում քննարկել.
- Աշխատանք են ուզում, տեսնես ո՞վ կունենա…
- Ովքե՞ր էք։
- Հայ որբեր ենք, ուզում ենք աշխատանք գտնել։
- Չկա, ափսոս, մեր գյուղում աշխատանք չկա…
Հաջորդ գյուղում էլ գրեթե նույն զրույցն է։ Մի քիչ փող ունեինք, առաջարկում էինք մի քիչ ուտելու բան տալ, սակայն հաճախ դա էլ չէր ստացվում: Մի երկու տեղ առանց փողի, մի քանի պատառ բան տվին: Մի կերպ հասանք Տրամա, սկայն այստեղ էլ անելու բան չկար։ Բռնեցինք Սերեզի ճանապարհը: Այդ փոքրիկ քաղաքը ավելի հեռու էր, քան Գավալան: Այնուամենայնիվ գնացինք: Որքա՞ն քարշ եկանք՝ Միայն Աստված գիտե… Ամեն տեղ գիտեին, ճանաչում էին հայ որբերին՝ «արման օրֆան»-ներին, ճանաչում էին վշտի, կսկծի դիմագծերից, աչքերի մեջ մշուշված վրեժի ծխից: Երևի դրա համար մի քանի տեղ մեզ վերցրին ֆուրգոնի վրա: Երեկոյան հասանք Սերեզ:
Պետք է ասել, որ ամբողջ Մակեդոնիան, ինչպես և ամբողջ Հունաստանը, ողողված էր հայ որբերով: Արդեն սկսել էին հայ որբուհիներին ցրել տեղական ընտանիքների վրա… Սա յաթաղանի մի այլ տեսակ էր՝ վիժեցվում էր հայի ներկա ու գալիք ծնունդը…
Այդ ժամանակ ես լուր ստացա, որ իմ տոհմից Սինա մայրիկը Աթենքում է ապրում։ Իմացա նաև, որ ինձ է փնտրում: Առաջարկեցի գնալ Աթենք։ Ընկերներիցս մեկը համաձայնվեց: Հաղթահարեցինք տանջալից ճամփի այս հատվածը նույնպես: Աթենք հասանք մթնով։ Երկաթգծի կայարանում, որ քաղաքի հյուսիս արևմուտքում էր, վագոնների մեջ ծվարած մի կերպ գիշերեցինք: Առավոտյան մեր առաջին գործը հայոց եկեղեցու տեղը իմանալն եղավ: Ո՞վ ենք, որտեղի՞ց՝ հարցնող չկա, ոչ ոքի պետքը չենք…
Սկսեցինք հարց ու փորձ անել. «Հայ որբեր ենք, ո՞ւր դիմենք…», «Մակեդոնիաից կուգանք, ո՞ւր դիմենք», «Բարեկամ ունենք, բայց տեղը չգիտենք, ի՞նչ անենք»… Հասանք եկեղեցի։ Այստեղ մեզ հարցրին.
- Ո՞ր գաղթակայանում է, չգիտե՞ք։
- Գաղթակայանն ի՞նչ է, ի՞նչ ասել է՝ գաղթակայան։
- Դե՜…. Գոկինիայո՞ւմ է, Ֆիքսո՞ւմ է, Սինկարիո՞ւմ է…
- Չգիտեմ,- ասում եմ,- միայն գիտեմ անուն, ազգանունը՝ Արիստակեսյան Սինան։ Նա մեր տոհմի հարս է, երեխաներ ունի…. մեկի անունը Յուղաբեր է…
- Իսկ գաղթակայանը՞, որո՞ւմ է…
- Չգիտեմ,- ասացի արդեն հուսահատ։
- Գևորգ փնտրե ցուցակի մեջ,- սպիտակ հոնքերով տարիքավորը մատնացույց է անում, մատյանները:
- Ուր կլլա, ախբար, ասանք փնտրելով չի լմննա, պիտի տեղն իմացվի…
Այդ պահին մեկը ներս մտավ նամակ հարցնելու: Ցուցակներ նայելուց հոգնած Գևորգը նայեց ներս մտածին.
- Ահա, ասիկա Ֆիքսեցի է, ծո դու Արիստակեսյան Սինան կնկա կճանչնաս, աղջկա անունը Յուղաբեր է…
- Հա, կճանչնամ, մեր վրանի մոտն է, աղքատ կին է…
Իմ հարցը լուծված էր։ Դառնալով ընկերոջս սպիտակահոնք պարոնը հարցրեց.
- Իսկ դուն, ո՞վ ունես…
- Ես ոչ ոք չունեմ, չգիտեմ,- պատսխանեց ընկերս։
- Որտեղացի՞ ես։
- Կեսարիայից։
- Գևորգ, Սինկութիում Սեբաստացիներ կան, այդպես չէ՞…
- Մալաթացիներ ալ կան պարոն Հերենց,- աշխուժացավ Գևորգը։
- Դե ուղարկեք հոն, մի բան կանեն… Հիմա չե՞նք կարող շոր-մորից, կոշիկից ճարել… Աս որբերին հագցնեք երթան…
Ճարեցին։ Մենք հագանք ու բաժանվեցինք հավետ… Այս էլ որերրո՞րդ անգամ, որերրո՞րդ ընկերս էր, որի հետ դժբախտ ճակատագրի բերումով մերվում, եղբայրանում ու նույն դաժան ճակատագրի բերումով բաժանվում էինք…
Ինձ ուղեկցողն իրոք չէր սխալվել, Տրապիզոնից հետո ես նորից գտա Սինանին։ Տղան՝ Հովսեփը, բավական մեծացել էր: Արդեն կարողանում էր կոշիկ փայլեցնող աշխատել: Արկղ, խոզանակներ, ներկեր ճարեց ու ընկավ փողոցները՝ կոշիկ փայլեցնելու գործով: Մեր վրանին կից ապրում էր մեր որբերից Ասատուրի նորակազմ ընտանիքը։ Նա ամուսնացել էր մեր որբուհի Զեփյուռի հետ:
Ես էլ անմիջապես փորձեցի աշխատանք ճարել: Միակ իրական աշխատանքը, որ կարող էի անել սևագործ բանվորությունն էր, այն էլ այն շինարարական հրապարակներում, ուր մասնավորները սկսել էին տներ սարքել: Մոտիկ էր, հենց մեր դիմաց, Ակրոպոլից վեր բարձրացող թեքությունների վրա, այն ժամանակ դեռ ամայի տարածություներում: Ամբողջ օրը դես ու դեն էի վազում, սակայն ինձ չէին վերցնում՝ շատ մատղաշ էի։ «Չես կարող, գնա» ասելով ճամփու էին դնում:
Երբեմն ստացվում էր. օրավարձով էլ աշխատեցի, շաբաթավարձով էլ։ Շուտով վարժվեցի շինարար-բանվորի աշխատանքին, հունի մեջ մտա, բայց դա հուսալի ապրուստ չէր: Որոշեցի կրծքին կախվող առևտրի տախտակ՝«խոնջու» ճարել, վրան մանր-մունր բաներ շարել ու ման գալ, ծախել: Դա էլ չստացվեց: Դժվար օրեր սկսվեցին։ Ձմեռ էր։ Մի օր էլ մեր պարոն Ահարոնի կին Սիրանի քույրը՝ Համեստը եկավ թե՝ «Ամերիկայից աղջիկ ուզող մարդ է եկել, բերեք ձեր Յուղաբերին ցույց տանք։ Եթե հավանեց հետը կտանի, գոնե նա կբախտավորվի: Ճիշտ է տարիքը մի քիչ մեծ է, բայց ոչինչ, տեսքով էլ ջահել է»: Սակայն մինչ այդ, Ամերիկա գնացող ուրիշ մեկն էլ եղավ, որ մինչ այդ աշխատում էր առաջնորդարանում։ Նա Յուղաբերին տարավ իր հետ, բայց նախքան տանելն այդ մարդն, ինձ տարավ Աթենքի հայոց առաջնորդի մոտ։ Այնտեղ նա առաջնորդին ասաց որ ինքը գնում է Ամերիկա և ինձ ցույց տալով խնդրեց. «այս փոքրիկ գրագետ տղան եթե հավանում եք, տեր սրբազան, թող մնա իմ տեղը, դառնա եկեղեցու ցրիչը»: Սրբազանը մի քանի հարց տվեց ու հավանությամբ ընդունեց ինձ: Ես փոխարինեցի մեր փեսային ու դառա ցրիչ:

rstak58
23.11.2010, 23:15
Սա մի նոր էջ էր իմ կյանքում։ Ամեն ամիս աշխատավարձս բերում էի տուն։ Ապրում էինք, որպես մի ընտանիք։ Ինձ սկսեց հետաքրքրել քաղաքական և մշակութային կյանքը։ Մենք՝ Տրապիզոնի տղաներս, համախմբվեցինք և առաջին հերթին ստեղծեցինք «Քնար» գեղարվեստական ակումբը։ Կանոններ ու ծրագրեր մշակեցինք: Հայ գաղութի կյանքը սկսեց եռալ։ Համայնքային կազմակերպչական կյանքն էլ էր հունի մեջ մտնում: Ակտիվորեն գործում էին կուսակցությունները։ Առաջատար դիրքերում հնչակյաններն ու դաշնակցականներն էին: Մենք համախմբվել էինք մեր «Հաղթանակ» թերթի շուրջ, որն ուներ մի Զեյթունյան խմբագիր և մի գրաշար Գավրոշ: Տպարանը միշտ պարտքի տակ էր: Գավրոշը գերի էր ընկել Իզմիրում, հույն բանակի ողբերգության օրերին: Նրան չէին սպանել, որովհետև նա ընտիր օղի, «րախի» էր քաշել։ Հույն գերիների փոխանակման ժամանակ նա հնարամոտերեն ազատվել էր ու ընկել Աթենք:
«Հաղթանակը» «Խորհրդային Հայաստան»-ամետ դիրքորոշում ուներ, սատարում էր «ՀՕԿ»-ին և միջազգային աշխատավորական շարժմանը: Թերթի էջերում հաճախ տպվում էին Հակոբ Հակոբյանի հեղափոխական բանվորական ոտանավորը: Կուսակցությունը հեղափոխական, կոմունիստական շարժման հենարանն էր, այդ պատճառով էլ մեծ զգուշությամբ էր շարժվում և ամենատարածվածն էր գաղթականության մեջ։
Ինչպես արդեն ասացի, ես աշխատում էի գաղութի վարչությունում, որպես փոստային ցրիչ։ Իմ ամենօրյա ճանապարհն անցնում էր Ակրոպոլիսի հարվային հարթ և բաց թիկունքով: Հետո թեքվում էի ներքև դեպի Ֆիքս՝ չոր, հարթ տափարակը: Մի ժամից ավելի ճանապարհ էր։ Հունահայ սփյուռքի միակ հուսալի հասցեն հանդիսացող հայ եկեղեցու պատերին ամեն օր ցուցակներ, նամակներ և այլ հայտարարություններ փակցնողն ու փոփոխողը ես էի։ Աշխատանքս կատարում էի ամբողջ նվիրվածությամբ: Ջանք ու եռանդ չէի խնայում, փորձում էի օգտակար լինել բոլորին: Մի օր եկեղեցու բակը մտավ մի նորեկ երիտասարդ հայ։ Տխուր, տրտում… Մոտեցա.
- Որտեղի՞ց կուգաս, ի՞նչ կուզես, մի քաշվիր, ասա։
- Հոս հայոց եկեղեցին է, անպես չէ՞։
- Հա, գաղթվարչությունն էլ հոս է, աս դուռն էլ գրասենյակն է: Նամակների ցուցակը նայե՞մ, նամակ կունենաս:
- Չէ, ես մենակ եմ, ինձ շպրտել են հոս՝ Հունաստան ու հիմա չգիտեմ ո՞ւր երթամ…
- Եկուր, եկուր ներս, աս պարոններին պատմե…
Քիչ անց նա պատմում էր. «Անունս Ռաֆ է, Ամերիկայեն ինձ նավ նստեցրին ու քշեցին, արտաքսեցին…»։ Նա լավ գյուտարար էր եղել, բայց տեղի պաշտոնյաները հետապնդել և որպես խեղճ ու անպաշտպան օտարական հափշտակել էին նրա գյուտերը։ «Իմ ձեռագրերը տարին ու ալ չտվին ինձ։ Որպեսզի իմ պահանջներից ազատվեն, ինձ հոգեկան հիվանդ համարեցին և ուղարկեցին փակ հիվանդանոց-բանտ: Երբ անտեղեն դուրս եկա, նորեն գացի իմ աշխատած հիմնարկը, ձերագրերս պահանջեցի: Ես փող ունեի, նյութականի կարիք չունեի: Դրամս դրել էի հարվային ամերիկայի արգետինական բանկ: Չի թողեցին գնամ հոն: Նավ նստեցրին ու արտաքսեցին։ Չգիտեի ուր կհասնեմ, նավն ո՞ւր կերթա։ Նավը եկավ Հունաստան։ Ինձ իջեցրեցին Պիրեա… Ես եկա հոս, որովհետև տեղ չունեմ, ծանոթ չունեմ»:
Մի քիչ հարց ու փորձ անելուց հետո ինձ կանչեցին, թե՝ «Աս երիտասարդին տար հետդ Ֆիքս»: Ես ուրախությամբ ընկերացա նրան և առաջնորդեցի դեպի Ֆիքս: Ճանապարհին մենք իսկույն մտերմացանք նաև հոգեպես: Տեղ հասանք արդեն մթնով: Հավաքեցի իմ մտերիմ ընկերներին ու շրջապատեցինք մեր նորեկ եղբորը՝ Ռաֆին: Պարզվեց, որ Ռաֆը սովորական ժամանցի հետ գլուխ չուներ, լուռ մնաց։ Մենք ուտելիք ու պառկելու փալաս-փուլուս բերեցինք: Նա սկսեց դժգոհել, թե ինչի ենք իր պատճառով նեղություն քաշում: Հաջորդ օրն ավելի քիչ ժամանակ հատկացրեց մեզ: Բացատրեց, որ ինքը պետք է միշտ մենակ լինի, որ կարողանա մտածել իր նոր գյուտերի մասին:
Շուտով հաջողվեց նրան տեղավորել աշխատանքի։ Ֆիքսից քիչ ներքև նորաբաց ավտովերանորոգման արհեստանոցում էր աշխատելու։ Մեր ընկեր՝ «Արամ Կայծակն» էր միջնորդել: Չանցած մի շաբաթ, Ռաֆն իր աշխատանքը դրեց հասարակ գյուտի նորության վրա: Ինչու անվադողի վրա աշխատանք թափի միաժամանակ կռացած այն բռնելով: Բարձրադիր հարմարություն ստեղծեց, ամրացրեց այնպես, որ ինքը կանգնած, ազատ աշխատի… Նյութականը լավացնելու համար թափուկներից գրենական պիտույքներ էր սարքում: Միակ մարդը, որին նա ժամանակ էր հատկացնում և որի հետ ուզում էր զրուցել, ես էի: Ճաշարան էր գնում, իր բաժակ-գդալով, աթոռներին չէր նստում, միշտ կանգնած էր ուտում: Իմ միամիտ հարցին, թե ինչու չի գնում Հայաստան, ունակություններն այնտեղ գործի դնելու, պատասխանում էր. «Ես, մեկ է, նորեն պիտի երթամ հյուսիսային Ամերիկա: Տեխնիկան կատարելագործելու երկիրը հոն է: Ամեն ինչի կհասնեմ ու հետո նոր կերթամ հայրենիքիս, օգուտ տալու: Հոս երկար չեմ մնա: Թղթերս ուղարկել եմ բանկ, փողերս կստանամ կերթամ հարավային Ամերիկա, այնտեղեն հեշտ կանցնեմ Միացյալ Նահանգներ: Ես իմ նպատակին պիտի հասնեմ… Ան բանտում, ուր ինձ ուղարկել էին, մտավոր, գյուտարար մարդիկ շատ կային, բոլորն էլ օտար ազգի։ Մանավանդ հրեաներն էին շատ: Անոնց աշխատություններն էլ յուրացրել էին… Հոն խելոք մարդկանց դժոխք էր: Բայց ես քեզ կսեմ. շուտով կերթամ։ Հիմա քեզ ինձ հետ տանել չեմ կարող: Ինքս կերթամ, կհասնեմ տեղ ու քեզ անպայման հոն կտանեմ: Դուն պիտի առաջ երթաս, հոս կկորչես:
Իսկապես գնաց։ Այդ գնալն էր, որ գնաց։ Ի՞նչ եղավ այդ տարoրինակ հայի հետ, ո՜վ իմանա: Հաջողության մեջ լինելու դեպքում, նա ինձ տված խոստումը չէ՛ր մոռանա, հաստա՛տ եմ ասում:
Գործիս բերմամբ ես գրություններ էի տանում պաշտոնական վայրերը։ Հանդիպում էի մեծահարուստների, բարձրաստիճան անձանց, մեծամեծ գործիչների, մտնում վերնախավի բնակարանները, մոտիկից տեսնում էի նրանց վարք ու բարքը… Սկսեցի Մարքս, Էնգելս կարդալ։ Դժվար էր ճարվում: Ես ձգվում էի դեպի արդարություն ու պայքար հանուն դրա:
Այստեղ ես բախվեցի տարoրինակ բանի. մեր կոմունիստ գաղափարական առաջնորդներն սկսեցին պնդել, որ եթե կոմունիստ ես, ազգայինդ պիտի մոռանաս, ազգայինի հետ պիտի գործ չունենաս: Անցյալիդ կորուստները, անցյալիդ զոհերը պիտի մոռանաս: Ես այս բանի հետ համաձայն չլինելով միացա ՀՕԿ-ին, հնչակյանների հետ էի։ Ռամկավարներին լուրջ չէի ընդունում, իսկ դաշնակցականներին համարում էի «բանդիտներ»: Հիշում եմ հնչակյանների պարագլուխ Սարգիս Գյուլյանի Ֆիքսում ունեցած ելույթը. «…սակայն բոլշևիկները պետք է ընդունեն և մարքսիզմի զուլալությամբ հասկանան մեր ժողովուրդի տարաբախտ գոյավիճակը: Հեղափոխության դրոշը մեզ համար սուրբ է և այդ կարմիր սրբազնությանը մենք, ազգերի աշխատավորության դատաստանով պետք է հասցնենք ու ծածանենք Կարինի, Վանի մեր եղեռնած ժողովուրդի ազատագրված հողերի, վերածնված շեների վրա…»: Միամիտ, խաբված մարդու ելույթ…
Ես բոլորի հետ ծափահարեցի, խանդավառվեցի… Այո, հափշտակել են, խոշտանգել են… Մնում է վերականգնել արդարությունն ու ժողովուրդը կկառուցի կոմունիստական արդար գալիքը։ Ո՞ր Մարքսն է սրան հակառակ…
Աշուն էր։ Համայնքային ընտրություներ էին կայանալու։ Կուսակցությունների միջև սուր պայքար էր ծավալվել, կարծես ապրել մեռնելու խնդիր լիներ: Նախօրոք պարզ էր, որ դաշնակցականները ջախջախիչ պարտույթյան են կրելու, մանավանդ Ֆիքսում: Դաշնակցությունն սաես քնից սթափվեց. ինչպե՞ս թե կենտրոնական, տիրապետող կուսակցությունը մենք լինենք ու պարտվե՞նք… Գործի դրեցին «ծանր հրետանին»՝ կենտրոնից «խմբեր» էին մեկնում գաղթակայաններ և այնտեղ հակառակորդների նկատմամաբ կազմակեպում ահաբեկչական ակտեր, փողոցային սանձարձակություններ: Կարո Սասունին ահաբեկում էր Աթենքում, Սալոնիկում՝ Սամվելի խումբն էր ահ ու սարսափ տարածում։ Բանը հասնում էր դանակ, ատրճանակ օգտագործելուն…
Կենտրոնական ժողովն էր։ Պետք է համայնքի նոր վարչություն և ղեկավար ընտրվեր: Դաշնակների խումբը դրսում դարանված էր, սպասում էին հրահանգի: Ներխուժեցին, ջարդեցին ջահերը, կրակեցին Սուքիասյանի վրա, կտրեցին եպիսկոպոս Մազլումյանի մորուքը, մահակով խփեցին Լևոնի գլխին: Ոստիկանությունը չկար… Որոշեցին նոր նիստը գումարել կենտրոնական «հոթելում» որ, գունե այնտեղ չկարողանան խայտառակություներ սարքել: Էլի բան չստացվեց: Ատենապետությունն իրենց պետք է պատկաներ, վարչությունը պիտի գործեր դաշնակցության կամքով…
Զորավար Թորգոմն ու Արամ Կայծակը հունական սպայության ներկայացուցիչներ էին, հերոսներ: Կառավարությունը նրանց ցմահ կենսավճար էր նշանակել: Զորավար Թորգոմը արևելքում պատմական պատգամի մունետիկն էր եղել. «Կարինում հռչակում ենք անկախ, հայկական կառավարություն…»… Բայց Թիֆլիսը, մենշեվիզմը, դավերը քնած չէին… Թորգոմը չեզոքացվեց։ Անդրանիկի նման և Թորգոմն էլ հազիվ ճողոպրեց: Մաքուր ֆրանսերենի գիտությամբ հմուտ ռազմագետ էր: Ամեն մի խոսքն ասես ռազմական կարգադրություն լիներ. «…դուք թմրեցնում եք հայկազյան ցեղի մարտունակ ոգին, որ ընկճվել չգիտի թշնամու առաջ, արյունարբու ոսոխի դեմ խոնարհվել չգիտի: Ձեր գրասենյակների հետ ես լեզու չեմ գտնի…», վիճում էր գրեթե ամենուր… Եվ իրոք. դադարեց շփում ունենալ կուսակցական գրասենյակների հետ։ Ինչպես հայտնվում, այդպես էլ անհետանում էր։ Վերին աստիճանի կոկիկ արտաքինով, միշտ զինվորական հմազգեստով, սակայն թշվառ ու ամենքից լքված հերոս էր: Գնալով սմքում ու փոփոխվում էր նրա արտաքինը:
Այդ օրերին սկսվեցին հունական քաղաքական ցնցումները։ Իսկական տուրուդմփոց սկսվեց։ Իշխանափոխության գործընթացը եռում էր։ Մեկ իշխանությունը թագավորական՝ «Վասիլևյան» էր, մեկ՝ հանրապետական, հետո նորից թագավորական… Հայրենիքի փրկության կռիվներ, արյանահեղություն: Թագավորը նախորոք փախուստի էր դիմել, իբր գնացել է արտասահման: Ես լարված հետաքրքրությամբ հետևում էի Աթենքում տեղի ունեցող փողոցային բախումներին: Աստիճանաբար հանրապետականները զորքն իրենց ձեռքն առան։ Մնում էր կարևոր կետերն ու թագավորական պալատը գրավելը։ Մի գիշերվա մեջ, ծանր արյունահեղությամբ գրավեցին նաև պալատը։

rstak58
23.11.2010, 23:17
1926 թիվն էր: Ֆիքսի գաղթակայանը աստիճանաբար միանում էր ապրում: Հայ գաղթակայանների կյանքը կայունանում էր։ Այս ու այն երկիր գնացողը գնում էր։ Մանավանդ շատ էին գնում հարավային Ամերիկա՝ Արգենտինա… Մնացածները սկսեցին մշտաբնակության հոգսերը հոգալ։ Ֆիքսում, Գոքինիայում, և մյուս վրանային գաղթակայաններում սկիզբ առան աղյուսե հիմնարկեքների շարանները։ Սկսեցին բացվել խանութներ, սրճարաններ, ճաշարաններ, կրպակներ, արհեստանոցներ… Մեր Մասիսն էլ կրպակ բացեց։ Երվանդը իր եղբոր՝ Նորայրի հետ խանութ հիմնեց։ Ասատուրը սարքեց իր բանվորական տունը։ Մեր ճարպիկ փորձառու վարորդ Հայկը աղյուսապատ դարձրեց իր բնակարանը, սպիտակ ներկեց… Օնիկը գնաց Ամերիկա։ Ղևոնդն ու իր մայրը իրենց համար հիմնական աշխատանք ու բնակարան գտան։ Ահարոնը ճաշարան էր բացել։ Մեր «Արշին մալ-ալան» օպերետային խումբը հաջողացրեց, անցավ Հարավային Ամերիկա։ Մինչ այդ, արդեն խոսակցություն կար, թե Հայաստան ներգաղթ պիտի սկսվի: Դանուշ Շահվերդյանը եկել էր Հունաստան՝ Աթենք: Ես այդ մասին իմացա սովետական հյուպատոսարանում աշխատող Թագվորից, որը մեզ հետ կապ էր պաշտպանում, որպես գաղութի կյանքին քաջածանոթ մարդիկ։ Այդ օրերին Դանուշ Շահվերդյանին հյուրասիրեցին «Նոր օր» խմբագրությունում: Ինձ հաջողվեց լինել այնտեղ: Այդ երկրահասակ բարեկիրթ մարդը մոտեցավ մեզ, սկսեց պատմել, կարմիր բանակի մարտիկների մասին: Նա կարմիր բանակը ներկայացնում էր, որպես բարձրակարգ, ազատարար, դյուցազնական բանակ: Պարզ էր, որ նա այս օտար աշխարհում հենարան էր ակնկալում, թեկուզ մազաչափ: Մենք անմիջապես դառանք այդ հենարանը: Առաջարկեցինք հանդես գալ բանախոսությամբ և ականատեսի աչքերով պատմել նոր աշխարհի մասին: Սակայն դաշնակցությունը քնած կատու չէր, ճանկերը հանեց և գործը հասավ ներքին օրգաներին:
Ակումբները սկսեցին գրադարանավորվել: Այդ ակումբներից մեկում մի օր լսեցինք մի լքված, հիվանդ, ֆիդայու մասին: Վերցրի մի ընկերոջ ու միասին գնացինք դաշնակների այդ անփառունակ ակումբը: Խոր անկյունում ընկած մի կույր էր, չուլերի մեջ կծկված, աչքերը դռանը հառած: Զգաց, որ մոտեցել ենք իրեն.
- Լավ չեմ տարբերում, դուք հա՞յ եք…
- Այո հայ հերոս, քաջ ֆիդային, այս ինչ օրն ես ընկել։
- Մահամերձ եմ, օրերս հաշված են… Ես թոքախտ եմ, թոք չի մնացել, շնչառություն չունեմ: Գոնե մի ջուր տվող լիներ… Ես հայդուկ եմ եղել, տուն-տեղ, ընտանիք թողել եմ, ընկել հայոց լեռները: Մենք գյուղեր ենք պաշտպանել, մենք Սասուն, Վասպուրական, Զեյթունում առյուծի պես ենք մռնչացել… Ո՞ր մի խմբապետի աչքի լույսը չեմ եղել: Ե՞րբ է ձեռքս դողացել մեր ժողովուրդի դահիճների գլխին… Հիմա ի՞նչ եմ դառել, էս ո՞ւր եմ հասել:
Գնացինք հաց, մածուն, կաթ բերինք, ամանով ջուր բերինք, դրինք կողքին: Մտածեցինք շորերը մաքրել տալ, բայց ոչ ոք չհամաձայնվեց… Այդպես էլ մնաց… Աչքիս առաջ են մնացել նրա փառահեղ բեղերը… Շուտով հանգավ: Դաշնակցակաները, տարել գցել էին մի փոս ու վերջ:
Աթենքում էր ապրում նաև մեր Տրապիզոնի որբանոցի փոքրիկ Ջիվանիկը։ Խորհրդակցեցինք իրար հետ ու վճռեցինք, որ պիտի արհեստ սովորենք ու անկախ ապրենք: Ես դիմում տվի ու դուրս եկա վարչությունից:
Ջիվանիկի հետ, ընկանք փողոցից փողոց: Մեր ծրագիրը հետևյալն էր. երկու-երեք ամիս ձրի կաշխատենք, որից հետո քիչ-քիչ աշխատավարձ կուզենք, ըստ մեր տված օգուտի: Աթենքում շատ տարածված էր մարմարագործությունը: Այդ գործի մեջ մտնելով կարելի էր հասնել քանդակագործության։ Ինչքան բացօդյա արհեստանոցներ կային՝ մոտեցանք, ու… մերժվեցինք: Անցանք ավելի կոնկրետին. ինչ ահեստ լինում է՝ թող լինի, միայն արհեստ լինի: Ժամանակն անցնում էր, բայց մեր գործն առաջ չէր գնում: Ջիվանիկը ծանոթի միջոցով տեղավորվեց սևագործ աշխատանքի, ես մնացի: Բարձր խավի շատ ծանոթներ ունեի, ինձ ճանաչում էին: Գիտեի նաև մեր հայրենակից, Բաբերտցի Դարբինյանին՝ ճանաչված բժիշկ ակնաբուժին: Նա չշփվող մարդ էր, Ռամկավարների վերնախավից։ Իրենց ներքին կյանքի ողբերգական վիճակին ես լավ ծանոթ էի: Նա իր անաշխատունակ տիկնոջ, փափկասուն տղայի ու աղջկա միակ կերակրողն էր։ Դրամի կարիք իհարկե չուներ, սակայն զավակների ապագայի հետ կապված մտահոգությունները նրան հանգիստ չէին տալիս։
Ես մոտեցա նրան ու հայտնեցի խնդրանքս. հնարավոր միջնորդություն գործի տեղավորվելու համար, ինչ գծով էլ լինի:
- Է՜հ, Ջիվան ջան հիմա ամեն ինչ դժվար է: Աշխատանք կուզես, որ հալալ աշխատես ու արդար ապրես, բայց ան ալ չկա: Կուզե՞ս արհեստ սովորել։
- Այո, այո, միայն արհեստ, որ ես իմ գլխի տերը դառնամ։
- Օտար օվկիանոսում մենք մի կաթիլ ենք, ի՞նչ անենք… Լավ ես անում, պետք է ապրել։ Քանի որ արհեստի միտք ունես…. կուզեյնայիր ատամնատեխնիկ դառնալ…
- Օ՜հ, եթե լիներ…
- Աթենքից դուրս, ոչ շատ հեռու մի ամառանոց կա։ Այնտեղ իմ ծանոթ ճարտարապետ Վահանն է ապրում: Նրա եղբայրն՝ ատամնաբույժ-ատամնատեխնիկ է: Մի գրություն կտամ, գնա։
Մի քիչ ուրախացա, վերցրի գրությունն ու ճամփա ընկա: Շուտով հասա այդ ամառանոցը: Աստիճանների առաջ սպասեցի, մինչև եկավ: Մոտեցա, գրությունը տվի իրեն: Հարց ու փորձ արեց: Անմիջապես զգացի նրա հայասիրությունը:
- Ափսո՜ս, մնացած սերունդն ալ ասպես պիտի կորչե: Ի՞նչ անեմ, որ քեզ օգնած լինեմ: Իմ եղբայրը բոլորովին իր գործի տերը չէ, անհուսալի այլասերվածն է խաբեբա անպետք է: Կասեմ, բայց ինչ օգուտ, իզուր ժամանակ կվատնես:
- Ես մինչև երեք ամիս կարող եմ ինձ պահել, այն պայմանով, որ դրանից հետո փող ստանամ, վարձատրվեմ:
Եկավ նաև փոքր եղբայրը։ Մեծ եղբայրը՝ Վահանը նրան բացատրեց և պահանջեց, որ ինձ սովորեցնի։ Թե ի՞նչ մտածեց, ի՞նչ հաշվեց՝ չգիտեմ, բայց իսկույն համաձայնվեց։ Ըստ երևույթին, ոչինչ էլ չմտածեց: Տարավ իր թքամանի մոտ, մի քանի գործիք ցույց տվեց, մաքրելու ձևերը բացատրեց, բացատրեց, թե հաճախորդներին ինչպես պետք է ընդունեմ, եթե ինքն այստեղ չլինի: Քնելուս տեղը ցույց տվեց։ Միջանցքի դռան ետևն էր:
Հենց առաջին օրվանից, թողեց ու գնաց: Մի երկուսն եկան, թե՝ «ո՞ւր է բժիշկը, այս էլ քանի անգամ գալիս եմ՝ չկա: Էն մյուսը, թե՝ «կանխիկ փողը վերցրել է, ու գործը չի վերջացնում»: Հջորդ օրը, գրեթե նույնն էր: Նոր հաճախորդի վրա մի քիչ աշխատեց ու հայդա՜, էլ չկա: Գիշերն ուշ ժամերին էր գալիս: Մի երկու օրից ես լրիվ հիասթափվեցի:
Մի օր էլ մեծ եղբայրը՝ Վահանը չթողեց, որ գիշերը քնեմ: Նա իր շենքի վերևի հարկը կիսել էր երկու մասի. փոքր մասը հատկացրել էր եղբորը, իսկ մեծում ինքն էր ապրում: Միջանցքի արանքում մի դուռ էր, որի մյուս կողմում ես էի քնում: Ինչքան էլ կամաց շարժվեր՝ լսվում էր: Երեկոյան իմ քուրչերի մեջ փաթաթված հազիվ էի քնել, մեկ էլ լսում եմ քաշքշոց, պաչպչոցի ձայներ են գալիս: Դա էլ Վահանի գիշերային կյանքն էր… Առավոտ իգական սեռի ներկաայցուցիչները պատրաստում էին սեղանը, Վահանի հաշվին ուտում, խմում ու հայդա… Ինչ որ է. մի շաբաթ չանցած դիմեցի Վահանին ասելով, որ իր եղբոր մոտ ոչինչ հնարավոր չէ սովորել:
- Այդպես էլ գիտեի,- ասաց նա,- ուզո՞ւմ ես ներքևի անտառի մոտ մի հույն ատամնաբուժ էլ կա, գրություն տամ գնա նրա մոտ։ Եթե տեղ ունենա՝ կընդունի, լավ աշխատող է: Հենց հիմա էլ գնա, տեսնենք դրանի՞ց ինչ դուրս կգա:
Ես գնացի։ Արդեն ուշ երեկո էր, գիշերը մնացի անտառում: Առավոտը վեր կացա գնացի տեղը գտա։ Բան դուրս չեկավ։ Վերադարձա Վահանի մոտ, ամեն ինչ պատմեցի ու ասացի, որ իրենց մոտից վերջնականապես դուրս եմ գալիս: Դուրս գալուց, առաջ ասաց.
- Ջիվան, ահա քեզ մի քանի դրախմի, էլի բան է: Դու լավ տղա ես, ինչպե՞ս անեմ, որ օգնեմ։ Կուզե՞ս դերձակություն սովորել։
- Ինչո՞ւ չեմ ուզեր,- ասացի ես,- ինչ ուզում է՝ լինի, միայն արհեստ ըլլա…
- Դե կեցիր, ես Յանիի հետ խոսեմ, թերևս մի բան անի։ Իմ այս շենքի ներքևի հարկը նրան վարձով եմ տվել, տեսե՞լ ես, հոն նրա դերձականոցն է: Սպասի, ես նրան դուրս կանչեմ, խոսեմ հետը:
Յանին ինձ չափեց, ձևեց, ապա ասաց.
- Մինչև վաղը մտածեմ, հետո կասեմ:
- Վաղը կուգամ,- ասացի ու գնացի Օդոսով մեկ թափառելու: Գիշերն անց կացրի իմ դռան ետևի անկյունում։ Առավոտը գնացի։ Իմ ետևից եկավ նաև Վահանը: Նա մոտեցավ Յաննիին.
- Յանի, եթե որևէ վատ արարք թույլ տա, ես եմ պատասխանատու։ Երաշխավորում եմ, ինչպես փոքր եղբորս: Այդ կողմից վստահ եղիր, լավ տղա է։ Միայն այնպես արա, որ դերձակությունը լավ սովորի, հացի տեր դառնա:
- Լավ, թող մնա աշխատի…
Վահանն ավելի պարզորոշ դարձրեց իմ մնալու պայմաններն ու դառնալով Յաննիին ավելացրեց.
- Այդքան աղջիկների հետ, մեկ է, քեզ գոնե մի տղա հարկավոր է:
Յաննին ինձ տարավ ներս։ Աղջիկներն իրենց կեծուն հայացքներն ինձ հառեցին: Ուրախացան։ Համենայն դեպս լուսավոր ժպիտ անցավ նրանց դեմքի վրայով: Նրանցից ամենամեծն ինձ հարցրեց.
- «Տի՞ ին է օնոմիա (անունդ ի՞նչ է)։
- Ջիվան։
- Ջովա՞ն։
- Էգհի, Ջի՛-վան (չէ՛, Ջի՛-վան)։
Այսպես մենք ծանոթացանք։ Չորս քույր էին։ Աշխատում էին ճարպիկ Յանիի մոտ։ Յանին իմ միջամատն իսկույն կապեց ու ձեռքս տվեց կտոր, թել և ասեղ.
- Մի շաբաթ պետք է անընդհատ խրես-հանես, շուտ-շուտ, այ էսպես։
Աղջիկները ծիծաղում են: Ինձ ուրիշ բան չի հետաքրքրում, իրոք, մի շաբաթ անվերջ խրում–հանում էի։ Մատս, ոնց որ կոտրված լիներ: Մի շաբաթ հետո մատս բաց արեց, ձեռքս կտոր տվեց ու կարի ձևեր առաջարկեց։
Գիշերը մնում էի խանութում, և՛ հսկում էի, և՛ մաքրում աղբը թափում… Առավոտ կանուխ արդուկները վառում, բորբոքում էի մինչև կեծանան ու պատրաստ լինեն արդուկելու: Իմ քնելու տեղը խանութի ետևի մասում էր:
Յանին խորամանկ էր: Նա ուզում է ինձ շուտ պիտանի դարձնել, որ երկար ժամանակ անվարձ շահագործի: Շուտով իմացա, որ նա մի մտերիմ հայ ընկեր ունի, կոշկակար է: Գտա, ծանոթացա հետը։ Նա դարձավ նաև իմ մտերիմը։ Հակոբ էր անունը: Նա ինձ շատ բան սովորեցրեց արհեստավորների կյանքից: Շուտով պարզվեց, որ իսկապես, Յանին ուզում էր ինձ անվարձ օգտագործել։ Նա շատ արագ ինձ սովորեցրեց, որ կարողանամ աշխատել ու իրեն օգուտ տալ, բայց նաև ոչ այնքան, որ կարողանամ ինքնուրույն աշխատել։
Հակոբը հարբեցող, անընտանիք մարդ էր։ Ես նրան սկսեցի հասկացնել, բողոքել, որ Յանին իր խոստումը չի պահում, այսքան աշխատում եմ, սակայն ոչ մի «լեփտա» չի տալիս, իսկ իմ վերջին դրախմիներն արդեն սպառվում են, ես սոված եմ մնում։ Նա խոսք էր տալիս, որ ամեն ինչ կհասկացնի Յանիին։ Բան դուրս չեկավ։ Մի քանի անգամ Հակոբն ինձ օգնեց: Հետաքրքիր մարդ էր, երևում էր, որ դաժան փորձությունների միջով է անցել։ Նրա պատմությունը ես չհասցրի իմանալ, բայց հասցրի իրեն պատմել Արմենակի պատմությունը:
Արմենակը լուսանկարիչ էր և ամեն օր իր գործիքը դնում էր մեր եկեղեցու կողքին գտնվող փոքր պուրակի վերին անկյունի մոտ, միևնույն նստարանի կողքին: Ընդմիջմանը գնում էի նրա մոտ։ Մի անգամ, երբ ես ննջել էի նստարանին, լուսանկարել էր։ Երբ զարթնեցի տվեց ինձ: Ափսոս, հիմա այդ լուսանկարը չեմ գտնում:

rstak58
23.11.2010, 23:27
Մի օր ես նրան պատմեցի իմ պատմությունը։ Ինքն էլ սկսեց իրենը պատմել։ «Գիշերը,- սկսեց Արմենակը,- Տեր-Զորի ավազուտներում, բորենիներն են շրջում, ցերեկը՝ կեզ զենիթ է ու ագռավ, ցին, հողմ ու ավազ: Մենք երեխաների մի խմբով, թաղված էինք կիտված ավազների տակ: Առավոտ արշալույսին, իրար քաշում հանում էինք ավազների տակից։ Ով մահացել էր այդպես էլ մնում էր: Մենք գիտեինք, որ հայ ժողովրդին թուրքերը արմատապես բնաջնջում էին, բայց մենք արդեն արաբական անապատներում էինք: Եվ ուզում էինք ձայն տալ, գոռալ, ճանապարհ գտնել, և վախենում էինք։
- Հե՜յ, ո՞վ կա, ո՞վ կա… Եվ կանչում ենք, և վախենում։ Բայց երևի ավելի շատ, վնգստում էինք։
- Սո՜ւս, կլսեն, ասում էին ընկերներս։
- Ովքե՞ր։
- Թուրքերը։
- Բա ի՞նչ անենք, բա հայերը ո՞նց լսեն, բա մեր ժողովուրդը, մեր ծնողները… հե՜յ, ո՞վ կա, լսեք մեզ, մենք չենք մահացել, կենդանի ենք…
Մեկ էլ ձիավորների ձայն առանք։ Ո՞վ են, թո՞ւրք, արա՞բ, թե՞ քուրդ… Ուշադիր լսում էինք։ Հեռվից լսվում էին թուրքերի կանչերը. «Ոչ ոք կենդանի չի մնա, դուք գյավուրներ եք, «դինսզ էրմանի շեյթաններ»… Մենք նորից արագ-արագ թաղվում էինք ավազների տակ։ Մութն ընկնում էր թե չէ, քուրջ–մուրջ էինք հավաքում, ավազը փոսեցնում, մեզ համար տեղ էինք սարքում: Մնացել էինք հինգ երեխաներով, իրար անծանոթ, իրարից մեծ ու փոքր:
Սովահար թափառում էինք դիակների մեջ: Ո՞ւր գնաինք, մարդիկ որտե՞ղ էին ապրում, չգիտեինք… Երեխեքից մեկը ձայն տվեց. «հրե՜ն, ուղտեր են գնում… ուրեմն մարդ կա այնտեղ»։ «Չէ,- ձայն տվեց մյուսը,- մարդ չեն, թուրք են»։ «Չէ, մարդ են, արաբ են»։ Թաքուն հետևեցինք նրանց: Նրանք նստեցին հացի ինչ-որ խորը ջրհորի մոտ: Համ ծարավ էինք, համ էլ սոված։
- Տղաներ,- ասի,- դուք հոս թաքնվեք, ես կերթամ, կմոտենամ, ինչ կըլլա՝ թող ըլլա… Ես գնացի։ Սոված շան նման սողում եմ դեպի անոնք: Ինձ տեսան: Մեկը վեր կացավ ու հրացանը դեպի ինձ պարզելով կրակեց։ «Գյավուր էրմենի լակոտ է, դեռ չի սատկել»։ Մյուսը թե՝ «Էֆենդի, թող մնա, ինչու սատկի, մեղք է, ես երթամ կբռնեմ բերեմ… Մեզ տղա կըլլա, կբանի մեզ համար»։ Ես ոտքերումս ինչքան ուժ ունեի զոռ տվի ու փախա, ծածկվեցի ամայի ավազուտի ալիքներում։ Վազեցի տղաների կողմը.
- Մեկ է, տղաք, ասոնց ետևից պիտի երթանք, հոս մնալով կմեռնինք։
Հասանք նրանց հաց կերած վայրը, մնացորդների փշրանքները լպստեցինք: Նոր ջուր չկարողացանք հանել, եղածից օգտվեցինք: Իրար ետևից, նրանց ճանապարհով շարժվեցինք: Պզտիկ Անուշիկը, չէր կարողանում քայլել, լաց էր լինում.
- Մի երթաք, Արմենակ, մինակ ես ի՞նչ պիտի ըլլամ, ինձ էլ տարեք…
Ես վազեցի բռնեցի նրա թաթոն։ Ընկնում էր, չէր կարողանում քայլել… Սովահար էր, ծարավ, հոգնած… Վրան ոչինչ չուներ: Մենք էինք մի չիթ կապել: Անուշ, Անուշ… Ի՞նչ անեի…
- Վեր ել Անուշ ջան, վեր երթանք ուղտերի ետևեն: Հոս ավազ է, հոս մնալով կմեռնենք:
- Անուշը թող մնա հոս, մենք երթանք, բնակավայր գտնենք, ու գանք իր ետևեն։
Այս միտքն ասողի անունը մոռացել եմ: Անուշը լսեց և ուշաթափ եղավ: Մենք ուշքի բերինք, մի երկու քուրջ գցեցինք վրան, ծածկեցինք: Կիսաուշ էր, չիմացավ, որ իրեն թողինք, գնացինք:
Ուղտապանները գիշերն անապատից դուրս եկան: Մենք ուրիշ քոչվորներ էլ տեսանք, բայց վախեցանք մոտենալ: Ճարեցինք նրանց կերակրի մնացորդները։ Լակափոսերի մեջ ջրանման հեղուկ էր մնացել, խմեցինք, անգամ խոնավությունն էլ լիզեցինք: Հիմա էլ սկսանք ասոնց հետևլ»:
- Բա Անուշիկն ի՞նչ եղավ,- հարցրի ես անհամբերությամբ։ Նա նայեց ինձ ծանրացած հայացքով ու շարունակեց կիսատ թողած պատմությունը. «Երկու ընկերով վազեցինք ետ։ Մյուսները չեկան։ Բայց ճամփին հողմը բռնեց։ Մենք մտանք ամրակոճղ խոտերի տակ, ծածկվեցինք ու քնեցինք: Առավոտ ման եկանք… Անո՜ւշ, Անո՜ւշ, Անուշի՜կ… Հա ձայն էինք տալիս, բայցի պատասխան միայն գայլ ու բորենին են ոռնում իրենց հագեցած երախների ժանիքները լիզելով… Ա՜խ Անո՜ւշ, Անո՜ւշ… Մինչև հիմա էլ երազումս նրան եմ կանչում… Իսկ դու կմղկտաս, թե աշխատավարձ ես կորցրել… Մտքես հանե, թող նման բաները կորչին… Անուշը հրեշտակ էր, Անուշի հոգին հանգիստ է, ինձի հանգիստ չկա։ Ետ գալիս ընկերս էլ մեռավ, մնաց Անուշիկի հետ՝ անապատում։ Ես ետ եկա, միացա մերոնց։ Ընթրում էինք քաղաքի աղբակույտերում, որ մարդիկ մեզ չնկատեն… Հենց որ երեկոն իջնում էր, մենք սողում էինք դուրս և արշավում աղբերի վրա: Ամենից հարմարը «կլեբներն» ու ոսկորները էին։ Այստեղ էլ անտեր, թափառական շներն էին մեր բաժինները խլում։ Մեզ համար գույնզգույն շորեր ճարեցինք, կարկատեցինք հագանք: Մենք անապատային նոր տեսակի կենդանիներ էինք: Առավոտ վաղ, կուշտ կերած փախչում մտնում էինք մեր անապատային որջերի մեջ, նույնիսկ երգեր էինք մռմռում: Բորենիները մեզ չէին կարող մոտենալ, կխեղդեինք դրանց, արդեն ահ ու սարսափ չունեինք, միայն մարդուց էինք վախենում:
Մի օր էլ մեզնից մեկը բռնվեց։ Ուզում էր մտնել մոտիկ տանից ջուր փախցնել: Չէ, չթակեցին… Հարցրել էին, թե ովքե՞ր էք։ Ասել է հայ ենք։ Նրանք էլ, թե թուրք չկա, եկեք, ձեզ հավաքում են… Նա եկավ պոռաց, թե՝ «տղաք, ալ մեզ բան չեն ընելու, եկեք, թուրքը չքվել է, հայն է հոս, կենդանի հայ կա… Այդ ժամանակ մենք ուշադիր չէինք մեր խմբի սեռային կազմի հանդեպ, երբ գրանցման հասանք, նոր իմացանք, որ մեր ութ հոգուց երեքը՝ աղջիկ են եղել»:
Երբ պատմեցի Արմենակի պատմությունը Հակոբի աչքերին թացության հետք կար։ Նայեց ինձ ու ասաց. «Քուկդ էլ, օր մը կպատմես»։ Խոստացա, բայց ոչ ես հասցրի պատմել, ոչ ինքը…
Երեք ամիսն անցել էր։ Ես կոճակներ էի կարում, օղակներ լցնում… Ամենակարևոր և ամենածանր՝ արդուկային աշխատանքները, մանավանդ հների քանդման ու շուռ տալու աշխատանքն իմ ուսերին էր, սակայն փող չէր տալիս, սոված էի աշխատում։ Աղջիկները նկատում էին, երբեմն բաժին հանում իրենց ճաշից։ Սկսեցի լարվել Յանիի դեմ: Յանին ինքն էլ ամեն ինչ շատ լավ տեսնում էր, սակայն…. քար անտարբերություն: Պարոն Վարդանն էլ քաղաքավարի պահանջեց, որ նա վճարում անի։ Թվարկեց կատարած աշխատանքներս: Վերջապես Յաննին տեղի տվեց, մի քիչ փող տվեց։ Աստիճանաբար ես ավելին պահանջեցի: Հասա այն բանին, որ նա ոչ միայն ժամանակին վճարում էր, այլև միայն ութ ժամ էի աշխատում։ Կարող եք հարցնել, թե չէի՞ վախենում, որ կարող եմ զրկվել աշխատանքիցս: Համարյա ո՛չ, որովհետև այդքանով, ես ուրիշի մոտ էլ կարող էի իմ հացը վաստակել։
Մանկությունս ու պարմանությունս դառնամուխ էին, դրանցից բան չհասկացա։ Արդեն պատանության շրջանում էի՝ արթնանում էր արականը, տենչը թափանցում էր երակներիս մեջ։ Կանաչած ծառի նման շնկշնկում էի, արյունս եռ էր գալիս… Աղջիկների միջավայրում էի աշխատում, աղջիկներն ինձ հաճելի էին, սակայն ես նրանց համար դեռհաս էի, կրտսեր: Ինձ իմ շրջապատն էր քաշում՝ Աթենքը, Ֆիքսը… Այնտեղ իմ ընկերներն էին, այնտեղ ես մենակ չէի:
Յանիին հայտնեցի, որ այսուհետ կիրակի օրերին, գնալու եմ Աթենք: Տեղ հասնելուն պես ընկերներիս հավաքեցի։ Որոշեցինք երկար-բարակ չմտածել, պատրաստի լուծումը կա՝ հասարակաց տուն…. որ ժամանակ ուզենաս, ում ուզենաս, միայն մուտք գործելու տարիքին հասած լինես: Գնացինք:
Չորս հոգով էինք։ Մի երկու տեղ չնդունեցին, մերժվեցին: Ուրիշ տեղ գնացինք։ Դրսից երևում էր դարբասի կամ դռան ճակատին վառվող կարմիր լույսը։ Դա նշանակում էր «համեցեք»: Ներս մտանք գող կատվի նման: Փայտյա աստիճաներով բարձրացանք երկրորդ հարկ: «Կապալառու» պառավը զննողաբար նայեց մեզ ու մեկնեց լուսանկարների փաթեթը.
- Հլա նայեք նկարներին, տեսեք ինչ պատկերներ են, որի՞ն եք ուզում, ինչքան փող ունեք…
Հեշտ է ասել «որին եք ուզում», ամեն մեկն ասես փերի լինի: Նա հասկացավ մեր շփոթմունքի պատճառն ու մատնացույց արեց դիմացի բաց դուռը։ Բազմոցներին տարբեր «պոզաներ» ընդունած, նստած էին «փերիները»։ Դարձյալ դժվարացանք։ Արդեն անհարմար վիճակ էր ստեղծվում։
- Կիլիղորա (ո՞րը),- լսեցինք պառավի շտապեցնող ձայնն ու այդ «երկար ընտրության» արդյունքն այն եղավ, որ մատներս դրինք առաջին պատահած նկարի վրա: Մեր ընտրած փերիները եկան ու մեզ տարան իրենց խցերը։
Հաջորդ օրը մտածում էինք արդեն այլ կերպ։ Հասկացանք, որ սրանք էգեր են, ոչ թե աղջիկներ: Մենք աղջիկներ էինք ուզում, ուզում էինք գրկել նրանց նուրբ իրանը, ուզում էինք փարվել, որպես երազային էակների…- մենք սեր էինք փնտրում…
Էլ հասարակած տներ չհաճախեցինք: Մեծերից լսեցինք, որ սրճարանի մատուցողուհիներն էլ են նման ձևով աշխատում, բայց ավելի կանացի են, ավելի կենդանի, ավելի համակրելի։ Այդ էլ արինք։ Դարձյալ երկուսով էինք՝ ես ու Մասիսը: Փոքրամարմին մատղաշ մի աղջնակ էր, երևի մեր տարիքին: Երկուսս էլ ընտրեցինք նույն աղջկանը: Երկուսիս էլ չմերժեց։ Իր կամքն էր, կարող էր երեքի, կամ ասենք չորսի էլ ընդունել… Այդ օրը բավարարված վերադարձացինք Ֆիքս՝ մեր վրանները։
Այդ օրերին լուր տարածվեց, որ Խորհրդային Հայստանից անընդհատ եկող գնացող պատվիրակություններն իրենց գործն արել են և շատ շուտով Հայաստան ներգաղթելու հնարավորություն է լինելու։ Բացի այդ, իմ հորեղբոր տղա Մարտիրոսը՝ Մադաթը, Լենինականում էր և այնտեղից ինձ փնտրում էր տարբեր հայկական գաղութներիում։ Այդ լուրն հասել էր ինձ: Ինձ գրանցեցին ներգաղթողների քարավանում: Եկավ ներգաղթի օրը: 1927 թիվն էր, աշնանը: Ես հրաժեշտ տվի հարազատներիս, ընկերներիս և աշխատավայրիս։ Աղջիկները զգացվեցին, անգամ աչքները թցացավ: Գրկեցին ինձ, իսկ չամուսնացած քուրերը միաբերան ասացին. «մեզնից ում ցանկանաս կանչի, եթե գրես, կգանք այնտեղ ու հետդ կամուսնանանք»: Արդեն վերջին պահին տեսա Արամ Կայծակին: Նա մոտեցավ ինձ. «Ժողովրդիդ քաջ զինվոր, հայրենասեր և ուսումնական զավակ եղիր, Ջիվան», ասաց ու համբուրեց գլուխս:
Լցվեցինք, կարծեմ հունական մի նավի մեջ ու երեկոյան կողմ ճամփա ընկանք։ Փոթորիկը քիչ էր: Խալկիտան անցանք, մտանք Մարմարա: Գիշեր էր: Այս ու այնտեղ լույսեր են երևում: Առավոտն ամպամած էր: Նավը կանգնած էր Բոսֆորում։ Կանգնեցրել էին: Դարձյալ թուրքի ֆեսեր ու կաղկանձներ. «Էրմենի մահաջի՞տ»… Ստուգում էր… Թուրքեը դեռ ֆիդայիներ էին փնտրում։ Ցերեկը Բոսֆորի աքցանից դուրս եկանք բաց ծով: Չիմացա, թե ոնց հասանք Բաթում՝ զբաղված էինք նավի ներքին կյանքով, իրար հետ ծանոթանալով…
Բաթումը մուժի մեջ էր։ Մառախլապատ, անձրևային քաղաք էր: Կարմիր սահմանապահները մտան նավ: Առաջին անգամ տեսա ռուս զինվորին՝ կոկիկ շինելով, հրացանն ուսին… Խոսում էինք ժեստերով ու հատ ու կենտ թարգմանության կարիք չունեցող բառերով. «Ռուս… Հայ… սալդաթ… զինվոր…»… Նրանք՝ ի պատասխան. «Դա, դա, սովետ… Արմենիա… նարոդ…»… Ծխախոտ փոխանակեցինք, ծանոթացանք… Սպասում էինք բեռնաթափվելու թույլտվությանը: Այսքանն եղավ մեր ծանոթությունը ՝ Հայկի գլխավորությամբ Սպասման օր. ոչ ոք , ոչ այս կողմից ,ոչ այն կողմից… ինչու ենք փակված….Հայկը անհանգիստ է , մթնած: Հաջորդ օրը նա բացակայեց ու երեկոյան կողմը ներս մտավ
- Ջիվան ես գնացի
- Ու՞ր
- Ետ…. Ես շոշափեցի այս երկիրը ՝ նրա մատների ծայրերով… ճանկեր եմ տեսնում… ծովափումն էի , ժողովուրդի տարտամությունը. .. դա թշվառություն է … Այստեղ դժոխք է։.Ցը՝ թերևե հավիտյանս… ես կքած չեմ ապրի:
- Ինչպես՞
-Կգտնեմ հնարը…. Բախտավորություն բոլորիդ………….
Այո ետ դառավ , գնաց հավիտենի անհայտությունը:

rstak58
23.11.2010, 23:41
Բեռնաթափվեցինք դատարկ ափամերձ հարթության վրա: Չորս դին ազատ էր, բնակությունից զուրկ, լռություն էր: Տիրապետողը անձրևն էր, աշնանային խոնավ հողի տհաճությունը: Մի օր էլ այստեղ մնացինք: Հաջորդ օրերին մեզ, ոչ թե դիմավորում էին, ինչպես որ մենք պատկերացնում էինք, այլ խուզարկում։ Մի քանի անգամ, իրար ետևից… Այստեղ էլ թալանի նման մի բան էր կատարվում. «այսպես չի կարելի…», «այսքանն արգելված է…», «այսքանը վերցնում ենք» և այլն: Գրքերը, գրականությունը բռնագրավում են… Նոր էին վրացական մենշևիզմի խռովությունը ճնշել։
Մեզ լցրին բեռնատար վագոնների մեջ ու քշեցին։ Իհարկե գիշերով: Առավոտ ծեգին արդեն Թիֆլիսի կայարանում էինք: Այնտեղ էլ ամբողջ օրը պահեցին: Թե ինչո՞ւ, ի՞նչ էին որոնում, չեմ կարող ասել: Տեղի առևտրականներն սկսեցին գաղթագողի թափանցել մեր վագոնները… Գիտեին, որ մեզ կարող է հազար ու մի բան պետք լինի… Խե՜ղճ, անճարակ գաղթականություն… Այդ իրավիճակում կատարվածը կողոպուտի նման մի բան էր… Վերջապես շարժվեցինք։ Գիշերը մեզ հաղորդեցին. «Ուրախացեք, մտել ենք Հայաստանի հողը»…
Տուն ու երդի գյուղն ավերուն
Դուռ ու դրկից Ռստակներուն
Խուլ եք,լուռ եք անտիրական
Ուրիշներն են Ձեր շեներում հայբնական
Ես ինչ անեմ,թե Ձեզ նայեմ լացս կուգա
Անիրական գյուղ Է դառել ես ալ վկա
Եթե նայեմ պիտի տեսնեմ ես այնտեղ եմ
Պապս այնտեղ ու մերոնք են
Վազեմ վազեմ,որ Ձեզ հասնեմ
Ձեզ որ գրկեմ թույն կթափվի պաղ երկնքեն
Դուք այնտեղ չեք դուք դիակ եք
Օտարված դուռ առևանգ եք
Վազեմ վազեմ,որ Ձեզ հասնեմ



Մեզնից ոմանց իջեցրին Լենինականի կայարանում։ Ոչ մի աղմուկ, ոչ մի մարդ, մարդասուն, ոչ շենք, շինություն…- համատարած ձյունե սպիտակ սավան է: Որտե՞ղ ենք մենք, այս ինչ երկիր է… Մոտեցանք կայարանի աշխատողին.
- Ասիկա որտե՞ղ է, ի՞նչ վայր է…
- Հոս Հայաստանն է, ասիկա էլ Շիրակն է։ Լենինականն այս մաքուր ձան տակն է, լավ աշե, որ տեսնիս: Էսօր էլ Նոյեմբեր 29-է Խորհրդ Հայաստանի տոնը:
Մարդ չի երևում, չորս կողմն ամայի է… Մադաթն ինձ պիտի դիմավորեր… Մնացել եմ մեն մենակ շվարած: Սկսեցի ետ ու առաջ քայլել գծերի երկայնքով։ Լեզուս բացվեց, ամեն ինչ մի կողմ դրած, խոսում էի Հայրենի երկրիս հետ՝ ձյան, օդի, այս երկաթե գծերի, հազիվ նշմարվող ձյունակծածկ շինությունների…Մեկ էլ լսեցի.
- Ջիվա՞ն, Ջիվա՜ն…
- Մադա՞թ, Մարտիրոս այդ դո՞ւ ես…
Եվ փաթաթվեցինք իրար… Ոչ արտասունք, ոչ ուրիշ որևէ բառ, միայն լռություն և իրար գրկած երկու գտնված հարազտներ: Մի քանի կաթիլ արցունք թափվեց մաքուր ձյան վրա և հալվեց…
Տնեցիները, հարևանները հավաքվեցին, թափվել էին վրաս: Մտնողն ասում էր. «Աչքներդ լույս»: Հետո սկսվեց հարցուփորձը. «այսինչը ո՞ւր մնաց», «այնինչն ի՞նչ եղավ», «այսինչին չտեսա՞ր», «ինչպե՞ս ազատվեցիր», «ինչե՞ր քաշեցիր»… Ամեն ինչ պատմեցի: Հետո հարցնելու հերթն ինձ հասավ.
- Ուր են Թորգոմը, Համազասպը… Դուք ինչպե՞ս հասաք հոս:
Մարտիրոսը սկսեց պատմել.
- Ես հասա Թորգոմին։ Դու մնացիր, էլ չգիտեի ինչ եղար: Հիշո՞ւմ ես, արշալույս էր… Թորգոմն ալ ինձ չհանդիմանեց, ինքը վազում էր, ես ալ ետևից: Թաքուն էինք գնում՝ ծառերի միջով: Թե որ ճանապարհներին մարդ չէր երևում, ճանապարհով էինք գնում: Երեկոյան կողմը հասանք Կելեն Կեչի սարերը, անցանք մեր գյուղի այն կողմը: Գիշերը մնացինք ձորում, առավոտյան փնտրեցինք ու գտանք մերոնց Մեծ լեռան քարի գոմի տակ։ Թաքնվել էին: Երկու օր մնացինք։ Հետո իմացանք, որ թուրքերը գնացել են ու ռուսներն արդեն մտել են մեր գյուղը: Վերադարձանք մեր կիսավեր գյուղը, մեր թալանված տները: Նորեն սկսեցինք վարել, ցանել, անասուներ պահել… Մեր անասունները քրդերից հետ վերցրինք: Ռուսն այնքան էլ լավ աչքով չէր նայում մեզ: Պատահած «սալդաթը» կամ «օֆիցերը», մեկ–մեկ նեղություն էր տալիս, հարս աղջիկ էին քաշում… Նրանք քրդերին համեմատաբար հանգիստ էին թողնում: Հաջորդ գարնանը հողերը լրիվ մշակեցինք, հավաքեցինք ու արդեն հաջորդ աշնանը ապահովեցինք ձմռան կարիքները։
46-47-48-----54 Հաջորդ գարնանը ամեն ինչ ունեինք ։ Ձմեռն եկավ, լսեցինք ,որ Ռուսը քաշվել է… թուրքը առաջ է գալիս նորից անզեն հայի վրա։ Սկսեց մնացած երեխաների ու կանաց փախե-փախը։ Ասում են Ռուսաստանում կարմիրն ու սպիտակները իրար հետ հաշիվ են մաքրում։ Ասում են մեծ հայեր կան , բայց ուրիշ երկրներում են մեզ պաշտպանում։ Բլքըցի Խնկիանոսը մեզ բոլորիս « ամեն կողմից » հավաքեց Սև ջրի անցման ափին։ Ինչ կարողացանք բարձինք սայլերին ,օր ու գիշեր իջանք դեպի դաշտ։ Մեր գյուղի ղեկավարը Սանահեր Ծատուրն էր։ Մինչև Սև ջուր հասնելը , քրդերն ու թուրքերը վրա տվին։ Սեբաստացի Մուրադը հասավ մեզ փրկության։Գիշեր ու ցերեկ անցում էր կատարվում տաք կռիվների տակ։ Եղած պաշտպաններից շատերը ընկան , մինչև հասանք Մամախաթուն։ Ռուսը այնտեղ շատ բան էր թողել… Մեզ տվին ուտելիք պաշար ու հագնելիք… Հասանք Կարին։ Այնտեղ շունչ առանք ,որովհետև լսել էինք ,որ Զորավար Անդրանիկը եկել է մեզ պաշտպանելու։ Կարինում մի քանի օր մանցինք , մինչև թուրքը նորից վրա տվեց։ Զորավարը կարողացավ որոշ չափով սանձել դրանց։ Մեր գյուղից մնացած միակ մեծերից՝ իմ ավագ եղբայր Թորգոմը ու ձերոնց Ծատուրը։ Չգիտեմ ինչու փաղչող հայության մի մասը ուղղվեց դեպի պարսկաստան։ Մենք գնացինք դեպի Ալեքսանդրապոլ։ ։
-Մեր ունեցած եզն ու կթան կովը վաղուց չկային։ Ունեցած-չունեցածներս շալակով էինք տանում։
Սարգիսն է շարունակում։
Մենք դիմանում էինք , չէինք լացում ։ Համազասպը ինձնից փոքր էր .հաճախ նա էր ինձ ասում
-Սարգիս լաց մի եղիր, կհասնենք
-Հա-հա Պուդրաշ ախպար եկուր եկուր կհասնենք – պատասխանում էի ես։
Մայրս ինձ Պադրաշին, Վարդուհուն « քրոջը» հանձնեց որբանոցին ։ Ինքը Թորգոմի և Մարտիրոսի հետ մնացին գյուղերում։ Թուրքը մտավ Ալեքսանդրապոլ, կռիվներ էր գնում։ Մենք ապահով էնք ամերիկացիների դրոշի տակ։ Մայրս Թորգոմն ու մարտիրասը անցել էին Շ------։ Փախչող Գյումրեցիներին Ջաջարում թուրքերը հասան և լրիվ կոտորեցին։ Այժմ այնտեղ մի աղբյուր հուշարձան կա ,վրան գրված ։
«Անցորդ խմիր, մեր ոխի աղբյուրն է սա ։ Այն ժամանակ այսպես էր գրված։
Մայրս եկավ ինձ տանելու ,չգնացի ասի՝ սովորում ենք ,լավ ենք ապրում որբանոցում։ Համոզվեց ,գնաց։ Թորգոմը դառել է հուժկու երիտասարդ ,մամայիս ասելով։ Հաց էր վաստակում Շուլակեր թուրքերի մոտ աշխատելով։ Այդ ամառը գնացել էին սար . մրսել էր թոքերի բորբոքումով։ Իմ այդ հզոր Թորգոմ եղբայրս այդպես էլ օտարության մեջ մեն մենակ մահացելէ,- ասաց ու լացեց։Ծատուրը երգով էր պատմում.-
Ախ՜ ես տեսա Թորգոմին
Ջարդ ու գաղթի ճամփեքին
Հզոր զորեղ մի Ռստակ
Անմահության հույսի տակ
Դառել էր նա բարձր, ուժեղ...
՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞
՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞՞
Մի օր Համազասպը կանչեց ինձ , վերջին շնչում էր , իր մոտ եղած պայոքը տվեց ինձ , ես այլևս չտեսա նրան. մահացել էր։
Մայրս եկավ ինձ ու Վարդուշին հանեց որբանոցից , ամերակացիները արդեն հանձնում էին։ Բայց չպետք է մոռանալ , որ նրանք մինչ 20-21թվերը բոլոր դուրս եկածներին նպաստ էին տալիս։
Շնորհակալություն իմպերիալիստ ամերիկացիներից փրկեցին հսկայական քանակությամբ հայ որբերի, քանզի Հեղափոխական Ռուսաստանը մեզ գերեզման ցույց տալուց ուրիշ ոչ մի պատառ հող ու կենդանություն չապահովեց, ինչ ունինք , պիտի ունենայինք հանձնեց թուրքին։
Գնացինք գյուղերը .ապրուստի ետևից… Այս անգամ Մարտիրոսն էր մեզ գլխավորում։ Ի վերջո Մարտիրոսը մտավ Լենինականի Երանոսյանների մոտ հրուշակեղենների արհեստանոցը որպես բանվոր… Երանոսյաները այդ գծով շատ հայտն էին Լենինականում։ Այնտեղ էլ Ծանոթացավ իր ապագա կին Վարդուշի հետ։Ես էլ սովորեցի հրուշակեղենի արհեստը և սկսեցի աշխատել որպես վարպետ։ Շուտով Երանոսյաններին քար ու քանդ արին. աքսորեցին, արհեստանոցի ծուխը հանգավ։
Մարտիրոսի առաջնեկը ՝Թորգոմը մահացավ այս գետնախորքում… երկու աղջիկներն էլ նույպես։ Մնացին երեքը Հենրիկը, Գոհարը և Կառլենը «Հենրիկն էլ վաղամեր եղավ Կառլենն էլ»

rstak58
23.11.2010, 23:42
Ես սկսեցի ապրել Մարտիրոսի մեծ ընտանիքին հատկացված գետնափոր նեղվածքում: Այդ թվերին Լենինականը գյուղաքաղաք էր, հողե կտուրներով գյուղական տներ էին և միայն մի քանի փողոց կար: Քաղաքը ծայրաստիճան աղքատության մեջ էր, բնակչությունն՝ անգործ: Կար աշխատանքի ցուցակագրություն՝ «բորսա»: Գնացի ցուցակագրվցի, սակայն դա անհուսալի բան էր: Ներգաղթողների մասին ոչ ոք չէր մտածում, ոչ մի հիմնարկ ուշադրություն չէր դարձնում: Գյուղերն էլ մի բանի նման չէին։ Պղտորված ճահճի նման ամեն ինչ խառնվել էր իրար, չգիտեին իրենց գլխի գալիքը՝ կուլակ, բատրակ, կուլակաթափություն, չքավոր, միջակ… Քարոզների և պառակտումների շրջան էր. օպոզիցիա, տրոցկիզմ, լենինյան, ժողովրդի թշնամի… Իսկ ժողովուրդը կուչ էր եկած: «Սուս արեք, կապիտալիզմով շրջապատված սոցիալիզմ ենք կերտում, նոր մարդ ենք դաստիարակում, ամին ինչի պետք է դիմանանք, ամեն ինչ կուլ տանք»: Կուսակցական դառնալու և կուսակցությունից դուրս շպրտվելու շրջան էր:
Գնում օրերով թրև գալիս, աշխատանք էի փնտրում և ապարդյուն դառնում տուն։ Արհեստանոցները սակավ էին: Արհեստավորները թաքնված էին իրենց տներում։ Շատերը պատենտով են աշխատում, մեն-մենակ, որովհետև ուրիշին աշխատցնողը քաղաքական թշնամի է: Աշխատելու ոչ «մատերիալ» կա, ոչ էլ հաճախորդ: Մի կերպ դիմացանք միչև գարուն: Այդ օրերին «ՆԵՊ»ը սկսվեց։ Գյումրիի խանութներն անմիջապես փոխվեցին, շողշողացին։ Հայտնվեցին նորելուկ գործարարներ՝ սպիրտի Համո, Երենոսյաններ… Բացվեցին նոր խանութներ, բաղնիսներ…
Ես սեզոնային բանվորի աշխատանք գտա Չերքեզ-ձորում: Այնքան հստակ ու աշխույժ էի աշխատում, որ չկրճատվեցի, մնացի մի քանի հոգու հետ: Այդ ընթացքում պարապ չէի մնում, այցելում էի տարբեր մարդկանց: Հաճախ լինում էի նորեկ դերձակի խանութում, որն իր տղաների հետ աշխատում էր և հազիվ գոյությունը պահում: Նրանք ունեին Վահան անունով մի բարեկամ, որն աշխատում էր Ամասիայի շրջանի դատարանում, որպես գործավար: Նա լավ գիտեր թուրքերեն: Վահանը իմ մասին մտածելով, մի օր էլ հայտնեց, որ ինքը գնում է ուրիշ գործի և ինքը խոսել է դատավորի հետ, որ իր փոխարեն ինձ վերցնեն գործի: Հաջողվեց: Գնացի Ամասիա: Դատավորի ազգանունն Աղամիլյան էր։ Ազնիվ, իմաստամիտ, մարդկային մաքրությամբ ու խորությամբ օժդված: Իսկույն հավանեց և ուղղակի որդեգրեց ինձ: Ուր գնար՝ ինձ հետը տանում էր, ինչ նկատում էր՝ բացատրում էր: Կուլակաթափության օրերն էին: Գնում էինք թուրքական գյուղերը: Շատ զգույշ էր, ծուղակների մեջ ընկնող չէր:
Հիշում եմ Արփա լճի ափին նստած, մտախոհ ձուկ էր որսում ու միաժամանակ ինձ ուսումնասիրում, հարց ու փորձ էր անում, թե արդյոք ես այս նորելուկ անբանների՞ց եմ, մայր ժողովուդի ժառանգական հատկություններն իմ մեջ կա՞ն: Վստահում էր, ուղարկում էր Լենինականից աշխատավարձ բերելու և հայրաբար զգուշացնում, որ զգույշ լինեմ: Ռադիոն առաջին անգամ ես նրա մոտ տեսա, թեև շատ խոր ու խուլ էր լսվում, չէր հասկացվում:
Հանրակացարանում հարսաշարժ խայտանքի մեջ էի, զբաղեցնում էի մեծահասակ աշխատակիցներին: Իրենց աղջիկների թեկնածութունն էին առաջարկում ինձ: Մի օր Ջավահիրը առաջս կտրեց թե՝ սիրում է ինձ: Ջավահիրը տեղի թաթարների (ադրբեջանցիներին այն ժամանակ այդպես էին ասում) կին կազմակերպիչն էր, հրահանգչուհին: Բոլորը վրա էին տալիս.
Ջահավիր –Ջիվան
համբյուրի բերան
Ով որ դեմ լինլի
Չունի բերնի համ
Սա թառ նվագող թիֆլիսեցի, Քանայանն էր հորինել: Կիրքը մեջս խլրտում էր, բայց ներքին մի ձայն կանխում էր մղումս, ասես հուշում էր, թե՝ միթե՞ սրտիս հուրը պիտի բաժին հասնի այս անաստղ զամբիկին… Ետևից նայում էիր՝ կաքավում էր, առջևից նայում էիր՝ գրավում էր … Երազներս խանձում էին… Մի օր հարցրի.
- Դու ով ես՞, Ջավահիր:
-Ե՞ս,- հասկացավ հարցիս ենթատեքսը,- ուզում՞ ես՝ հայուհի լինեմ…
Կանչեցին զորակոչի: 1928 թվականի աշնանն էր: Հանձնաժողովում ինձ հարցրին, թե ո՞ր թվի ծնված եմ։ Զարմանալի հարց էր… Կոտարածից հետո ամեն ինչ խառնվել էր… Այստեղ էլ ի՞նչ թիվ…
- Հիմա ո՞ր թվի ծնվածներին են զորակոչում։
- 1906։
Գրանցվեցի 1906 թվականի մայիսի 1-ի ծնունդ և մտա զորակոչիկների շարքերը: Հիշեցի Արամ Կայծակի մաղթանքը նավ նստելուցս առաջ: Նկարվեցինք Մարտիրոսի ու Թադևոսի հետ ու բաժանվեցի Լենինականից: Գնում էինք Երևան:
Շուտով երևաց Մասսի թագը՝ արևի շողերի մեջ:
- Մասիսը մերն է, չէ՞,- հարցրի մեր պետին։
- Մեր նոր սահմանի պռկին է, սակայն թուրքի մեջ է։
- Ինչպե՞ս թե,- ցնցված բացականչեցի ես ու մտքումս ասացի սրանից հետո ես ձեր ոչ մի բանին չեմ հավատա… Սկսեցին քաղպարապմունքները… Պատմում էին կարմիր բանակի հաղթանակների, սովետական երկրի չտեսնված հաջողությունների և անթիվ նվաճումների մասին: Ակամա պոռթկացի.
- Արարատը թուրքին եք բաշխել, ի՞նչն եք հաղթանակ համարում…
- Ո՞վ էր ասողը,- անդրշիրիմյան խստությամբ հարցրեց քաղղեկը։
- Ես,- ասացի,- Արարատի ծոռը… Իմ բոլոր շիրիմները մնացին թուրքին…
- Դու նորեկ տղա ես, շատ բաների տեղյակ չես,- քիչ մեղմված ինձ նայեց քաղղեկը,-պետք է իմանաս, որ մենք մեր նոր սահմանային հարևանների հետ բարեկամներ ենք և դա պատմական նոր նվաճում է…


ddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddddd
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx


Ես բան չհասկացա, լռեցի, լռում եմ մինչև հիմա… «Սրանից հետո ես ձեր ոչ մի բանին չեմ հավատա» կրկնեցի մտքումս։ Գրադարան կար, սկսեցի կարդալ… Անշուշտ զտված, սրբագրված գրադարան էր: «Կարանտինն» ավարտվեց։ Հիմնական զորամաս տարան։ Հայկական հետևակային գնդում էի։ Սարդարի բերդում էր տեղավորված։ Ինձ, որպես միջնակարգ ուսման մակարդակի տեր զինակոչիկի ընդգրկեցին կրտսեր հրամկզմում:
Կոմայգում, որպես անց ու դարձից հեռու գտնվող, լքված մի վայր, վազքի արգելքների հաղթահարման և նռնակաձգության վարժություններ էինք կատարում: Այստեղ ես աչքի ընկա նռնակ նետելու մեջ բոլորին գերազանցելով: Ախր մանկությունս անցել էր քար նետելով: Ոգևորված ուզեցի վերջին նռնակն էլ գցել, բայց… թրախկ… աչքերս մշուշվեցին: Ետևիցս մի բան բերին առաջ… աջ թևիս կոտրած, ետ թեքված մասն էր: Բոլորը սառեցին տեղերում: Հրամանատարը, որ քար էր կտրել, հազիվ հրամայեց.
- Ջիվանին անմիջապես տանել գնդի հիվանդանոցը։
Ընդունեցին ու հապճեպ փոխադրեցին վիրահատարան: Երկարահասակ ռուս բժիշկը հուսադրեց, թե՝ «ոչինչ, մինչև հարսանիքդ կանցնի»…
Արմունկս կախեցին վզիցս, չպիտի շարժեի: Ծածկոցը գլխիս քաշած, հուսահատ հեկեկում էի, մեկ էլ տղաները ծածկոցը քաշեցին, թե՝ «Ամոթ է, լաց ես լինում… Նայիր Փայլակին, ոտի մեկը չկա, մի ամիս առաջ կտրեցին: Հիմա լավ է… Այդպես չէ՞ Փայլակ: «Դու որ լացում ես, բա ես ի՞նչ անեմ,- հոգոց քաշեց Փայլակը,- Մոզիկը, փոքր հասակում մատից զրկվել էր, վերջերս էլ վարակվել էր կտրել են… Քոնը դեռ կարող է լավանալ… Ուրախ եղիր, որ շուտ լավանաս»…
Մարտիրոսը եկավ տեսության: Ես տխուր էի… Նա էլ վշտացավ։ Այդպես էլ բաժանվեցինք: Ուրախությամբ էի գնում վիրահատության: 40 օր անց քանդեցին հանեցին տախտակները։ Գարնանը դուրս գրվեցի։ Ձեռքս լավանում էր, բայց լիարժեք ձեռք այլևս չէր լինելու՝ երկծալ էր:
Այս դիպվածը փոխեց կյանքիս ընթացքը… Ներկայցա կրտսեր հրամկազմի պատրաստման միամյա դպրոցի մեր պետին: Նա տարիքն առած հին զինվորական էր: Ափսոսանքով ինձ ազատեց զինվորական ծառայությունից, բայց ո՞ւր գնայի, տեղ չունեի… Խնդրեցի պետին ինձ վերցնել իր հովանավորության տակ: Միջամտեցին նաև տղաները: «Թող մնա, սովորի կոչում ստանա… Նոր ներգաղթած տղա է: Մենք էլ ամեն ինչով կօգնենք: Տեղ չունի գնալու»: Մի քանի օր հետո նա գտավ հնարը։ Կանչեց թե՝ «Պահում ենք կուրսի շարքերում այնքան ժամանակ, որ մասնակից դարձնենք ավարտականին: Աշնանային քննություններից հետո ստացա զին գրքույկս։ Զորացրվեցինք։ Ես գնալու տեղ չունեի, մնացի Երևանում:
Զինվորական կոմիսարն ինձ ուղարկեց աշխատելու մեխանիկական արհեստանոցում որպես բանվոր: Կային դարբիններ, թիթեղագործներ… Մի երկու շաբաթ հետո ինձ խորհուրդ տվին, թե՝ «Տղա ջան դու այստեղ ոչինչ չես սովորի, բանվորությամբ գլուխդ չես պահի: Քեզ համար այստեղ հեռանկար չկա, անգամ հանրակացարան չկա, ամայի վայր է: Եթե կարող ես, գնա «ձեթ-օճառ» գործարանը:
Նորից մտա զինկոմի մոտ: Նա այս անգամ ինձ ուղարկեց «ձեթ-օճառ»: Ընդունվեցի։ Հանրակացարան չունեին: Շատ պատահաբար հանդիպեցի Հունաստանից ներգաղթած Տրիբունին, որն արդեն աշխատում էր քաղաքի տպարանում, որպես գրաշար: Նա մտել էր Նալբանդյան փողոցի վերին ծայրում գտնվող շենքի նկուղային մի փոքր սենյակ։ Չմերժեց, ինձ ժամանակավորապես ընդունեց իր անկյունի մի կողմում: Այնտեղից ոտքով պետք է գնայի գործի ու ետ գայի։ Շուտով հանրակացարանի հարցն էլ լուծվեց և ես տեղափոխվեցի հանրակացարան։
Ես ձեթ օճառ գործարանի որակավորող բանվորն եմ և հանրակացարանի երիտասարդ բնակիչը: Երկու հերթափոխով էինք աշխատում։ Դիրեկտորը շատ հարգված մարդ էր՝ մաքրասիրտ Դեմիրճյանը: Խանջյանն անձամբ եկավ մեր կոլեկտիվի ժողովին: Ես համարվում էի լավ փեսացու, իսկական հասուն ժամանակս էր։ Ես աչք դրի Վահրամի քրոջ՝ Շամիրամի վրա։ Նա սովորում էր քաղաքի միջնակարգում: Սակայն միանալու բախտ մեզ վիճակված չէր: Իմ անզուսպ, հրաբորբոք ժամանակն էր, սիրահարություններ, սիրային արկածներ շատ եմ ունեցել, բայց երբեք «նամարդություն» չեմ արել:
Ունեցանք մեր պատի թերթը։ Այդ ժամանակ ես արդեն ընդունվել էի քաղաքի նորաստեղծ կոնսերվատորիայի ջութակի դասընթացի երեկոյան բաժին, պրոֆեսոր Կոտլյարովի մոտ։ Այս անգամ էլ ստացվեց այնպես, որ ձեռքերս և ոտքերս բռնվեցին «ձմրուկով»: «Ձմրուկն» այնքան էր խանգարում ինձ, որ անգամ հանգիստ նստել չէի կարողանում, իսկ ուսման մասին էլ չեմ խոսում: Սա նույպես սեզոնային հիվանդություն էր, բայց չէի կարողանում առաջն առնել:
Ես դարձա գործարանի հարվածածային բանվոր, իմ լուսանկարը տպեցին «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթում: Ինձ ընդունեցին կուսակցության շարքերը: Ես ընդհամենը 6 ամսվա թեկնածուական ժամկետ անցա: Քաղկոմի քարտուղար Պետիկ Պետիկյանը առանց այլևայլության ձեռքս սեղմեց ու ողջունեց կուսակցության շարքերը անցնելուս կապակցությամբ: Որոշ ժամանակ անց մի քանի ընկերների հետ ուղարկեցին էքսկուրսիա՝ Լենինգրադ, Խարկով… Եղանք պուշկինյան վայրերում: Տպավորվեցին նաև Վորոնեժի կապուտաչյա, սպիտակամորթ աղջիկները։
Թեև աշխատավայրում ունեցածս հաջողություններն ակհայտ էին, սակայն ուսումս շարունակելու իմ ձգտումը չէր մարում: Այդ օրերին ես ու Գանձակցի Հրայրը աշխատում էինք բամբակի մեծ կապերի դասավորման վրա: Լսեցինք, որ Հայաստանի նորաբաց պետական համալսարանը նախապատրաստական կուրսի համար ուսանողներ է ընդունում, առաջին հերթին՝ բանվոր երիտասարդներից: Հետաքրքրվեցինք։ Պարզվեց, որ երեկոյան հերթի դասընթաց էր։ 1931 թվին ես արդեն նախապատրաստականի ուսանող էի, իսկ 1932-ին արդեն առաջին կուրսի ուսանող:

rstak58
24.11.2010, 00:09
Համալսարանը դեռ կազմավորման ընթացքում էր, սակայն նրա շուրջ արդեն համախմբվել էին հայ մտավորականության մոգերը՝ Սիմոն Հակոբյան, Զապել Եսայան, Հր. Աճառյան, Մ. Աբեղյան, Տերտերյան, Ռշտունի, Ղափանցյան, Մանադյան, Ադոնց… Հանրակացարանը կառուցվել է մեր աչքի առաջ, մեր մասնակցությամբ։ Լենինի հրապարակը կառուցելու համար քանդեցին Ռուսաց ոճավոր եկեղեցին։ Ղանթարի խանիփնթորը վերացնելու համար քանդեցին Կապույտ մզկիթը:
Կամաց–կամաց մենք մտնում էինք գիտության և արվեստի աշխարհ։ Գրադարանը միշտ էլ լիքն էր ուսանողներով: Հանդիպում ունեցանք Նաիրի Զարյանի հետ, «Արա գեղեցիկի» քննարկման առիթով, որը փայլուն կերպով կարդաց, հետագայում դասախոս Գ. Սևակը: Նաիրի Զարյանն այն հարցին, թե՝ ինչպե՞ս այդ ստացվեց. պատասխանեց. «Ես էլ մնացի ապշած: Բոլորովին նման ծավալուն գործ գրելու նպատակ չունեի: Սկզբից գրեցի ձոն նվիրված Արային, սոնետի նման: Քանի, որ հեշտ ստացվեց, ասացի մի քիչ էլ խորանամ, հասնեմ Ասորեստան: Ստացվեց։ Հետո ասի էլի, էլի… Այնպես որ ոչ թե ես, այլ հերոսներս ինձ առաջ տարան:
Ինձ մի մեղադրեք, ոչ էլ գովասանքի խոսք ասեք, ես խթանեցի իմ ձին ու փորձեցի արշավել և առաջ և ետ»… Ջերմ ծափեր եղան:
Մի օր հայտնի դառավ, թե խորհրդային հայտնի գրողներից շատերը պետք է հավաքվեն մեր մշակույթի տան դահլիճում: Այնտեղ պիտի լինեին նաև մեր գրողները՝ Չարենցը, Բակունցը… Ժամանակից շուտ շտապեցինք այնտեղ: Սահմանված ժամին ներս մտան նախ հյուրերը հերթականությամբ և ապա՝ Չարենցն իր «ջոկատով»: Հենց նրա մուտքը տեսանք, վրա թափեցինք տեղտարափ ծափահարություններով: Նա աջ ձեռքի մի շարժումով տեղավորվող հյուրերին «ընդգրկեց» և ձախ թևով իր ետևին դարսեց… Այսինքն՝ «լավ իմացեք, սրանց մեջ հավասարս չունեմ»: Դահլիճը նրան ճիշտ հասկացավ և նորեն սկսեց ծափահարել:
Ես ուսանողության մեջ աննկատ չէի, սակայն դժբախտաբար, թե բարեբախտաբար լիարժեքորեն չէի կարողանում հանդես գալ, ամաչում էի դեմքիս բուսնող պզուկների պատճառով: Բացի այդ ես հաստատապես գիտակցում էի, որ եթե անբողջ եռանդով ու նվիրվածությամբ հանդես գամ, ապա շատ շուտով կհայտնվեմ մի որևէ պիտակի տակ: Իմ որբանոցի ընկերս՝ Մասիսը, շնորհալի, ընդունակ, յաթաղանից մազապուրծ իմ որբ եղբայրը աքսորվեց։ Սա ստալինյան գիշատիչ բռնակալության շրջանն էր:
Այդ տարիներին արտասահմանից մի քանի փոքր խմբեր էլ ներգաղթեցին։ Երևան էր եկել նաև մեր Տրապիզոնի որբերից մեկը՝ Վարդգեսը: Պատահաբար հանդիպեցինք Աբովյան փողոցի վերևում: Նա ինձնից տարիքով փոքր էր: Տեսնելն ու վազելը մեկ եղավ։ Վազում էր ու միամտորեն բացականչում. «Ջիվա՜ն, հնչակ Ջիվա՜ն…»։ Փաթաթվեց ինձ: Ես նրա բերանը փակեցի. «Սուս Վարդգես, ի՞նչ ես անում»: Կատակելու ժմանակներ չէին: Հունաստանում մի քանի տղաներով մնացել էինք քաղաքանապես առանձնացած: ՀՕԿ-ի ակտիվն էինք, բայց կուսակցական չէինք: Այստեղ դա էլ խիստ հակա էր համարվում, այսինքն, իրենց գիծը չէր, խորթ էր:
Եվ այդպես ես ահով շարունակեցի ուսումս, մի կողմ քաշված, ինքնամփոփ վիճակում, այնպես որ չունեցա նաև ուսանողական երիտասարդություն: Ապրուստի միջոց չկար, մի կերպ սովածությունը կոտրում էինք ուսանողական հանրակացարանի ճաշարանում:
Կարճ ժամանակ անց Վարդգեսը ջանաց ետ փախչել, բայց սահմանին բռնվել էր։ Այդպես ոչնչացավ ևս մի որբ: Ոչինչ ճիշտ չէր: Ամեն ինչում բռնություն, պարտադրանք, ամեն բան պակաս էր: Եվ այդ բոլոր սխալները հրամցվում էին լոզունգների մեջ ծրարված, գունազարդված… Կոմունիզմ էինք կառուցում, կապիտալիզմին հասնում ու անցնում, դժվարություներ էինք սարքում ու հերոսաբար հաղթահարում: Ինչեր ասես չէինք հնարում՝ օպորտունիզմ, ցարիզմ, թեքումներ… Ու անվերջ զոհեր, զոհեր, զոհեր…
Այդ օրերին ինձ և «պատմականից» Ռուբենին մոբիլիզացրին ժողդատավոր դարձնելու համար: Ռուբեն Գոլքանյանը հետագայում դառավ դատախազի օգնական, աշխատեց շատ պատասխանատու պոստերում, ապա երկար ժամանակ դասախոսեց: Մենք համալսարանի 3-րդ կուրսում էինք։ Այդ ժամանակ հապճեպորեն կուսակցականացվում էր դատարանը և ընդհանրապես ամբողջ «ապարատը»: Արժանավոր փոխարինողների լինել- չլինելը կարևոր չէր, միայն թե ենթարկվող ծառայողներ լինեին, վերևների հրահանգների հլու կամակատարներ: Գնացինք փոխարինեցինք հին, փորձառու, արդարադատ մարդկանց ու սկսեցինք կամայություններ թույլ տալ։ Իշխանությունների վստահված անձերն էինք, «կուսակցական կադրեր»: Ամենավատը կոլեկտիվացման ժամանակ էր: Ես բանակային ծառայությունում էի։ Բանակով կանգնել էինք գյուղերի գլխին և կուսակցական բռունցքով՝ «ակտիվով» հարկադրանքով քայքայեցինք ամուր մասնավոր սեփականատիրոջ ունեցվածքը։ Թալանվեց նրանց ողջ ունեցվածքը։ Սրա անունը դրին համատարած կոլեկտիվացում՝ առաջավոր քայլ, թռիչք դեպի կոմունիզմ: Այնինչ դա եղավ գյուղի քայքայումը:
Մի օր էլ, ամռանը Արաբկիրից գալիս էի դեպի Աբովյանի վերևի բարձրունքը։ Քաղաքում մի տեսակ չարագույժ լռության էր տիրում։ Փորձեցի փողոցում հարց ու փորձ անել։ Ոչ ոք հետս չխոսեց։ Հասա հանրակացարանի պահակի մոտ.
- Էս ի՞նչ է պատահել…
- Ինչ իմանամ,- ապա շշուկով ավելացրեց,- Խանջյանին սպանել են։
- Վախ… որտե՞ղ։
Պատասխան չկա։ Ինքս էլ լռեցի…
-Չի կարող պատահել,- լսվում էր Գուրգեն Սևակի մռլտոցը ուսանողների մեջ,-
-Չի կարող պատահել, չի կարող պատահել… Չորս կողմից լսվում էր.
-Խանջյանը ինքնասպա՞ն… Ո՞վ է հորինում այդ զարզելի սուտը»…
-Սուս, սպանվել է Թիֆլիսում… Բերիան…»… Աստիճանաբար «վերևներից» նոր լուրեր են տարածվում. «դավաճան», «ժողովրդի թշնամի», «նացիոնալիստ», «լրտես»… Ո՜վ էր հավատում… ոչ մեկը…
Լուր եկավ, որ բերում են Երևան։ Դագաղի հետևից ոչ ոք չպիտի գնար, անգամ բարեկամները, հակառակ դեպքում դիտվելու էին որպես հականեր: Պետք է աննկատ, արհամարանքով տանեին գցեին Արաբկիրի գերեզմանոցի մի փոսում: Համալսարանի ուսանողներն ու դասախոսները, Գուրգեն Սևակի գլխավորությամբ, ցասումով լցված գրոհում էին դիրքերից դիրք, փողոցից փողոց։ Վերջապես հաջողվեց կտրել անցնել կոնդի անկյունը և փշրել դիմադրել փորձող միլիցիայի շղթաներն ու թափվել սպանված ղեկավարի դագաղի առաջ: Սգո թափոր կազմվեց։ Նրան արցունքներով ծաղիկներ նետելով էինք ճանապարհում…. ապստամբության պես մի բան էր։ Ողջ ժողովուրդի վրդորվունքի դեմ ոչինչ անել չէին կարող: Կարգադրվեց կրակը չբորբոքել, բայց շատերին մտապահեցին…
Թիֆլիսից ու Մոսկվայից Մուսաբեկովի և Մուղդուսու գլխավորությամբ հանձնաժողով էր եկել։ Ասեղ գցելու տեղ չկար։ Փոսի առաջ՝ տախտակամածի վրա, որ որպես ամբիոն էր ծառայում, Մուսաբեկովն ու Մուղդուսին ինչ-որ բժշկական ու կառավարական թղթեր էին կարդում։ Ժողովուրդի դժգոհ մռունչը խլացնում էր նրանց չարամիտ զրպարտանքները. գործը հասավ թափորի բռնի ցրմանը, սակայն ժողովուրդը վերստին հավաքվում էր գերեզմանաթմբի շուջ: Հաջորդ օրը «Պրավդան» ձեռքից ձեռք էր անցնում։ Ոչ ոք ոչինչ չէր հասկանում։
Հրաման եկավ. «սկսել որսը»… Չարենցին վերջին անգամ տեսա Քանաքեռից Աբովյան իջնող ճանապարհին, ինչ-որ փոքրիկ մեքենայի մեջ:


Ինձ ասում են դու յար չունես
Ինչպես չունեմ յարն է հոգիս
Մայր Արաքսին ծնունց տվող ՝
մեր Բինգյոլի լարֆ է հոգիս

Չարենց թեկուզ ինձ էլ ասեն
..գնա մեռի արի սիրեմ…
Ինչ էլ ասեն էլի կասեմ
իմ Հայաստան յարն է հոգիս

Սեվանը քեզ Վանա ծովն ինձ
Եկ ու մնա հովին կարոտ…
Հայոց հույսի կռունկն եմ ես
Վանա երկնիս ծովին կարոտ

Քեզ արև յար ինձ էլ լուսին
Վանա ծովինարն է հոգիս
հայ սարերի ախ դեռ գերի
մեր հայկակն պարն է հոգիս

Վշտիս մեջ էլ այրում է ինձ
հայ վերքի հետ քո վեքը բաց
Ոնց մոռանամ հույսի պես խոր
դարի պես նոր քո երգը գանձ

Անհետ կորած գերեզմանեդ
Երգի եղբայր ձեռքդ տուր ինձ
քո կյանքի պես աչքից խլած
Հայոց Սիփան սարն է հոգիս

Ախ քեզ խլեց սիրտս հանեց
Ով իմ Ախթամարն է խլել
Ով իմ շուրթից ՝Վանա ծովին՝
Հայ սրտի սեր յարն է խլել

Նույն ձեռքը չէ բայց նուն չարն է
Ով իմ Մասիս սարն է խլել
Թեկուզ լռած իր զանգերով
Լացող Ախթամարն է հոգիս

Մասիսն իբրեվ մեր պապերի
Շիրմաքարը …տակն է հոգիս
Դու էլ ազգիս Մասիսի պես
Ամպել էիր բայց քոնն անցավ

Ձայնդ միչեվ Չին Մաչին
Հինդ ու Հառեշ Տարոն անցավ
Ընկածներին բարձրացնող
Սանդուխքների քարն է հոգիս

նորերի մեջ Չարենց եղբայր
քո քնարի լարն է հոգիս
Քեզ չարն ասաց գնա մեռի
բարին ասաց արի սիրեմ

Բայց որտեղ է գերեզմանդ
որ գամ գոնե քարն համբուրեմ
թե քար չունես ելնեմ մասիս
ամենասսուրբ քարը բերեմ

Ախ քարաշատ հայաստանը
քար չդրեց վրեդ Չարենց
Իմ վրա էլ թե չգցի
էլի կասեմ դարն է հոգիս

ամենասուրբ հայոց լեզուն
մեկ էլ մասիս սարն է հոգիս
մի աչքը լույս մյուսն արցունք
իմ հայաստան յարն է հոգիս

Ինչպես կոչեմ քեզ հայաստան
երբ Արարատ սարը չունես
Դժբախտ Անի Ղարս Արդահան
Եվ Էրզրում Վանը չունես

Երբ նոր խոսող մանկան շրթին
հայոց լեզվի բառը չունես
Ինչպես կոչեմ քեզ հայաստան
երբ դու Մասիս սարը չունես

Դասախոսների մեծ մասին տարան։ Խեղճ Սիմոն Sեր Հակոբյան: Արսեն Տերտերյանի սյունակիցն էր համալսարանում: Էլ ո՞ւմ հիշե՜ս, սև ու սուգ էր 1937 թիվը։ Ամենուրեք սև ամպեր էին կուտակվում։ Դեռևս համեմատաբար հանգիստ էր հեռավոր շրջաններում։
Այդ օրերին Երևան եկավ Գեղամը՝ իմ ուսանողական ընկերը, ու ինձ հեշտությամբ համոզեց, որ ես անմիջապես գնամ իր մոտ Ղափանի շրջան, որպես Ղափան քաղաքի նոր կազմավորված առաջին միջնակարգ դպրոցի դիրեկտոր և գրականության ուսուցիչ:
Գեղամը մոտիկ ընկեր էր, սովորում էր պատմական ֆակուլտետում, ինձնից մի տարի շուտ ավարտեց և գլխավորում էր Ղափանի ժողկրթբաժնի աշխատանքները: Նա շատ արագ հեղինակություն ձեռք բերեց լուսավորության մինիստրությունում: Ազնիվ ու նվիրված էր աշխատում: Ես վերցրի «դիպլոմին փոխարինող» տեղեկանքս և ճամփա ընկա Ղափան: Ես ինձ համար տեղ ճարեցի դպոցի երկրորդ հարկի մի փոքր անկյուններից մեկում: Դպրոցը նոր էր կառուցվել, երկու հարկանի էր, «Վաչագան» աղբյուրի աջ կողմում, քաղաքի կենտրոնում: Դպրոցը դեռ կիսավարտ, խղճուկ վիճակում էր. բակը՝ քարուքանդ, դասարանները՝ վերջնական տեսքի չեկած, ուսուցչական կազմը՝ թերի: Մի խոսքով միջնակարգ դպրոց պիտի գլխավորեի զուգահեռաբար կարգի բերելով: Անշուշտ ոչ փորձ ունեի, ոչ էլ օգնող, սակայն դրանց կարիքը չզգացի: Ի վիճակի էի իմ կարողությամբ ամեն ինչ իր մակարդակին հասցնել: Այդպես էլ եղավ: Գեղամի հույսերը լիովին արդարացրի և այժմ մնում էր առաջ անցնել: Եռանդուն կերպով կարգի բերինք դպրոցի արտաքին կողմը, բակը, հողամասը ֆիզկուլտ հրապարակը, արհեստանոցը , հանրակացարանը և այլն:
Այս ամենի հետ, քաղաքի համար հասունացել էր ռուսական 7-ամյակի միացումը մեզ, ինչպես նաև առաջին ադրբեջանական դասարանի ստեղծումը նույն միջակարգ դպրոցի կազմում: Շուտով այդ էլ եղավ: Դժվարն ադրբեջանցի երեխաներին դպրոց բերելն էր: Տղաներին մի կերպ բերում էինք, բայց աղջիկներին չկարողացանք: Մինչև տարվա վերջ այդ էլ հաջողվեց: Դպրոցը կոչվում էր «Մաքսիմ Գորկու անվան համար 1 ինտերնացիոնալ միջնակարգ դպրոց»: Ամեն ինչ ստեղծեցինք երգ, պար, գեղարվեսի խմբակ…
Իմ առջև ամբողջ սրությամբ ծառացել էր ընտանիք կազմելու անհրաժեշտությունը՝ մաշկային թերություններն ինձ անվերջ հետապնդում էին ու խղճացնում: Այդ ժամանակ ես կապվեցի նոր նշանակված ռուսաց լեզվի և գրականության ուսուցչուհի՝ Մ. Բարաշկովաին: Դու մի ասա Մարիան Օղչու գյուղի դպրոցի դիրեկտոր նշանակված Խաչիկի հարսնացուն է եղել: Մինչև այս մինչև այն՝ հղիացավ և ես դառա ապօրինի ծնված զավակի հայր: Առանց տատանվելու հայրությունս ճանաչեցի, օրինականացրի իմ հայրությունը որդուս իմ ազգանունը տալով՝ Արիստակեսյան Գարուն Ջիվանի: Այդ զավակը դառավ իմ լավագույն ժառանգը՝ բանիմաց, շնորհալի, արվեստի աշխատող՝ ժուռնալիստ և գրող Ռուսաստանի գրողների միության անդամ: Հայրենիքից կտրվել էր, սակայն հայրենասեր և իր եղբայրների ավագն ու գլխավորն է։

rstak58
24.11.2010, 00:21
Աշակերտներիցս շատերը շրջակա գյուղերից էին գալիս՝ հետիոտն, տրեխներով: Հրաշալի երեխաներ էին՝ ընդունակ, սովորող, ձգտող: Թվում էր թե հանգած կենտրոնները շիկանում էին շրջաններում: Գոնե մեր Ղափանը, մեր դպրոցով այդպիսինն էր: Քարտուղարը Ս. Թովմասյանը հիանալի էր զգում իրեն: Այնուամնայնիվ «քաղաքական զգոնության» վարակը ներթափանցում էր նաև մեր մեջ: Քաղաքային օրգանից զոհեր էին պահանջում: Բռնոտումներ սկսվեցին, խուզարկումներ։ Թունավորվում էր շրջապատի խանդավառ, գործուն մթնոլորտը:
Գեղամը առաջ էր քաշվել, գնացել էր կենտրոն: Նրան արժանի փոխարինող չեղավ: Նրա փոխարեն նոր նշանակված Իվան Մարտիրոսյանը լավ մարդ էր (հետագայում նա ինձ համար շատ բան արեց), բայց պետության հաշվին իրեն «լավ զգալու» հատկություն ուներ, որն ինձ բնավ դուր չէր գալիս։
Մի օր իմացա, որ ժողկրթբաժինը դպրոցի համար բազմոց է հատկացրել։ Երկար սպասեցի, որ «դիվանը» բերեն, բաց չկար ու չկար։ Չեմ հիշում ինչ գործով, բայց շտապ հարկավոր էր Իվանին գտնել։ Գնացի իրենց տուն և.... այ քեզ բա՜ն՝ «դիվանը» Իվանի տանն էր։ Անմիջապես գնացի դպրոց և երկու հոգու ճամփեցի Իվանենց տուն, որ «դիվանը» բերեն։
- Կնոջը կասեք, որ ընկեր Իվանը ժամանակավոր է տուն բերել, սա դպրոցինն է, եկել ենք տանելու։
Բերեցին։ Այդ օրը Իվանին այդպես էլ չգտա։ Հաջորդ օրը եկա դպրոց, տեսնեմ դիվանը չկա։ Ասացին, որ ժողկրթբաժնից եկել են տարել։ Ասել են, թե այս մեկը ձերը չի, ձերը հետո են բերելու։ Դուրս եկա ու նույն երկու հոգուն հետս վերցրած գնացի ուղիղ Իվանենց տուն։ Իհարկե «դիվանն» արդեն այնտեղ էր։ Այս անգամ անխոս, առանց բացատրություն տալու վերցրինք «դիվանն» ու հայդա՜ դպրոց։ Այս պատմությունն ընկավ ժողովրդի բերանը և անմիջապես թևավոր խոսքի վերածվեց.
«դպրոցին դիվանը
պիտի տաներ Իվանը,
բայց չթողեց Ջիվանը»։
1941թվի հունիսն էր, ուսումնական տարին ավարտվեց: Ուզում էի հանգիստ, վայելել առային արձակուրդս։ Փող կար: Որոշեցի գնալ Բաքու, հանգստանալ։ Եկա Ղափան։ Կայարանից բեռնատար վագոններ էին գնում մինչև Մինջիվան: Այնտեղ պետք է երկար սպասեինք Երևան-Բաքու գնացքին: Ղափանի կայարանում ինձ մոտեցան արդեն ավարտած աշակերտուհիս՝ Արգենն ու հայրը: Փոքրիկ հարցուփորձից հետո Արգենը հորն ասաց.
- Ընկեր Ջիվանը գնում է Բաքու, ես էլ հետը կգնամ։
- Շատ ուրախ եմ, ուշադիր կլինեք, ընկեր Արիստակեսյան, անփորձ է։
Եվ ես ազնվաբար ստանձնեցի նրա անվտանգությունը մինչև Բաքու հասնելը: Այնտեղից նա պիտի գնար Երևան: Հասանք Բաքու: Սկզբից նա ինձ առաջարկեց հյուրանոց գնալ, բայց երբ հիշեցրի իրեն սպասող բարեկամների մասին ասաց.
- Այդ դեպքում դու էլ արի: Այնտեղ գիշերելու տեղ կլինի: Ես քեզնից չեմ բաժանվի։
Ինձ համար դա շատ հաճելի անակնկալ էր, քանի որ նա շատ գեղեցիկ և ինչպես պարզվեց անտարբեր չէր իմ նկատմամբ։ Ես իսկույն համաձայնվեցի։ Բարեկամների տունը կայարանից հեռու չէր, սակայն նա ինձ սկսեց պտտեցնել քաղաքում։ Երեկոյան նոր միայն մտանք տուն: Շտապ կարգավորեց գործերն ու թևիցս բռնեց, թե՝ «գնում ենք ման գալու»։ Տանն էլ զգուշացրեց, որ կարող ենք մի քիչ ուշանալ: Թևանցուկ զբոսնում էինք։ Նա թեքվում էր կրծքիս, սեղմվում ինձ ամեն պատեհ ու անպատեհ առիթով, ամեն կերպ ցույց էր տալիս իր վերաբերմունքն իմ հանդեպ։ Ես ինքս էլ պատրաստ էի գրկել, համբուրել այդ երանելի էակին, բայց նրա հորը տված խոստումն ինձ զգաստացնում էր։
Զգացի, որ կարող եմ ինձ չտիրապետել.
- Արգեն, Արգեն… Արգեն արի վերադառնանք։
- Մի քիչ էլ ման գանք, դեռ շատ ուշ չէ, բացի այդ էլ տանն ասել ենք, որ կուշանանք։
- Արգեն, անհարմար է, բեր այսօր գոնե շուտ գնանք:
Գիշերը մի կերպ անց կացրինք: Հաջորդ օրը Արգենը պիտի գնար Երևան, բայց չգնաց: Ես նրան տարա ռեստորան։ Նա ուզում էր խմել, ձերբազատվել կաշկանդող բարոյական կապանքներից, բայց ես չէի թողնում, սահմանափակում էի:
- Ես քոնն եմ,- ասում էր,- ուզում եմ կյանքը վայելել, այս օրերն այլևս չեն լինի, ես իրապաշտ եմ…. տար ինձ, ուր ուզում ես տար, միայն գրկած տար…
-Արգեն մի բռնկվի ամպրոպ եմ կչանթեմ
-Ջիվան վեր կաց գնանք ծովափ , լող տանք ,ման գանք
լռվում է ու գցվում նա ինձ… մենք վկայություն ենք դառնում – ինչ լավ էր:
Ըստ երևույթին իմ հաստատ կամքին լիապես վստահում էր նա և ջանում էր մտնել իմ թուլացած եզրերի մեջ. դեպի կոնթերը .. այրվում եմ
Երեկոյան փողոցում ենք , քաշում է անկյուն … համբուրում ինձ … շատ-շատ
Ախ ուր ես՞ ամուսնություն … Արդյոք կնոջ պետք է ՞ ընտանեական շղթան .. մի լինի կին .. մնա կույս -------
Արդեն ընտանիք , երեխաններ , ով կույս , դու իմ սրբությունն ես , պաշտմունքս… Ես պղծումի ընդունակ չեմ , այդ ողբերկական վաղճանը ինձ մահ էր .. միայն ես քո կուսության ----- լինեմ …
Դղյակիցտ ներս մտնեմ … որպես տիրոջ .. կին , թե կույս .. շանթահարվեմ
Ծիծաղում էր զանգակի նման ու փարվում է ինձ զգայացած զսպությամբ: Այնուամենայնիվ նա պետք է գնար Երևան առանց ինձ . այնպես որ ես նրան ճանապարհեցի Երևան;
Չես գալիս .. հիշիր ինձ .. ախ կյանքս … Ձեռքս բաց թողեց գնացքը շարժվելուց հետո:
Վերցրու այս նվերները… դու իմ ճամփի պատկեր…
Գնաց~ և աղջնակ հասակում վաղճանվեց… սիրոնները սրտին
Այս երևությունը ինձ չվիճակվեց- Նինայի հետ հանդիպելիս , այդ փարթամ , վերին աստիճանի զգուշավոր հաշվենկատ դեպի ընտրությունը:
Այդ կարմրավառ այտերի, խոշոր աչքերի փայլի տեր. հասունացածի հետ
Նա ասաց , ոչ ձեռք չես տա իմ պարտեզին , մինչև ամրապինդ չլինի իմ ամուսնության հարցը… Բարաշկովան կարկտահարեց այդ Գորիսցու ,իմ հավանական պարտեզը՝
Մաթեմատիկ Վարսիկն էլ չդիմացավ այդ կարկտահարմանը:

Հունիսի 23-ին վաղ գնացել էի ձորի գետում լվացվելու և թարմացած վերադառնում էի։ Ճանապարհին հանդիպեցի Ղափանից եկած ֆինբաժնի վարիչ Գրիշա Մարտիրոսյանին ու տեսուչ Լևոնին։
- Բարև Ջիվան, չե՞ս գնացել։
-Ո՞ւր։
- Չե՞ս լսել… Կռիվ է, պատերազմ է սկսվել, գերմանացին հարձակվել է մեր երկրի վրա։ Բոլորին կանչում են, քեզ էլ են կանչելու։ Շուտ գնա զինկոմիսարիատ:
Սիրտս սևացավ, հոգիս խռովվեց… Մտա դպրոց հայտնեցի գնալուս մասին: Ոտքով ճամփա ընկա:

rstak58
25.11.2010, 22:56
Կանչվածներին շրջկենտրոնում հավաքելու համար մեքենա էր հատկացված, բայց ես չսպասեցի։ Երեկոյան ներկայացա նոր զինկոմին։
- Առավոտյան կհավաքես տղաներիդ ու հայդա՜… Զանգեզուրյան բեռնակիր հեծյալ վաշտի հրամանատարն ես: Երկու օրից պիտի լինես Գորիսում: Այնտեղ զինկոմ Արզումանյանը քեզ կասի, թե հետո ինչ պետք է անես։ Տղաներիդ որոշ մասը հավաքվել է, մնացածներն էլ շուտով կլինեն… Սա էլ նշանակման հրամանդ:
Հավաքվեցինք։ Անգամ մի քանի ջորի ու էշ էլ կար, բայց Գորիս շարժվելիս դրանք հետ տվինք: Առավոտյան հասանք Գորիս: Ներկայացա զինկոմ Արզումանյանին, որը հին կադրերից էր: Զինկոմ չէր, հայր էր, ուղղակի հայր՝ սրտացավ, բանիմաց… Բացատրեց, սովորացրեց, ամեն ինչ ցույց տվեց:
Մեր հրամկազմը պահեստային ուժերի վրա էր հիմնված: Հիմնականում գորիսեցիներ էին։ Իմ օգնական Մանսուրյան Արմենակն էլ էր գորիսեցի, կուսակցական աշխատող էր եղել: Միայն ես էի Ղափանցի: Դասակի հրամանատարներն էին Ադամյան Աշոտն ու Ազատը, որի ազգանունը չեմ հիշում: Գործս բարդ էր, հարկավոր էր հարգանք, համակրանք վաստակել, իմացություն ու խստություն էր հարկավոր: Բացի այդ Ռուսերեն լեզվի լավ տիրապետում էր հարկավոր: Այդ բացերն աշխատում էի լրացնել: Այնպես թե այսպես՝ գործն առաջ էր գնում: Ծանր գործ դուրս եկավ ձիերին խոտով ապահեվելը։ Ձիերը կապում էինք բաց հրապարակում: Մեկ-մեկ վարժություններ էինք անում: Մի ամիսն անցավ, բայց մեր մասին ոչ ոք չէր հիշում, ոչ մի կարգադրություն չէինք ստանում։
Վերջապես օգոստոսի սկզբին հրաման եկավ, որ շարժվենք դեպի Ստեփանակերտ: Մի շաբաթից հազիվ շաժվեցինք։ Մյուս օրվա կեսին հասանք Ստեփանակերտ։ Ներկայացա զինկոմին: Մեզ հայտնեցին հանգրվանելու կոնկրետ վայրը։ Տեղավորվեցինք ու անցանք մաքրություն, հանգստություն, ձիերի խնամք իրականացնելուն: Ունեինք երկու անասնաբուժ, որոնք հետևում էին ձիերի առողջությանը:
Երկու օր անց հրաման ստացանք շարժվել դեպի դաշտային Ղարաբաղ, միանալու այնտեղ կուտակված զորամասերին: Անմիջապես շարժվեցինք։ Հաջորդ օրը ներկայացանք գլխավոր հրամանատարին: Նա, մեր վաշտը հանձնեց ազգությամբ օս մի հրամանատարի, Մինաև ազգանունով: Սա ընդունեց վաշտը, ինձ թողեց իրեն տեղակալ, սննդի գործը կազմակերպեց ու գնաց: Մի քանի օր նրան էլ չտեսանք: Հետո նորից եկավ, բերեց մի «ֆուրգոն-խոհանոց», որի համար շատ ուրախացանք, մի քիչ հարց ու փորց արեց ու նորից գնաց: Մի քանի օր անց եկավ, թե՝ «պատրաստվեք, վաղը երեկոյան շարժվում ենք դեպի Պարսկաստանի սահմանը, Խուդաֆիրի կամուրջի ուղղությամբ»:
Ռազմամթերք ստացանք, բարձվեցինք ու Մինաևի գլխավորությամբ շարժվեցինք։ Ընթանում էինք բաձարձակ լռություն պահպանելով, ոչինչ չէինք խոսում: Երկրի կյանքից կտրված էինք, լուրեր չէինք ստանում: Ադրբեջանական բնակչության հետ սառն էինք: Գիշերվա կեսին հասանք Արաքսի ափը: Մինաևը կարգադրեց քողարկվել և պատրաստվել գիշերելու: Արշալույսից առաջ քողարկված շարժվեցինք։ Հանդիպակած ժայռերի մոտ Խուտաֆերին էր, սակայն դիտարկումները ցույց տվին, որ ոչ ոք չկա մեր առջև։ Շարժվում կանգնում էինք, բայց կռվող չկար։ Բոլորը ահա կամուրջն անցան։ Այնքան հեշտությամբ, որ ասես մեր երկրի կամուրջը լիներ… բաձարձակ ամայություն էր: Ա՜յ քեզ Պարսկաստան: Արաքսի աջ ափով շարժվեցինք դեպի արևելք: Տոթ էր, խմելու ջուր չկար, Արաքսից ենք օգտվում: Դաշտային խոհանոցը մեզ մի կերպ ապահովում էր: Մինաևն էլի անհետացավ։ Արաքսից հեռանում էինք դեպի հարավ լեռնամասերը: Ջուր չկա: Ձիերը հազիվհազ իրենց կերն են տանում, սակայն այն էլ էր վերջանում: Պետք էր մտածել ձիերի կերի մասին, ջրի մասին: Իսկ Մինաևը չկա ու չկա: Մի քանի տղաների ուղղարկեցի հետախուզության։ Շրջակայքում նկատված գյուղերն իրարից հեռու էին՝ մեկ ճանապարհն էր, մեկ էլ՝ մեր զորքը: Գյուղերում միայն մի հարուստ էր լինում, մնացածները նրա ստվերն էին: Խոտատեր աղաներին խաբում էինք, թե վերջից եկող մեր հրամանատարը կվճարի: Մեկ-մեկ մեզ ընդառաջում էին՝ լավաշ հաց, ջուր էին տալիս: Դիմադրող չկար, սովորել էին ռուսերեն «տավարիշ» և «խարաշո» բառերը: Ճանապարհին հանդիպում էինք, իրենց բանակը լքած և տուն վերադարձող բազմաթիվ զինվորների, որոնք «սալամ», ասելով իրենց գլուխն ազատում և շտապում էին տուն:
Զգույշ էինք հատկապես գիշերները. լեռնանցքներում, կիրճերի անցումներում վտանգավոր էր…
Պատահում էր, որ տղաները թափվում էին դաշտի բերքի վրա՝ ձմերուկ, սեխ, պոմիդոր, խաղող… Չէի թողնում, խիստ պատժում էի։ Մի անգամ թափվեցին ավանակի վրա խաղող բարձած գյուղացու վրա։ Ծախի, հա ծախիր: Ստիպված թափեց իբր թե կշռաքարի վրա: Իրար վրա ընկան ու սկսեցին առ ու փախ անել: Գյուղացին լաց եղավ։ Վրա հասա ու տուր թէ կտաս…. սկսեցին փող շարժել փոխառության տոմսեր առաջարկել… Մի կերպ հավաքեցի, տվի իրեն՝ ճանապարհ ընկավ:
Հասանք Ալմաստ սարին։ Ստորոտում գյուղաքաղաք կար: Այստեղ գերմանական զորքի ցեղական ձիերի ֆերմա էր եղել: Ձիերի մեծ մասը մնացել էին։ Լավ խնամված ցեղական ձիեր էին: Անցան մեր ձեռը: Լավ հանգստացանք, մաքրվեցինք, ջրի պաշարները լրացրինք: Մթերք էլ էր մնացել։
Մինաևը դերևս մեզ հետ չէր: Զորամասը շարժվեց դեպի Թեհրան: Մի քանի օր գնալուց հետո հրաման ստացանք ետ դառնալ դեպի Թավրիզ: Մեզ հրահանգված էր՝ տեղացինների հետ բարեկամաբար վարվել, սակայն մերոնք հարուստներին նեղում էին։ Հասանք Թավրիզ։ Զորամասը տեղավորեցինք։ Մեր զինվորական բեռները ոչ ոքի պետք չեկավ: Փաստորեն, պարզ էր, որ մեր հատուկ վաշտն ավելորդ միավոր էր և իզուր պտույտ եկավ հիմնական զորամասի հետևից:
Մի շաբաթից ավելի ազատ թափառում էինք քաղաքում։ Քաղաքն իր սովորական կյանքով էր ապրում՝ խանութները բաց էին, շուկաները՝ լիքը, սակայն ամեն ինչ մի տեսակ կաշկանդված էր։
Կարգադրություն ստացանք վերադառնալ Նախիջևան: Պահանջվում էր կազմել ու հրամանատարությանը ներկայացնել, մինչև Նախիջևան ուղերթի մանրամասները։ Ես եղած տվյալների հիման վրա կազմեցի ուղղերթի պլանն ու ներկայացրի Թավրիզի շտաբին: Հաստատվեց։ Իմացանք, որ Մինաևը գնացել է Թավրիզի հիվանդանոց, պառկել բուժման։ Թե ի՞նչ հիվանդությամբ, ինչքա՞ն ժամանակով՝ պարզ չէր, մեր գործն էլ չէր, միայն բավական ժամանակ հետո, երբ մենք արդեն Նորաշենի մոտ պիտի կայանեինք, եկավ։ Մինչ այդ մենք արդեն սովորել էինք ինքներս մեզ ղեկավարել: Ետ գնացինք, հասանք Ջուլֆա։ Ջուլֆան երկու մասի է բաժանված, աջը՝ պարսկական է, ձախը՝ սովետական: Մենք կարողացանք առանց կամուրջի, ուղղակի ձիերի վրա նստած լող տալով անցնել ձախ ափը: Այստեղ Մինաևը հասավ մեզ ու առաջին անգամ գովեց ասելով.
-Ձեր ուղերթը հոյակապ էիք կազմել, ես ձեր հետքերով էի գալիս։ Շնորհակալություն ընկեր Արիստակեսյան:
Արդեն հասցրել էինք ամբողջ կազմով մտերմանալ: Նորաշենում պիտի ձմեռեինք։ Մինաևը ինձ, Զուբակյանին ու Մուրադյանին հանձնարարեց ձմեռելու հարմար վայր ընտրել: Մենք ձիերով ճամփա ընկանք։ Հասանք Նախիջևանի հյուսիս-արևելյան մասի սարերին։ Այնտեղ, բարդիների մի մեծ պուրակ կար, շատ հարմար տեղ էր։ Քարտեզի վրա նշեցինք ու վերադարձանք: Մեր առաջարկությունն ընդունվեց, տեղափոխվեցինք մեր ընտրած վայրը։
Մի օր Մինաևին ասացի.
-Թող գնամ Ղափան, երեխայիս տեսնեմ գամ:
-Աշխատանքը շատ է, հարկավոր էր լավ նախապատրաստվել ձմեռվան
Սակայն չմերժեց:
Գնացի Ղափան, բոլորին տեսա ու վերադարձա:
Խիստ ձմեռ էր, բայց ոչ մի հիվանդ չունեցանք: Ձիերին տարան, քանի որ կարգադրություն կար հեծյալ վաշտերը, որպես իրենց չարդարացնող զորամասեր լուծարել: Դպրոցների ձմեռային արձակուրդի օրերին Բարաշկովան երեխայի հետ եկավ ինձ տեսնելու: Մինչև պատերազմի ավարտը նրան էլ չտեսա:

rstak58
25.11.2010, 22:57
Սկսեցին վաշտը ցրել։ Մնացինք ես ու Մինաևը: Մենք հանձնում էինք գույքն ու փաստաթղթերը: Ապրիլ ամսին եկավ իմ հրամանը, պիտի գնայի Թիֆլիս վերապատրաստման: Ես հրաժեշտ տվի Մինաևին և 1942 թվականի մայիսին արդեն Թիֆլիսում էի: Այստեղ մենք լսում էինք ռազմա–տակտիկական և կազմակերպչական դասեր, ուսունասիրում էինք մարտավարության հիմունքները… Սնվում էինք նորմայով: Ես հայտնվեցի թարգմանչական խմբի մեջ՝ թուրքերենի մասնագիտությամբ: Գնում էինք նաև վարժական պարապունքների: Ռազմաճակատային լուրերից անտեղյակ էինք, ոչինչ չէին հաղորդում: Մի օր էլ ներս մտան ու կարդացին երկու հայի ազգանուն, որից մեկն իմն էր: Ներկայացանք շտաբ: Մինչև ներկայանալը փողոցում հանդիպեցինք հայ սպաների։ Պարզվեց, որ հայերին տանում են Ղրիմի ճակատ՝ հայկական դիվիզյայի կորուստները լրացնելու: Կորուստը մեծ էր՝ սպանվել էր դիվիզյայի ոգին՝ հայ զորական Զաքյանը: Տխուր էր։ Լավ տպավորություն չէր թողնում հատկապես այն, որ ուր էլ մտնեինք՝ վրացիներ էին, սկսած դռնապահից մինչև պահակությունն ու պահակապետը, ասես խուսափելիս լինեին, զբաղված էին թիկունքային անվտանգությունն ապահովելով։
Շտաբում սկսեցին մեզ մշակել, ոգևորել.
-Հայ կտրիչներ, դուք փոխարինելու էք ձեր զոհված հերոս եղբայրներին, հայրենիքի անձնազոհ պաշտպաններին։ Հայրենիքը ձեզ է կանչում… Ընկեր Ստալինը……
Հասանք Նովոռասիյսկ: Կիսաավեր կայարանը ծխում էր։ Վագոններն այրվել էին, մնացել էին կմախքները: Զորամասի հավաքակայանում մի շաբաթ մնացինք։ Քաղաքն անընդհատ ռմբակոծվում էր: Նկատելի էր նշանառությունների ճշգրտությունը։ Դա վկայում էր գերմանացիների կողմից տարված լրտեսական-դիվերսիոն լավ աշխատանքի մասին… Գիշերները նկատում էինք լույսեր, որոնք քաղաքից ուղղվում էին դեպի դուրս, բայց ոչ ոք ոչինչ ասել չէր կարողանում: Ամեն ոք զբաղված էր իր զորամիավորումով ու իր անձնական հոգսով: Մի հայ տղայի հետ դուրս ելանք սնունդ ճարելու: Ռմբակոծության տակ ընկանք: Արդեն ուշ ժամ էր։ Ձեռնունայն ետ դարձանք, սակայն զորակայանը դատարկ էր: Հուսահատ դրության մեջ ընկանք: Ո՞ւր էին գնացել, ինչպես պիտի միանաինք, ուր էին մեր անձնական իրերը՝ ոչինչ չգիտեինք: Մտածեցի, որ ընկերներս իրերիս տոպրակը վերցրած կլինեն։ Հանդիպեցի վերջին բեռնված մեքենաներից մեկին ու զոռով նետվեցի մեջը՝ ուրիշ ճար չկար։ Երեկոյան հասանք Կուբան՝ Թամանյան թերակղզի։ Միակ բանը, որ մեզ ասացին
Տեղավորվեք, ով՝ ուր կկարողանա նախադասությունն էր:
Չկարողացանք տեղ ճարել։ Հետևեցինք ռուսների և ուկրաինացի խմբերին, սակայն նրանք բոլորը մի կերպ խցկվեցին, իսկ մենք երկուսով մնացինք։ Երեկո էր, ցուրտ ու մռայլ: Պետք է շտապեինք, թե չէ բոլոր դռները կփակվեին։ Վերջին հույսը գյուղխորհրդի գրասենյակն էր: Հարց ու փորձով գտանք գրասենյակը: Այնտեղ մեզ, ոչինչ ասել չկարողացան, ճարահատ թողին գնացին: Մնացին միայն երկու բարձր դասարանի աղջիկներ, ըստ երևույթին կոմերտուհիներ… Նրանք պիտի մնային: Մենք էինք ու նրանք: Անակնկալ էր։ «Բախտներս բերեց,- մտածեցինք մենք,- այս երկու դոխիկներն ու մենք»…
- Դուք հերթապահելո՞ւ եք,- հարցրինք մենք։
- Դա ձեզ չի վերաբերվում…
- Բայց մենք մնալու էնք այստեղ, ուրիշ տեղ չունենք գնալու…
- Մե՞զ ինչ, դա էլ մեզ չի վերաբերվում…
Երկար լռություն տիրեց։ Մոտենալու միջոցներ էինք փնտրում։ Ջահել էին, սիրախաղն էր նրանց հետաքրքրում, բայց սիրախաղ սկսելու ժամանակ չկար։ Ժամանակն անցնում էր։ Մենք սկսեցինք շփում գտնել։ Նրանք շատ զգուշությամբ տեղի տվին՝ հատ ու կենտ խոսքեր փոխանակեցինք։ Առիթից օգտվելով փորձեցինք հեշտ հաջողության հասնել, բայց բան չստացվեց՝ փախչում էին։ Վերածեցինք խաղի՝ պահմտոցու, հետո էլ աչկակապուկ էինք խաղում: Սակայն նրանք լավ էին հասկանում մեր ուզածը։ Այդ օրերի «վսյո ռավնո Վայնա, դավայ» խաղաքարտն այս դեպքում չէր գործում։ Հակառակի նման հեռախոսը զանգեց և ոգևորված ընկերս ինքը վերցրեց լսափողը։ Գործը լրիվ փչացավ, քանի որ նրանց տանից էին զանգում։
Առավոտյան հազիվ հասանք զորամասին, արդեն շարժվում էին: Հասանք Անապա։ Այստեղ հանդիպեցինք մեր հայ տղաներին: Հարց ու փորձ արի իմ իրերի մասին: Ոչ մի տեղեկություն չունեին: Զրկվեցի փաստաթղթերից ու նկարներից։ Կուտակվեցինք Թամանի մատույցներում: Սպասում էինք մութն ընկնի, որ նավ նստենք: Մութն ընկնելուն պես կարգադրվեց փայտյա կամրջով մաս-մաս մտնել նավ: Նավը զգուշությամբ, քողարկված շարժվեց դեպի նեղուցի մյուս ափը՝ կռվի դիրքերը: Ամեն րոպե կարող էինք գիշերային ռմբակոծության ենթարկվել, սակայն բախտներս բերեց՝ անվտանգ անցանք: Շուտով լույսը բացվեց: Ամպամած առավոտ էր: Մենք ժամանել էինք հայկական 89-րդ դիվիզիա: Ներկայացանք գնդապետին (Վասիլյանն էր, թե Բաբայանը՝ լավ չեմ հիշում): Նա որոշ հանգամանքներ պարզաբանեց, ասաց, ---Ընկերներ դիվիզիան ջարդվել է, կորցրել է իր հիմնական ուժերն և ուղարկվել թիկունք՝ համալրման: Զորավար Զաքյանը սպանվել է:
Իմ փաստաթղթերի մի մասը կորել էր, սակայն գրպանումս եղածն էլ բավական էր: Նշանակվեցի 3րդ գումարտակի 2-րդ վաշտի 1-ին դասակի հրամանատար: Վաշտի հրամանատարի հետ գնացինք, որ ինձ ներկայացնի իմ «կարկտահարված» դասակին։ Հարց ու փորձը կարճ տևեց, անմիջապես սկսեցինք նախապատրաստվել մարտին՝ րոպե առ րոպե սպասում էինք նոր հարձակման։
Չափազանց ծանր էր մեր ուժերի վիճակը՝ առաջ շարժվող հակառակորդը լավ զինված էր ու կուշտ, իսկ մենք………
Անհուսալի վիճակ էր, սակայն հուսահատություն չկար։ Հիտլերյան բանակի անպարտելիության ահ ու սարսափը չէր վախեցնում մեզ, ավելի շուտ ատելություն կար քան վախ։ Երկար սպասեցինք։ Մեր կողմում ամեն ինչ վերին աստիճանի անկազմակերպ էր: Դաշտի մեջ, ժամանակվոր վրաններում էինք, շուրջներս լիքը զորամասեր և բոլորում էլ նույն անկազմակերպ, քաոսային վիճակը։ Սկսեցին ռմբակոծել մեր առանց այդ էլ քանդված կայանը: Նրանք հարձակման թափ դեռ չունեին, քանզի ջանում էին կանխել մեր զորամասերի համախմբումը։ Նրանք կարծես ահով սպասում էին մեր հակահարվածին, իսկ մերոնք…… Ղրիմը լիքն էր մեր զորքերով, բայց իրարից անջատ, ցաք ու ցրիվ, կիսազեն, սոված ու անկազմակերպ։
Մեխլիսն ու Բուդյոնին մեր հրամանատարներն էին, գերագույն շտաբի ներկայացուցիչները, անունները կար՝ ամանում չկար:
Գիշերները գերմանական «անգղներն անընդհատ կտցահարում» էին՝ անընդհատ օդային տագնապ էր։ Հավատացեք ֆաշիստներն արդեն ուժասպառ էին եղել և եթե հակահարվածի անցնեինք՝ նրանց բանը բուրդ կլիներ։ Այդ անվերջ օդային կտցահարումներն ու հարձակման ձգձգումներն այդ էին վկայում, նրանք ուզում էին ժամանակ շահել, ուժերը համախմբել… Մեզ հարկավոր էր վրա գրոհել, ետ շպրտել նանց։ Այդ դեպքում նրանք ի վիճակի չէին լինի իրենց հավաքել… Սակայն բանիմաց ղեկավար չկար…
Ամեն առավոտ վեր էինք կենում ու դես ու դեն զարկվում իմանալու, թե գիշերային ռմբակոծությունից հետո, որ զորամասն է վնասվել, ինչքան է տուժվել, որքան զոհ է տվել… Ամեն օր սպասում էինք համալրման ու զինամթերքի մատակարարման, բայց այդ ամենն ուշանում էր։ Լիարժեքորեն համալրվելն այդպես էլ չստացվեց, զինավորումը մնաց թերի: Իմ դասակում 4–5 հրացան պակաս էր, թեթև գնդացիր չտվին, նռնակ, փամփուշտ հակատանկային շշերը բացակայում էին, ուտելիքի պաշար չունեինք:
Մի երեկո էլ հրամայեցին մթնշաղին շարժվել դեպի առաջին գիծ: Պատրասվելու բան չկար, ոտի վրա էինք։ Սկսեցինք առաջ շարժվել։ Լուռ ու ծանրախոհ գնում էինք։ Մութ գիշեր ու կիսազեն կիսասոված քայլող մարդկային զանգված… Ամեն մեկը յուրովի մտածում էր «սա զո՞րք է, թե մսացու»…
Շատ գնացինք թե քիչ՝ չգիտեմ, կանգ առանք… Փոխանակ արագացնեինք (գիշերվա սև քողը մեծաքանակ զոհեր տալուց խուսափելու մեր միակ հույսն էր), դանդաղեցինք ու կանգ առանք՝ զորամասերը կորցրել էին կողմնորոշումն ու իրար մեջ են խցկվել, միմյանց են խանգարում: Առանց այդ էլ կարճ գիշերն ավելի էր կարճանում։ Վերջապես նորից սկսեցինք առաջանալ, սակայն դա երկար չտևեց: Լույսը բացվեց… Մենք մեզ գտանք բաց հարթության վրա, առաջին գծից բավականին հեռու, թշնամու հրետանու առաջ անպաշտպան վիճակում, ասես իր ափի մեջ լինեինք։ Հինգ րոպե հետո երկինքը մթնեց թափվող ռումբերի առատությունից։ Հրետանուց բացի ռմբակոծմանը միացավ ավիացիան, ռմբակոծիչները գալիս դատարկում էին իրենց «բեռն» ու վերադառնում։
Փախուստ, իրարանցում, վայնասուն…. ասես դժոխային ներկայացում լիներ, զոհասեղանի տեսարան… Իմ բախտից, ռումբերը մեզնից հեռու էին ընկնում, քանի որ հմնական հարվածը հասցվում էր իրար խառնված, խտացած զորամասերի ուղղությամբ։ Մենք կիտված էինք խոշոր բացվացք ունեցող մի ժայռի տակ։
Ռմբակոծությունը թուլացավ ու կամաց-կամաց դադարեց։ Էշի նահատակությունից պրծանք: Օդը մաքրվեց, կարող էինք գնահատել իրավիճակը։ Նայեցինք ու մի ահավոր պատկեր բացվեց մեր առաջ. ճամփաներ, սար ու ձոր լցված էին մարդկային մարմնի կտորներով, կենդանի մնացածները՝ ով ինչպես կարող էր փախչում էր: Մենք էլ պատրաստվեցինք խուճապահար ճողոպրողների հետ շարժվել դեպի ետ: Հանկարծ հեղեղի նման վերևից մեր վրա վազեց մի սև ամպ… Անմիջապես մտածեցինք, որ հակառակորդը ճեղքել է առաջին գիծը, բայց բանից պարզվեց մերոնք են՝ թողած դիրքեր, շինել, զենք, գլխարկ, փախչում են… Իսկույն հասկացանք որ մնալն անմտություն է, մենք էլ հետևեցինք նրանց…

rstak58
25.11.2010, 23:04
Առանց ճակատային դառնալու, վերածվեցինք նահանջողի: Ամենուրեք դժգոհություն ու հայհոյանք էր վերևների հասցեին, հայհոյում էին յուրայիններին անմիջական վերադասներին: Չգիտեինք որտեղ ենք, որտեղ են մերոնք, որտեղ է թշնամին։ Ետ քաշվեցինք այնքան, մինչև որ քիչ թե շատ ապահով դիրքում գիշերեցինք բաց դաշտում: Աչքներս բացինք մութնուլուսին: Չորս-հինգ հոգով էինք: Ոտքի ելանք, որ գնանք, միանանք մերոնց: Հանկարծ գույնզգույն լուսային փնջեր ուղղվեցին դեպի մեզ, բարձրանում, իջնում են: Շուտով գլխի ընկանք, որ դրանք թշնամու լուսային հատուկ ազդանշաններն են: Հարկավոր էր արագ փախչել, թշնամին շատ էր մոտ և դիմադրելու ոչ մի հնարավորություն չունեինք, պարզապես զորամիավոր չենք:
Իսկույն ընկանք ականանետային խիտ կրակի տակ: Ես մնացի ողջ առողջ, թեև մեր խմբից գրեթե մարդ չմնաց։ Երբ պոկվեցինք, սկսեցինք ազատ շունչ քաշել։ Մի արահետ էր ձգվում դեպի բարձրունք, սկսեցինք գնալ։ Գերմանացին մնաց ցածրում: Կեսօր էր, մեզ մի քանի խմբեր էլ միացան ու մենք հասանք գագթին։ Այստեղ խրամատներով ամրացված դիրքեր կային, որոշեցինք դիրքավորվել, մինչև ամեն էնչ պարզվի: Մեր մեջ մի կապիտան կար, որն էլ ստանձնեց հրամանատարությունը։ Նա հրամայեց ամրացնել կրակակետերն ու դիտանցքները, որոշեց հեռավորությունն ու հրամայեց կրակով դիմավորել հակառակորդին։ Հրացաններից բացի ճարեցինք նաև թեթև ձեռքի գնդացիր։ Քիչ անց գերմանացիներն սկսեցին մոտենալ, մի տանկի ուղեկցությամբ։ Ականանետ էլ ունեին։ Ըստ երևույթին նրանք սպասում էին, ձախ թևից շարժվող գլխավոր ուժերի առաջ նետվելուն: Դա մեր աջ թևն էր, այնտեղ կուտակված էին մեր հիմնական ուժերը: Մթնում էր։ Պատրաստվում էինք գիշերամարտի:
Մեր դիրքերից քիչ ներքև երևում էին հակահարվածի պատրաստ մեր երեք տանկերը: Որոշվեց հակահարված տալ։ Դա բախտորոշ նշանակություն էր ունենալու՝ կամ շարունակելու էինք փախուստը, կամ կասեցնելու էինք հակառակորդի առաջխաղացումը: Մեր տանկերը հետևակի հետ զուգընթաց գրոհի ելան։ Աղմուկն ու շաչյունը խլացրեց մեզ։ Գերմանական կողմը ընկրկեց, վարկենական ուրախությունը մեզ պատեց: Բայց ավաղ մեր առաջ սլացող տանկը բոցավառվեց: Սրան հաջորդող երկրորդ տանկը քիչ անց նույնպես բռնկվեց ու ետ շրջվեց իր հետ տանելով գրոհի պատրաստ հետևակին։ Երրորդ տանկն այլևս անելիք չուներ։ Գերմանցիների դիրքերից քրքիջ ու աղմուկ լսվեց: Կապիտանն ափսոսանքով հրամայեց դուրս գալ ամրացված դիրքերից՝ դարձյալ գլխիկոր շարժվում էինք ետ:
Ամպրոպը ճայթեց։ Շտապում էինք, անձրև էր սկսվում: Մթան մեջ կորցրինք իրար։ Մնացինք երկու հայ ընկերով, հարկավոր էր ճիշտ կողմնորոշվել, շարժվել դեպի ետ՝ մեր բեկորված զորքերի կողմը: Մեր ճիշտ կողմորոշմանն օգնում էին թշնամու մերթ ընդ մերթ բաց թողած լուսահրթիռները:
Շարժվելը դժվարանում էր՝ ցեխ, մութ, շինելով, գլխարկով, իրերով: Մոտակայքից սայլի թխկթխկոց լսվեց: Լսողություններս սրեցինք՝ հաստատ սայլ էր, մեր գնալու ուղղությամբ էր շարժվում: Հարկավոր էր հասնել։ Հասանք, բայց դրանից օգուտ չունեցանք՝ մեջը լիքը լցված էին, ձիերը չէին կարողանում քաշել: Խնդրեցինք գոնե հրացաները վերցնել։ Երկար քյլելուց հետո, ինչ-որ ճամփաբաժանի մոտ փսփսոց լսեցինք, մոտեցանք, լույսի նշույլ երևաց։ Վրանով փակված փոսի մեջ տեղ ու դադար չկար…
- Մեզ էլ մի քիչ տեղ տվեք,- ձայնեց ընկերս,- հոգնել ենք, չենք կարողանում քայլել։
- Կորեք գրողի ծոցը, այստեղ տեղ չկա։
- Ընկերներ, մի՞ թե հնարավոր չէ մի փոքր սեղմվել։
- Ուրիշ տեղ ճարեք, հրե՜ն էն կեղմերում նայեք,- և քաշեցին փակեցին վրանի փեղկը։
Մենք շարունակեցինք այլ պատսպարան գտնելու փնտրտուքները, սակայն իզուր։ Միայն մնացած վերջին ուժերն ու ժամանակը վատնեցինք: Լույսը բացվելու հետ անձրևը կտրվեց: Առավոտյան ման եկանք, որ մի քիչ տանելի նստելու տեղ գտնենք, բայց չգտանք: Ճարահատյալ սկսեցինք հողը փորել, որ համեմատաբար քիչ նամ հողի վրա նստենք: Նստեցինք և իսկույն սկսեցինք շորներս մզել։ Մի պահ քնեցինք: Վեր թռանք ինչ-որ ձայներից։ Ուշադիր եղանք և մի քանիսի հայերեն խոսակցությունը լսեցինք։ Կանչեցինք, ծանոթացանք ու միացանք, դարձանք մի խումբ: Թույլ ուշացած օրը սկսեց տաքանալ, արևը դուրս եկավ: Բոլորս էլ ծարավ էինք։ Անձրևի ջրափոսիկներ շատ կային, տղաները սկսեցին խմել։ Ես էլ խմեցի, մտածելով, որ գուցե ուժ հաղորդվի հոգնաբեկ մարմնիս: Դա ինձ համար կործանարար եղավ։ Մի քիչ քայլից հետո ես սկսեցի դանդաղել, ետ ընկնել, ոտերս սկսեցին ծանրանալ: Ընկերներս նկատեցին, ուզեցին օգնել, բայց ոտքերս լրիվ բռնվեցին: Չեմ կարողանում քայլել: Ցավ չեմ զգում, բայց շարժվել էլ չեմ կարողանում: Փոխադրամիջոց չկար։ Փորձեցին շալակած տանել չստացվեց: Ես սկսեցի նրանց խնդրել, որ ինձ թողնեն գնան, որ իմ պատճառով իրենք չուշանան ու թշնամու ձեռքն ընկնեն:
Նոր ծանոթացածները գնացին, միայն ընկերս մնաց: Երկար տանջվելուց հետո նա էլ համոզվեց, որ պետք է ինձ այստեղ թողնի, ուրիշ ելք չկա։ Մնացի մենակ: Գիտեի, որ մերոնք խառնաշփոթ վիճակում են, օգնություն չի լինելու։ Այդպես էլ եղավ։ Սկսեցի սողալով նահանջել։ Մի 4-5 ժամ հետո կարողացա ոտքի կանգնել, բայց հազիվ ոտք եմ փոխում։ Քայլում եմ ու հաշվում՝ մեկ, երկու, մեկ, երկու…. մինչև այնտեղ… ետ չնայել… նայել պետք չէ, չեն երևում…. չեն լինելու…
Համոզված էի, որ մերոնք պետք է դիրքավորվեն այն վայրում, որտեղից շարժվեցինք ճակատ, իսկ այդ վայրն այնքան էլ հեռու չէր… պետք է հասնեի նրանց, միայն թե գերմանացիները ուշանան, հասցնեմ: Ոտքերս հազիվ էին շարժվում. «մեկ, երկու… Ուշանում են, անձրևը նրանց էլ է կաշկանդել: Սա էլ է բախտ»… Ինքս իմ հետ խոսելով շարժվում եմ։ Հեռվում երևաց համալրման այն բանակատեղը, որտեղից դուրս եկանք մի քանի օր առաջ: Շարժվեցի դեպի այդ կողմը։ Արդեն կեսօր է։ Մտածեցի, որ կարելի է ձայն տալ, օգնության կանչել։ Այնտեղ բանակայիներ էին երևում… Ինչքան կանչեցի, գոռացի՝ չլսեցին։ Ոչ ոք վրաս ուշադրություն չի դարձնում, իմ կողմը չի նայում…

Կամաց-կամաց մոտեցա՝ մեր տղաները չէին, ուրիշ զորամաս էր։
- Ընկեր բանակային, այս ի՞նչ զորամաս է։
- Սա հատուկ բրիգադ է, իսկ դուք ի՞նչ զորամասից եք։
- Հայկական զորամասից եմ, չգիտե՞ք, մերոնք որտե՞ղ կլինեն հավաքված։
- Չէ՛, որտեղի՞ց իմանանք։
Մի քիչ ներքևում սնունդ էին բաժանում։ Մոտեցա խնդրեցի, որ ինձ էլ բաժին հանեն։ Չտվեցին։ Սրտնեղված, շվարած, բարոյալքված շարժվեցի դեպի ետ։ Ներքևում, կոտրված ծառի մոտ աչքերս փակվեցին, քնի մեջ ընկա: Աչքերս բացեցի։ Մոտակայքում ոչ ոք չկար, մենակ էի։ Հեղեղատի մյուս ափին մի քանի ծածկ էր երևում: Այս ափում մարդ չէր մնացել: Նայեցի վերև՝ այնտեղ դիրքավորված հատուկ զորամասն էլ չկար: Շտապեցի, օրը թեքվում էր… Փորձեցի վեր կենալ, բայց նորից չկարողացա։ Նորից սկսեցի համառությամբ ինձ քարշ տալ: Հասա պղտոր ջրով հեղաղատի ափին։ Հարկավոր էր օժանդակ հենարան, մահակ ճարել: Դես ու դեն եմ ընկա, ճարեցի։ Միաժամանակ ընտրեցի անցուղին: «Ես Տրապիզոնի որբանոցի լավագույն լողորդներից մեկն եմ եղել,- ասացի ինքս ինձ,- սրա առաջ տատանվե՞մ»:
Հասա այն ափը: Ծածկը մոտիկ էր: Ուժերիս վերջին լարումով մտա ծածկի տակ… Հենց նոր էին գնացել, չոր խոտ կար։ Շինելս ու շորերս նորից մզեցի։ Հենց այդպես էլ փռվեցի ծղոտների վրա ու նորից քնեցի: Աչքս բաց արի տեսա էլի մենակ եմ, մարդ մարդասուն չկա: Մենակ էի, ոչ ոք չէր մնացել: Այն ափից դեռ վտանգ չկար: Շտապեցի վեր կենալ՝ վիճակս չէր փոխվել, ոչ մի տարբերություն, ոչ էլ դեպի վատը, ոչ դեպի լավը։ Տոտիկ-տոտիկ քայլեցի առաջ: Գյուղի տներ երևացին։ Վերջապես հասա այդ բնակավայրը։ Պետք է կողմնորոշվեի, թե դեպի ո՞ւր գնալ… Ֆաշիստներ չէին երևում… Հույս կար, որ կհասնեմ մերոնց… Դիտեցի չորս դին… Մի հոգի կար ճանապարհի մոտ: Կանգնած նայում էր իմ կողմը: Ես զննեցի նրան, բայց տարածությունը մեծ էր, դժվարանում էի կողմնորոշվել։ Քիչ անց մենք գրկախառնվեցինք…
- Ջիվան, այս ինչ օրի ես, - Սուրեն Թովմասյանն էր, Ղափանի առաջին քարտուղարը։
- Վիճակս լավ չի, բայց ոչինչ… դուք ի՞նչ եք անում, որտե՞ղ է մեր զորամասը, ինչպե՞ս հասնեմ նրանց… Մի՞թե ոտքերս չեն բացվելու…
- Արի, արի,– նա քաշեց ինձ այն հողե սենյակը, ուր կապոտել էր քաղաքական մասի գործերը։ Սպասում էր փոխադրամիջոցի գալուն։
- Խոսելու ժամանակ չկա Ջիվան, տաք թեյ կա, սնունդ կա, կեր ինչքան կուզես, գուցե մի բան ստացվի, ուժ գա վրադ, ոտքերդ բացվեն: Շինելդ հանի, թող չորանա, մեքենան ուշանում է… Հակառակորդը ուր որ է կերևա, արագացրու, կեր… Դա կօգնի քեզ:
Բերանս իր դերը չէր կատարում, դանդաղ որոճում էի։ Մտքումս հայհոյում էի ծնոտներիս. «տո գործի անցեք, հիմարներ, ուտելիքը կա, էլ ի՞նչ եք ուզում»… Կերածիս համը չէի զգում, կիսածամ կուլ էի տալիս։ Կարագ կերա, տաք թեյ խմեցի, ափսոս երկու բաժակից ավել չկար:
- Շնորհակալություն ընկեր Թովմասյան, այս ինչ բախտավորություն էր։ Հիմա ո՞ւր գնամ, որտեղ է մեր զորամասը:
- Մի քայլիր տեսնենք ո՞նց ես, տարբերություն կա՞…
Քայլեցի։ Անմիջապես զգացի տարբերությունը: Նա ամեն ինչ հասկացավ։
- Ահա այս թմբից այն կողմ փոքրիկ ձորակ է, 3-րդ գնդի հրամկետն այնտեղ է, կգտնես… Միայն արագացրու, մի՛ ուշացրու: Սպասիր, բեր գրպաններդ, ծոցդ, ուր որ կարող ես, լցրու սրանք, ճանապարհին ուտելով գնա՝ չկարողացար լավ ուտել:
Այդպես էլ բաժանվեցի Սուրեն Թովմասյանից, որ այդ ժամանակ մեր դիվիզիաի քաղմասի պետն էր։ Նրա հետ մենք աշխատել էինք Ղափանում: Նա շրջանի առաջին քարտուղարն էր, իսկ ես առաջին ինտերնացիոնալ դպրոցի դիրեկտորն ու բարձր դասարաններում հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչը։
Հասա հրամկետ: Մարդ չկար, միայն վաշտի ավագն էր: Հավաքում էր պաշարի մնացորդները։ Ինձ ասաց, որ բոլորը գնացել են առջևի բլուրը։ Դրա այն կողմում պաշտպանական դիրքեր են բռնելու։ Գնացի վաշտի ետևից: Մինչև նրանց դիրքերում տեղաբաշխելը ես արդեն հասա ինձ հատկացված դասակին։ Օգնականս՝ Օհանյանը Կիրովաբադից, ցուցումներ էր տալիս տղաներին։ Ես արդեն լրիվ աշխույժացել էի, կազդուրվել։ Ուսումնասիրեցի տեղանքը:
Փամփուշտների հարցը լուծված չէր։ Մեզ հայտնեցին, թե բարձրունքի այն ինչ տեղում ռազմամթերքային կետն է, պետք է կապվել ու լրացնել պահանջը: Երեկոյան մի ականանետային ջոկ՝ երեք մարտիկներով, խրատամավորվեց մեր գլխավերևում։ Դա մեզ համար վտանգ էր: Փորձեցի համոզել, որ մի քիչ հեռու գնան, այլապես մենք ընկնելու էինք թշնամու կենտրոնացված կրակի տակ, որովհետև հայտնաբերվելու դեպքում՝ վա՜յ մեզ… Չլսեցին: Պարզ էր հայտնաբերման դեպքում, իրենք պիտի փախչեին, մենք պիտի մնայինք անմեղ զոհեր տալով։ Երեկոյան գնացինք ռազմապաշարի կետը գտնելու: Խավար էր, աչքիդ առաջը չէիր տեսնի: Երկար որոնեցինք, բայց ռազմապաշարի կետն այդպես էլ չգտանք։ Սրտնեղեցինք. գիշերը անցնում էր, գոնե մի քիչ հանգստանալ էր պետքք, իսկ մենք դեռ այս ու այն կողմ էին վազում։ Ետ դառնալու հրաման տվի, բայց հիմա էլ մեր դիրքերի տեղն ենք կորցրել։ Միայն առավոտյան կողմ հասանք մեր դասակի դիրքերին: Հույսով սպասում էին, թե փամփուշտ կբերենք, բայց դատարկաձեռն էինք վերադարձել։ Հակառակորդը երևաց։ Կուտակվում էին տանկի շուրջ՝ մեր ուղղությամբ: Նայեցինք մեր աջ և ձախ թևերի ուղղությամբ: Զորքը շատ է, ինչքան ուզեք, ընդարձակ փռված էին ճակատով մեկ։ Հակառակորդը տեղ-տեղ էր կուտակվում և անպայման իրենց տանկերի հետևում:
Չեն շարժվում, չեն շտապում: Մենք էլ առայժմ չենք կրակում։ Տանկը սկսեց կրակել մեզ վրա՝ մեր դիրքը տեսանելի էր: Վերջապես սկսեց կրակել նաև մեր ականանետը: Չգիտեինք ուրախանաք, թե՞… Այնպիսի կրակ էր թափվում մեր խրամատների վրա, որ պարզապես գլուխներս չէինք կարողանում դուրս ցցել: Միայն լսում էի.
-Ընկեր հրամանատար, այսինչը վիրավորվեց», «այնինչն արյան մեջ է», «օգնեցեք», «բուժա՜կ»… Գլխից վիրավորվեց քաղղեկը։ Բուժակին չեմ կարող ստիպել հասնելու օգնության՝ կրակը շատ է թեժ… Հակառակորդը ճիշտ նշանառությամբ էր խփում… Մերը ականանետը լռեց և անհետացավ: Հակառակորդը նույնպես լռեց… Պարզվեց, որ քաղղեկի գլխի վերքը մահացու չէր, թեթև էր դիպել, հպանցիկ:
- Օհանյան,- ասացի,- շուտ արա, ետ գնա, արագացրու քանի դեռ չեն կրակում:
Նա վիրակապը գլխին սողալով ետ գնաց։ Դադարից օգտվելով բուժակը թռավ՝ վիրավորներին օգնելու, մի քանիսը ծանր էին, մնացածները թեթև: Հակառակորդն արդեն առաջ էր շարժվում, տանկի ետևում կուտակված: Նայեցի աջ ու ձախ՝ մեր անկազմակերպ զորքի մասերն արդեն չկան, վերջին մնացորդներն են ետ շարժվում:
- Ես սրանց դավաճան ղեկավարների մերը…- լսեցի հարևան դասակի գորիսեցի հրամանատարի հայհոյանքը։
-Ես էլ Ստալինի Բերյայի Մոլոտովի և այլն և այլն
Ձեռքով համաձայնեցրինք, որ նահանջել է պետք, միայն արագ և կուզեկուզ: Հակառակորդը մեր փախուստը նկատելով կրակի տակ առավ: Մթնշաղ էր: Ինչ խոսք, վիրավորներին ոչնչով օգնել չկարողացանք՝ ծանրներն այդպես էլ մնացին… Հիշում էի ճառի խոսքերը. «Մենք առաջինը ոտք կդնենք հակառակորդի հողի վրա»… ու կատաղած նայում մեր նահանջող բանակին… Ո՞ւր էին հարվածային հնգամյաների արդյունքները, զինված ուժերի պաշտպանական հզորության մասին լեգենդները… Ոչ հրամանատարություն կար, ոչ սպառազինություն… Փախչում էինք Ղամուշ-Բուռունի ուղղությամբ… Մութ գիշեր էր: Վառվում էին հսկայական ռեզերվային պահեստները, սոցիալիստական ունեցվածքը, իսկ մենք՝ զրկանքների մեջ…

rstak58
25.11.2010, 23:16
Հանգիստ չկար, չէինք կարողանում նստենլ, մի քիչ քնել: Մի քանի հայ տղաններով իրար հետ քայլում էինք։ Առավոտյան, մի ջրի ափին, կանգնեցինք լողանալ, մաքրվելու: Հինգ րոպե անգամ հանգիստ չէին թողնում, ռմբակոծում, քշում էին, ասես չոբանն իր հոտը քշեր: Վեր կացանք ու շտապով սկսեցինք նահանջել։
Հասանք շրջապատի վրա իշխող դիրք ունեցող բարձրունքների։ Բավականին կտրվել էինք թշնամու հետևակից: Ասացին, որ այստեղ պիտի դիրքավորվենք: Երեկոյան թշնամին շարժվեց մեզ վրա: Դարձյալ տանկեր, ուժգին օդային և հրետակոծություն… Դրա դիմաց միայն մեր անզորությունն էր կանգնած։ Մեր դիրքերից ուժեղ կրակ չբացվեց, որովհետև հիմնականում հրացաններով էինք զինված: Նորից նահանջեցինք, գնում էինք ու գնում… Բայց մինչև ո՞ւր… Մեր երկիրը տարածք շատ ուներ… Հակառակորդը սկսեց հեռահար արկեր բաց թողնել՝ կուտակումները կոտորելու, ցրելու, անկանոն փախուստի մատնելու համար: Փախչում էինք կուզեկուզ, դես ու դեն նետվելով։ Զոհերն անթիվ էին, վիրավորներին օգնող չկար։
Ընդհանուր հրամանատարություն չունեինք, հետևաբար սննդի հայթաթումը, մեր սեփական ճարպկությանն էր թողնված: Հայ տղաներին գլխավորելն ինձ վրա էր մնացել: Երկու հոգու հետս վերցրած դուրս եկանք որսի։ Թիկունք գնացինք հարց ու փորձ արինք՝ ոչ մի հուսադրող բան չիմացանք, ոչինչ չճարեցինք։ Դատարկաձեռն ետ եկանք մերոնց մոտ։ Մի քանիսն արդեն մեր խումբը լքել գնացել էին:
Արշալույս էր: Տխուր տրտում վեր կացրի մնացածներին շարային ստուգում էի ուզում կատարել, մեկ էլ մեր հայերեն խոսակցության վրա մեկը մոտեցավ, ու կանգնեց մեր դեմաց.
- Հը՜, ընկեր Ջիվան, զորքդ ստուգո՞ւմ ես …
- Այո, ընկ Թովմասյան, մի տաս-տասներեք հոգի կլինենք,- ապա շարքին դառնալով հրահանգեցի,- Մեկից մինչև վերջ համրվե՛լ… 9 հոգի ենք։
- Դուք մենա՞կ եք։
- Այո, ընկեր Թովմասյան։
- Լավ, հաջողություն ձեզ, չդանդաղեք…
Ու գնաց տխուր ու գլխիկոր: Գերմանացիները երևացին, մենք սկսեցինք ընկրկել՝ քչվոր էինք։ Մի հարմար խոր խրամատից մերոնք գնդացրային կրակ բացեցին: Նրանք պատասխանեցին ականանետերով, երևացին օդային անգղները… Արագացրինք մեր նահանջը… Ճանապարհին վիրավորներ էին շարժվում։ Մի գումակում տեսա իմ քաղղեկ Օնիկին՝ գլուխը վիրակապած: Երանի քեզ, ասացի մտքումս, ինքս սոված, հոգնած, ճանապարհս՝ հետիոտն… Նա ինձ տեսավ, բարևեց: Մի քիչ հետո եկանք մի սննդի պահեստի։ Մնալու էր հակառակուրդին… Ով ինչքան կարողացավ վերցրեց, ինքնամատակարարում էր…
Ճամփեզրին տեսա մի խումբ, որ նստած խժռում էր։ Խոսում էին տեղավորվելու մասին, իսկ հակառակորդը հասեհաս գալիս էր… Զարմանալի էր… Այդ «յոլդաշները» խուրջին, տոպրակներով փաթաթված ուզում էին քնել։ Պատրաստվում էին հանձնվել թշնամուն…
Մենք շարունակում էինք մեր նահանջը: Մի քանի հայերով դարձյալ հավաքվել ենք իրար գլխի: Այս անգամ մեզ ղեկավարում էր մի հայ մայոր: Փորձված զինվոր էր: Մեզ պետք էր շտապ հասնել Ղամիշ-Բուռուն ծոցը շրջապատումից խուսափելու համար, քանի որ մեր ձախ թևը լրիվ բաց էր՝ Ղրիմի հատուկ հեծյալ գունդը իր փորձված հրամանատարի գլխավորությամբ (կարծեմ Կուլիկով էր ազգանունը) գլխովին ջախջախվել էր ու սավառնակներով հետապնդվում էր։ Սարսափելի տեսարան էր. յափունջիները դեն գցած, գլխարկները կորցրած մարդկային մի հեղեղ մեր կողմն էր հոսում. գոռում-գոչում, խուճապի մատնված ձիեր, որ խրխնջալով դես ու դեն էին վազում…
Պետք է ասել, որ արդեն քիչ զորամասեր էին մնացել ճանապարհին: Հիմնական զորքն արդեն Կերչում էր: Կարծվում էր, թե մեր նահանջի վերջը այնտեղ պետք է լինի։ Իսկ հակառակորդը սեղմում էր։ Ճնշում էին թե օդից, թե ծովից և թե ցամաքից։ Հազիվ շտապեցինք պոկվել թշնամու կրակից ու հասնել Կերչի բերդի ամրություններից այն կողմ: Իրոք դա պաշտպանության համար հրաշալի տեղանք էր, մանավանդ, որ հյուսիս-արևեվելքում կար մի բարձրունք, որը կարող էր կանգնեցնել թշնամու առաջխաղացումը:
Հասանք ու սկսեցինք տեղավորվել, սակայն դեռ տակավին գետին չթափված, մի կտոր բան բերաններս չդրած լսեցինք մեր մայորի ձայնը. «ո՞ւր է քաղղեկը, ով է տեսել մեր կոմիսարին», ապա տվեց ազգանունս. «լեյտենանտ Արիստակեսյան վերցրու երկու մարտիկ ու շտապ ետ գնա, որոնիր քաղղեկին, սպասում ենք արդյունքին»: Հետո դարձավ դեպի մեր տղաները. «ովքե՞ր են ցանկանում գնալ»։ Ղափանցի երկու նախկին աշակերտներս դուրս եկան շարքից։ Նրանք զինված էին հրացաններով», իմը «նագան» էր: Կարևորն այն էր, որ շուրջբոլորը նստած ուտում են, լվացվում, կարկատում, վրա-գլուխ թափ տալիս, պառկած աչք են փակում, իսկ մենք «միայն կոմիսարին գտնելուց հետո»… Սկսեցինք արագությամբ ետ գնալ: Մեր առաջին անելիքն ծածուկ առաջանալու մասին պայմանական նշանների փուխանակումը. այսինչի ձայնը սա է նշանակում, այնինչի ձայնը՝ սա, դու աջից կգնաս, մինչև այսինչ բարձրունքը, ես կենտրոնից, մեր հանդիպման կանգսռը…
Սուլոցներով, քար չխկացնելով, ընտանի կենդանիների ձայներ հանելով սկեցինք առաջանալ՝ արդյունք չկա: Գնալով տագնապում էինք. նախ՝ կոմիսարը չկար ու չկար, երկրորդն էլ՝ գնում էինք դեպի թշնամին՝ հանկարծ ու բռնվեինք: Բռնեցինք գլխավոր խճուղին ու իրարից որոշակի հեռավորության վրա, զգույշ և անխոս առաջացանք: Թեքվեցինք դեպի Ղումուշ-Բուռանի կողմը։ Թշնամին չի երևում, սակայն ավելի առաջանալն հիմարություն էր։
- Ետ դառնանք, մեր պարտքը կատարեցինք,- ասացի տղաներին։ Նրանք էլ համաձայն էին։ Վազեցինք դեպի ետ սակայն դեռևս կանչում էինք. «կոմիսար, կոմիսար»… Կոմիսարը չկար…
Արագությամբ հասանք այնտեղը, որտեղից դուրս եկանք սակայն, ոչ բանակ, ոչ մարդ, ոչ հետք… Բայց չէ՞, որ այս հովիտով մեկ զորք էր թափված, մեր խումբն ահա այստեղ էր նստոտել։ Անելանելի դրության մեջ ընկանք: Տեղը չէի շփոթել, քանզի լավ հիշում էի այդ բարձրունքները։ Այդտեղից լավ երվում էր շրջակայքը։ Մինչ մեր կոմիսարին փնտելու գնալը տեսել էի դեպի բերդի ամրությունները բարձրացող գեներալներ, համհարզներ, շտաբային օգնականներ, զորապետեր… Հեռադիտակներով ու դաշտային պլանշետներով զինված բարձրացել էին հիմնական ամրակետերի վրա և խորհրդակցում էին. մեկը մյուսին ընդհատում էր, ուղղում: Ինքս ինձ ասի «էս է որ կա, այստեղ պահելու ենք թշնամուն և մեր հուժկու հակահարվածը այստեղ պետք է լինի»։ Բայց այս ինչ ՞ կախարդանք է. գետնի տա՞կ են անցել… Մենք Էլ էինք ուզում ետ նստել, հանգստանալ, մի պատառ բան ուտել… Գոնի մերոնց տեղն իմանանք… Ի՞նչ է պատահել, ո՞ւր են գնացել, ինչո՞ւ են հանկարծակի անհետացել… Այս շփոթմունքի մեջ մեկ էլ աղմուկ լսեցինք, շուռ եկանք դեպի աղմուկն ու տեսանք որ դրոշներով «զինված» մարդկային մի հեղեղ «ուռա՜» բղավելով գրոհում է բարձրունքը… «Մերոնք են ընկեր հրամանատար, գրոհում են թշնամու վրա,- ասաց ղափանցի տղաներից մեկը,- ներքևից վերև են գրոհում… Իրոք որ մերոնք էին, ասես սարին փարվող ջուրը ալիքվեր: Այլևս հապաղելու բան չկար, շտապեցինք այդ կողմը։ Բերդի ամրությունները մնացին անօգտագործելի, քանի որ նման հարձակումից հետո մեր կենդանի ուժը սպառման վտանգի տակ էր։ Աջից ծովն էր: Հատ ու կենտ դասալիքներ էին երևում՝ թաքնվել էին խոռոչներում, սակայն դրա ժամանակը չէր, թքած այդ թափուկների վրա… Մենք սլանում էինք առաջ, դեպի գրոհը: Ճանապարհին ձեռքի գնդացիր գտանք՝ լրիվ սարքին էր: Վերցրինք։ Ղափանցիները հոգի տղաներ դուրս եկան, անվեհեր սրտակիցներ: Երեկոյան կողմ հասանք սարի փեշին… Գնդացիրը ծանր բեռ էր, տանել հնարավոր չէր և բացի այդ էլ արդեն անօգուտ էր՝ գրոհն արդեն մարել էր։ Մարդկային հոսանքը ծովափի ճանփով գնում էր դեպի Կերչ: Գնդացիրը գցեցինք, մի քիչ թեթևացանք: Զորքի մի մասը սարի լանջին տարերային վիճակում էր, մյուս մասը թողել ճակատը գնում էր քաղաք՝ մեծ ցամաք անցնելու: Ես բռնեցի դեպի բարձրունքի ուղղությունը։ Տղաները ետևիցս եկան, ինձնից չբաժանվեցին: Դառանք երեք անբաժան ընկեր:
Ճանապարհին իմացանք պատահածի մանրամասները: Գերմանական առաջապահ ուժերը, բոլորովին էլ անհրաժեշտ չեն համարել բերդապարիսպի երկայնքով ձգված պաշտպանական ամրությունների հետ գործ ունենալ: Նրանց ձախ թևը ազատ տարածություններով անցում է մեր կազմալույծ զորքերի թիկունքը, ընդհուպ մինչև ծովի շղթայափակում: Կարող են գերավարության դատապարտվել հսկայական քանանկի զորամասեր: Մեր դանդաղաշարժ, անճարակ, անտարբեր ու անհեռատես գեներալներն իրենք հրաշքով ծուղակից պրծել էին։ Զորքը մնացել էր բոլորովին անղեկ։ Իմանալով, որ թշնամին շրջանցել ու արդեն թիկունք է անցել բնազդորեն ոտքի էր ելել ու իրարից անջատ միավորներով շարժվել հակռակորդի վրա։ Թշնամին ձգտել էր լեռան վրա տիրապետող դիրքերը գրավել: Ահա, թե ինչու էին մերոնք սարն ի վեր գրոհի դիմել։ Հարկավոր էր զարգացնել գրոհը, մանավանդ, որ բավականին զորք կար։ Ես էլ միացա հարձակվողներին, կանչում էի խրախուսում. «հառաջ, տղաներ, հանուն ժողովրդի հառաջ…»… 17 հոգի ինձ հետևեցին… Բարձրացանք բլրի կատարը՝ գերմանացի չէր երևում։ Ներքևում հատ ու կենտ լույսեր երևացին՝ Կերչի արվարձաններից էր: Չեմ կանգնում, անընդհատ գնում եմ, տղաներն՝ իմ ետևից… Մտանք առաջին տները։ Զգույշ ու լուռ էինք: Տնամերձից տնամերձ էինք անցնում։ Հանդիպեցինք տնքացող մի վիրավորի։ Պարզվեց, որ գերմանացի է՝ դեռևս լակոտ։ Շեկերը սվինախոցեցին. տեղն ու տեղը տնքոցը կտրվեց: Իսկ ես խղճում էի, չգիտեմ ինչու… Դուրս եկանք գյուղաքաղաքի միակ կենտրոնական փողոցը: Գեմանացիների մեջ վախ էր ընկել, չգիտեին մի քանի հոգի են հարձակվողները, թե ամբողջ զորքը… Հրամայեցի համազարկ տալ: Որպես հակամիջոց թշնամին փողոցի փոքրիկ հրապարակում զրահամեքենա տեղադրեց, որը սկսեց լուսահրթիռներ բաց թողնել ու պարբերաբեր կրակահերթեր տալ: Դա ինձ համար լավ նշան էր: Տղաներին հավաքեցի փողոցի անկյունում ու հարցրի. -Մեջներդ կապիտան կա՞»,
-Չկա» ասացին,
-Ավագ լեյտենա՞նտ նույնպես չկար։
-Ես լեյտենանտ եմ, լսեք իմ հրամանը……
Բաժանեցի երկու մասի։ Մի մասը փողոցի ձախ մասով,մյուսը՝ ինձ հետ՝ աջ մասով պիտի առաջ շարժվեր: Առջևում զրահամեքենան էր, հարկավոր էր քողարկված ու լուռ առաջանալ։ Հարկավոր էր լռեցնել այդ կրակակետը: Հանկարծ տեսա շիվար մի ծերունու։
-Ինչո՞ւ ես այստեղ,- ասացի,- որտեղ են գերմանացիները հայրիկ.
-Գերմանացին ամենուր է…
Բայց չկան, չեն երևում, թաքնված են… Ուրեմն շփոթ է ու վախեցած են … Պետք էր առիթից օգտվել: Ես գիտեի, որ այդ փոքրաթիվ զորքով ոչինչ անել չեմ կարող, մեր անելիքը՝ խուճապի մեջ պահելը պիտի լիներ մինչև մեր զորամասերը գան: Մի ռուս տղայի առանձնացրի։
-Դու,- ասացի,- կապավոր ես, վազիր մեր ձախ թևը, այնտեղ մերոնք կուտակված են, հաղորդիր, որ ավանը մեր կողմից գրավված է, մենք նրանց աջ թևում ենք, թող շտապ գրոհով շարժվեն առաջ։ Կասես այնպես առաջանան, որ գյուղի արևմուտքում միանանք իրար: Վազիր, մութ է, ոչ ոք չի տեսնի»։
-Լսում եմ- ասաց ու գնաց, էն գնալն էր, որ գնաց։ Մենք մի տեղում կանգնելու իրավունք չունեինք. կուզեկուզ անցնում էինք փողոցից փողոց։ Հասանք կրակակետին։ Նշան արի, որ հավաքվեն։ Տղաները հավաքվեցին: Ինձ համար պարզ էր որ, մենք այսքանով այս տրանսպորտյորը գրավելու ուժ ունենք: Դրա անձնակազմը թեկուզ և կրակում էր, բայց հենց իրենց կողմը կրակ էինք բացում երևում էր, թե ինչպես են դես ու դեն փռվռում։ Սարսափի, վախի մեջ էին. մեր մոտիկությունը զգում էին: Ուրեմն՝ մի «ուռա», մի երկու նռնակ ու վերջ՝ թողնել փախչելու են:
-Ո՞վ նռնակ ունի։
Ես-- Երկար տատանվելուց հետո մի ուկրանացի ասաց, ։
-Երկու ընկերով անցեք զրահամեքենայի ետևի հողամասը, այնտեղ ցանկապատը շատ մոտիկ է տրասպորտյորին: Մի երկու նռնակ նետեք նրանց կույտի վրա և պայթյունի հետ մենք այստեղից ուռա կանչելով դուրս կգանք ու կնետվենք տրանսպորտյորի վրա։ Նրանք վարկյան չեն կորցնի, կփախչեն:
Տղաները գնացին։ Սրտատրոփ սպասում էնք պայթյունին: Ղափանցիները կողքիս էին։ Մեկ էլ գնացող երկուսը վախեցած ետ եկան։
-Ինչու հրամանը չկատարեցիք-- հարցրի զայրացած։
-Ցանկապատին մոտենալու հնար չկա։ Նրանք արդեն մեզ նկատել են ընկեր հրամանատար, մեր այստեղ մնալը վտանգավոր է ։
-Այդ դեպքում,- կատաղած ասացի ես,- իմ ետևից,-- անկյունից դուրս եկա ու նետվեցի դեպի զրահամեքենան։ Կրակը տեղաց իմ առաջ… Ուրեմն նկատել են, գիտեն մեր տեղը…
-Իմ ետևի՛ց- կանչելով առաջ եմ վազում։ Ետ նայեցի՝ չկան, բոլորն էլ ընկրկել էին։ Գնդակները ոտքերիս արանքով էին սուլում։ Ամնիջապես հասկացա, որ իմ չսպանվելը զուտ պատահականություն է։ Անմիտ հմարձակությունս կարող էր անտեղի զոհել տղաներին։ Վայրկյանապես սխալս ուղղեցի՝ ետ նետվեցի։
-Տղաներ,- ասացի,- արդեն հայտնաբերվել ենք: Այժմ մեզ հարկավոր է ետ նետվել։ Հարկավոր է դա անել շատ արագ, որովհետև տներում թաքնվածները կարող են մեր ճամփան կտրել։

rstak58
25.11.2010, 23:18
Սկսեցինք վազեվազ ետ գնալ մեր եկած ճամփով։ Շուտով առանց կորուստի դուրս եկանք ավանից: Սարի փեշին մի քիչ շունչ առանք ու նոր միայն ուտելիքի մասին մտածեցինք: Ով ինչ ուներ հանեց ու սկսեցինք ուտել: Ուտելուց անմիջապես հետո, առանց հանգստանալու շտապեցինք միանալ մերոնց: Գիշերվա կեսին ետ եկանք:
Առավորյան տղաների հետ մի բան ուտելու մասին էինք մտածում, մեկ էլ տեսնեմ երեկոյան մեր հետ եղած երկու վրացիներ տղաներ մոտեցան ինձ, թե՝ ստորագրություն տվեք, որ մենք էլ քեզ հետ մասնակցել ենք ավանի գրավմանը։ Տվի։ Մյուսներն էլ եկան՝ նույնպես տվի… Քիչ անց մի հարբած ապուշ հրամանատար՝ նագանը հանած բարձր գոռալով եկավ.
-Ո՞վ է երեկ ավանը գրավել ու նորից հանձնել թշնամուն։
-Ես եմ եղել- ասացի ու սրտնեղված տվի պատասխան հարցը.
-Իսկ որտե՞ղ էիր երեկոյան, ինչու՞ չեկար օգնության։
-Ախ դու դավաճան սրիկա- «նագանը» հանած վրա եկավ։
Ղափանցի տղաներս հրացանները քաշեցին վրան։ Ընկրկեց, փնթփնթալով հեռացավ։ Ուզում էի գնալ պարզել, թե ինչո՞ւ է ինձ ուզում մեղադրել, բայց ժամանակ չեղավ որովհետև գերմանացի ավտոմատավորները քաջալերվելով մեր հոծ մասայի թուլությամբ, անկազմակերպությամբ ու ռազմական միջոցների բացակայնությամբ վրա տվին ու պաշարեցին մեզ։ Նրանք շատ փոքրաթիվ էին և ըստ երևույթին դա հաշվի առնելով, մեզ համար փախուստի միջանցք էին թողել: Այդպես էլ եղավ։ Հավաքվեցինք Կերչի բարձրունքի վրա՝ ժայռերի մեջ: Ղափանցի տղերքը հետս էին, դարձել էինք անբաժան: Մեր շուրջը հավաքվեցին ևս մի քանի հայեր: Բարձրունքում դիրքավորվեցինք։ Քչից-մչից սկսեցինք զրուցել։ Մեր աջ կողմում, բարձր ժայռի վրա նստած մի հրամանատար ավտոմատով էր զբաղված: Ավտոմատը մեզ համար նորություն էր։ Որտեղի՞ց… Նայեց մեր կողմը՝ հայի աչքեր էին, հայի դեմք ու դիմագիծ։ Մոտեցա.
-Դուք մեր քաղղեկ Սարգսյանը չե՞ք։
-Այո,- ասաց,- իսկ ի՞նչ է,- ապա մի փոքր դադարից հետո ավելացրեց,-
-Բոլորդ էլ հայեր եք՞։
-Մենք քեզ այնքան՜ ման եկանք…. ավտոմատը որտեղի՞ց։
- Ընկերս նվիրեց, մահացու վիրավոր էր… Մնաց նրանց ձեռքում… Հավանաբար գերմանացուց էր խլել… Լավ զենք է, ափսոս փանփուշտ չկա…՜…
Նա ստանձնեց հրամանատարությունը։ Փորձված զինվորական էր: Օրը կիսվել էր, երբ գերմանացի ավտոմատավորները սկսեցին մագլցել դեպի մեզ… Փլքանդ քարերի ետևում թաքնվելով բարձրանում էին, չէին կրակում՝ ավտոմատի համար հեռու էր:
-Կրակել նշանառությամբ,- կարգադրեց քաղղեկը,- -
-Խնայեցեք փամփուշտները։ -Դիրքավորվեք քարերի պռուկներին, ցույց մի տվեք ձեզ։ Մեկ-մեկ քարեր գլորեք…
Բոլորս մի մարդու նման գործի անցանք։ Թշնամին անշարժացել էր: Սակայն բարձրունքում լռություն էր տիրում, բացի մեզնից մարդ չկար։ Քաղղեկը մարդ ուղարկեց աջ թևը ստուգելու հարևանների գոյությունը։ Այդ կողմից վտանգը ավելի մեծ էր, որովհետև հարթ առանց ապառաժների տեղանք էր… Մարտիկը արագ ետ եկավ։
-Ընկեր քաղղեկ, մերոնցից ոչ ոք չկա, միայն գերմանացիներն են բարձրանում, շուտով կպաշարեն մեզ»։
-Արագ, վազեք դեպի քաղաք… Խառը վազեցինք։ Մոտեցած գերմանացիները կրակ էին թափում մեզ վրա… Հարկադրված մի կոտրտված ժայռից նետվում ենք ցած ու գլորվում դեպի ստորոտը… Ի՞նչ եղան տղաներս, քաղղեկը՝ չգիտեմ… Ես ինձ գտա ներքևում կուտակված ռուսների մեջ: Արդեն քաղաքի ծայրում էի: Իսկույն մի քանի հայերով իրար գլխի կիտվեցինք: Զորքը չէր ուզում ետ գլորվել։ Ուզում էին գրոհել: Եռում էին առաջին հերթին շեկերը.
-давайте на штурм … Ես էի այդ ուզում։
Давайте братья славяне давайте на штурм, -
Բայց ինչպե՞ս, դեմից գերմանական տանկերն ու ավտոմատների համազարկերն էին, հո չե՞ս գնա զուտ մահանալու, էշի նահատակ դառնալու։ Ոգևորության ալիքը ընկրկեց։ Խուճապ սկսվեց։ Դարձյալ ամեն մարդ իր գլխի ճարն էր տեսնում։ Խայտառակ, ամոթալի փախուստ էր։ Վերածվում էինք մանր խմբերի: Հարկավոր էր լքել քաղաքը։ Անհույս վիճակ էր… Դարձյալ հավաքվեցինք 15 հայերով: Գերմանացին արդեն թափանցել էր քաղաքի խորքը, այն էլ երկու կողմից, արևմուտքից ու հարավից։ Ես մտա թփերի մեջ՝ թեթևանալու: Ընկերներս խուճապի մատնված վազում էին։ Չգիտեմ ինչպե՞ս, բայց էլի մնացի մենակ։ Ուղղություն վերցրի դեպի ծովափ, որտեղից լսվում էին ականանետների համազարկեր։ Շուտով միացա փողոցային մարտեր վարող մեր զորքին: Արդեն հայտնի էր, որ մենք մեզ համար ճանապարհ ենք հարթում, քաղաքից դուրս գալու համար, քաղաքն արդեն հանձնված էր։ Արդեն մթնել էր, երբ հասանք քաղաքի հարավային ծովափը։ Մենակ ես էի հայ։ Բոլորը պատրաստվում էին գիշերել ծղոտե ծածկերի տակ: Ինձ շատ բան պետք չէր: Մի պատառ «սուխարիկ» գցեցի բերանս ու ընկա քնելու։ Լուսաբացին արդեն պարզ դարձավ, որ գերմանացին վերջականապես գրավել էր քաղաքը: Հարս ու աղջիկների հետ թևանցուկ ման էին գալիս: Հարկավոր էր արագորեն դուրս պրծնել քաղաքից։ Փոքրիկ մարտեր վարելով հասանք Վոլխովի գործարան։ Որոշված էր ամրանալ Վոլխովի գործարանում: Գործարանն ասես անթաղ կմախք լիներ, միայն պատերն ու երկաթե մասերն էին մնացել:
Երեկոյան կողմ տանկային միավորումների ուղեկցությամբ երևացին գերմանական ավտոմատավորները: Լսվեց հակատանկային մի քանի կրակոց և ամեն ինչ լռեց։ Նրանք այստեղ էլ գիշերային հրթիռներ չօգտագործեցին, ոչ էլ առաջ շարժվեցին։ Այնքան մոտիկ էին, որ անգամ զինվորների ձայներն էինք լսում: Մենք որոշեցինք նույնպես լուռ մնալ։ Առավոտյան իմացանք, որ հակառակորդը մեր աջ թևով առաջ էր գնացել ու մեր թիկունքում էր: Նրանց միտքը պարզ էր: Ի՞նչ պետք է անեինք։ Միակ հույսն այն էր, որ գիշերով փոխադրվենք այն ափը:
Տեղ-տեղ փոքր մարտեր տալով, համարյա առանց զոհերի հասանք նեղուցի ափին գտնվող Կապկան գյուղակը: Վերջին դիրքավորումն էր՝ նահանջի տեղ չկար: Մի կողմից շրջապատման վտանգն էր, մյուս կողմից անասելի ողբերգությունը. փախուստի դիմած ու նահանջած բոլոր զորամասերը հոծ զանգվածով կուտակվել էին նեղուցի երկայնքով ու պարզապես «հրանոթի միս» էին դառնում։ Շտապել էին ճողոպրել, մեծ ցամաք անցնել։ Սկզբում ոմանց հաջողվել էր անցնել, կարծեմ մի երկու երեք անգամ էլ նավերով փոխադրում էր եղել, բայց դրանով էլ բավարարվել էին, վերջ… Զորքը սպասում էր, բայց այլևս ոչ մի նավ չէր եկել, ոչ մի փոխադրում չէր եղել: Գերմանացիները հասցրել էին մոտեցնել հրետանին և դրանով ամեն մի հույս ու միջոց խափանվեց: Էլ օդային ռմբակոծումն էլ հարկավոր չէր: Ամբողջ նեղուցն ընկավ հրետանային ուղիղ նշանառության տակ։ Գիշեր-ցերեկ խփում էին։ Ոմանք փորձել էին փախչել ապավինելով նեղուցի ջրերի վրա կառուցված խաբուսիկ կամուրջներին ու տախտակյա կապերին, սակայն դրանից մահացողներն ավելի շատ էին…
Կապկան գյուղում էինք, Էլ գնալու տեղ չունեինք՝ ոչ ետ, ոչ առաջ, ոչ աջ, ոչ ձախ: Ետևում ջրե անդունդն էր, առջևում ճակատը։ Մի ծանր «Մաքսիմ» գնդացիր ունեինք: Մի քանի անվեհեր շեկեր դես ու դեն էին տեղաշարժվում ու հա կրակում: Հիմնականում դրա շնորհիվ թշնամին մեզնից հեռու մնաց, այնքան, որ մենք կարիք չունեինք հրացանային կրակ բաց անելու: Մեր դեմ կանգնած թշնամու ձախ թևը դա գիտեր, չէր առաջանում: Հանգիստ սպասում էր իրենց աջ թևից հիմնական խմբավորման: Նրանց ավտոմատավորները չէին կարողանում ավելի մոտիկ գալ, քան մեր «մոսին» հրացանները թույլ կտային: Օգտվելով դադարներից մեր դիրքերն էինք լավացնում, ուտելիքի պաշար էինք որոնում… Դրանք կային, միայն պետք էր տեղն իմանալ…
Կովկասից մենակ ես էի: Երկրորդ ցերեկն էր, որ Կապկանում էի։ Մի մեծ, խորը, դիրք էի ճարել: Խրամատավորվել էինք գյուղի վերևում: Մեզնից քիչ այն կողմ գտնվող լեռնապատնեշի գիծն արդեն բռնված էր գերմանացիներով: Մեզ մնում էր խուտորը պաշտպանել։ Վեր էի կացել դիրքս էի ուղղում մեկ էլ մեկն ընկավ իմ խրամատի մեջ։ Մինչ զարմացած իրեն էի նայում նա ինքը ամեն ինչ բացատրեց.
-Ադրբեփնջանլի յա՞մ,- ապա հասկանալով, որ հայ եմ ավելացրեց կոտրած ռուսերենով
-Այդ շեկերն ինձ թալանեցին տոպրակս վերցրին… Խրամատը սարքելիս տեսա, որ սև ես, ասի՝ անպայման հայ կլինի, փախա եկա։
Մեղքս եկավ, հարցրի.
-Ո՞վ է արել, ովքե՞ր էին։ Ցույց տվեց։ Ես որպես հրամկազմի սպա վրա տվի։ Իսկույն ընկրկեցին ու պարկն ինձ տվին: Շատ ուրախացանք՝ նա էլ, ես էլ, քանզի ուտելիքի պաշար չունեի, իսկ նրա պարկում ահագին բան կար: Հարց ու փորձ արի։ Բաքվեցի էր, վարորդ, անունը Մեհմեդ էր։ Այդ օրն էլ անցավ գնդացրային կրակի փոխանակումների մեջ: Իսկ ծովի ողբերկական տեսարանը շարունակվում էր. ափամերձ զորամասերը համառությամբ սպասում էին, թե ուր որ է փոխադրամիջոցեր կգան, իսկ գերմանական հրետանին չէր լռում։ Ամենուր օգնության կանչեր էին…
Երեկոյան թողնում էինք խրամատները գնում գյուղամեջ, դեսուդեն ընկնում, որ ուտելու բան ճարեն… Այդ երեկո մենք էլ իջանք ծովափի ժայռերի կողմը և սկսեցինք ուսումնասիրել այն կողմ անցնելու հնարները: Դա երկուսիս համար էլ իրական էր թվում, քանի որ ժամանակին ես որբանոցի լավագույն ծովային լողորդներից մեկն եմ եղել, իսկ նա, թե՝
-Ես Բաքվից եմ, լավ լողորդ եմ… Մեզ մնում էր լաստ սարքել: Ճաշեցինք։ Եղած վերջին ալյուրով մարգարինով ճաշ եփեցինք մեր կատելոկների մեջ: Քնելը հեշտ էր. աչքերդ փակում ես ու առավոտյան բացում: Երազների մասին դժվար է պատմել. մեկ՝ երանելի, մեկ՝ դաժան, դժոխային… Համենայն դեպս, լույսը քեզ համար է բացվում, արթնացար՝ ուրեմն բախտավոր ես, կենդանի ես…
Առավոտյան սարսափելի տեսարան բացվեց մեր առաջ՝ ամենուր դիակներ էին, իսկ ծովի ալիքներից դիահոտ էր գալիս… Այդ օրը որոշել էինք մեր կյանքերի փրկության գործով զբաղվել: Գյուղից դուրս մի ձորակի մեջ ինչքան ասես լքված մեքենաներ կային։ Սարքին էին, թե անսարք՝ չգիտեինք… Եռանդով ընկանք մեջները շատ: Ամբողջ օրը անվադողեր էինք քանդում հանում ու թեև շտապում էինք, բայց այդ գործը ամբողջ օրը խլեց: Երեկոյան կողմ մեր քանդածն առած գնացինք ծովափ։ Փայտ, տախտակ, կապ…. դեսից դենից սկսեցինք ճարել ու լաստանման մի բան սրքել։ Չհասցրինք, մթնեց: Հաջորդ առավոտ վերջնականապես պրծանք լաստի գործից ու պատրաստվեցինք փոխադրվել այն ափը։ Մոտեցանք ափին։ Ջուրը սառն էր, դիահոտ, չարագուշակ… Մտածեցինք, որ լաստի խորտակվելու դեպքում կկարողանանք մնացած տարածությունը լող տալով անցնել: Այդ պահին տեսանք, որ մի զինվոր լողում է դեպի այս ափը։ Ինչու է լողում դեպի այս ափը, ինչի՞ համար… Թվում է մեր զարմանքը հասկացավ.
-Մի գնացեք,- ասաց,- դեպի հիմար մահ… Ոչինչ անել չեք կարող… Բոլորի ուժերից էլ վեր է… Ջրապտույտ է… Ես փրկվեցի ետ գալով միայն… Դուք գիտեք… ՄԻ գնացեք դեպի մահ… Համ էլ խփում են, չե՞ք տեսնում… Էլ չեմ ասի, դուք գիտեք, եթե ուզում եք իմ տախտակն էլ վերցրեք… Օֆ՜, փառք Աստծո, ես ափ հասա… Ցուրտ է»։ Մնացինք սառը ջրի մեջ կանգնած… Նայեցի այդ մարդուն՝ բարությամբ էր խոսում… --Ուրեմն, ասում ես չգնա՞նք, բարի մարդ, լող տալ գիտենք… Մարդն այլևս չպատասխանեց, ընկավ հողի վրա ու քնեց: Չէ՜, Ինչ լինում է, լինի, մենք ու մեր բախտը, ոնց մնացածը՝ այնպես էլ մենք… Դուրս եկանք ջրից… Գնացինք մի բան պատրաստել ուտելու և նորից անցանք մեր դիրքերը: Ի՞նչ անեինք… Միթե՞ օգնության չպիտի գային, այդ օրերին խոսվում էր մեր ուժերի օգնության գալու մասին: Սակայն հավատալու չէր, ոչ էլ հավաստի: Հավաստին այն էր, ինչ տեսնում էինք: Հավաստին այդ դիակներն էին, որ խրված էին ավազների մեջ, որ ալիքների հետ տարուբերվում էին… Երեկոյան դարձյալ մտանք ժայռաքարերի մեջ քնելու: Գյուղում անընդհատ տեղաշարժեր էին՝ կրում էին, տանում… Տղաներից մեկին ասացի,
Ինչու՞ են գյուղացիները պետական ապրանքը թալանում, որ դա լավ չի։
Նա ժպիտով նայեց ինձ.
-Չէ, ընկեր, նրանք որոշել են պարտիզան դառնալ, հասկացա՞ր։
Հա,- ասացի,- հասկացա, ապրեն իրենք…»… Այո պարտիզանական ընդհատակ էր նախապատրաստվում։
Գիշերը չքնեցինք՝ շատ էին կրակում…
Մեհմեդ, ասում ես ընտանիքդ ապահո՞վ վիճակում է… քեզ կհիշե՞ն»… Նա հոգոց քաշեց.
Հիշե՜ն, չհիշե՜ն… մահից հետո ինչիս՞ է պետք իրենց հիշելը… Կուբանում լավ էր… Ո՞նց ընկա այստեղ… Թյո՜ւ»…
-Իմը մի որդի է, Մեհմեդ, մի զավակ ու ես…
Վերջապես կարողացանք մի քիչ քնել: Առավոտյան ամպոտ, բաց թեժ օր սկսվեց: Կրակոցներ, ռմբակոծություններ, թե ճակատից, թե թևերից… Ուրեմն օղակը սեղմվում էր: Մեր կրակակետերը դադարել են գործելուց: Թշնամին մեզ սեղմեց ծովափի ապառաժների մեջ։ Դիրքից դիրք, կետից կետ ենք թռչկոտում: Հնարավոր չէ գլուխ բարձրացնել։ Արկի փորած փոսում Մեհմեդը մտնում է ոտերիս արանքը, տեղ չի թողնում գլուխս ցածրացնելու… Երկուսս էլ մի փոսում էինք… Հանկարծ զարմանալի դադար տիրեց, շուրջբոլորը լուռ էր։ Չարագուշակ լռություն էր… Մեհմեդը տակիցս դուրս եկավ չորս կողմը նայելու.
-Այ գիշի բիր-բախ…(ընկեր նայիր այնտեղ) բոլորը ձեռքները բարձեցրած գնում են»… Տեսանք մեր գլխավերևի ժայռերի վրա կանգնած գերմանացի ավտոմատավորները ավտոմատի նշանացույցով մեզ են ցույց տալիս ու կանչում են
Քոմ, քոմ: Դուրս եկանք՝ մեր զորքի կուտակումները ձեռքները բարձրացրած գնում են…
ԱՅԴ ՄԵՌՅԱԼ ՕՐԸ 1942 թ. ՄԱՅԻՍԻ 20-Ն ԷՐ:
Մեհմեդն ասաց.
Գնանք»։ Ասի.
Գնանք՝ մեզ չխփեն, տեսնենք հետո ինչ է լինելու»։

rstak58
25.11.2010, 23:41
-Քոմ, քոմ, քոմ--. ժայռերի տակից, խրամատներից, փոսերից, ծովափից հավքում էին մերոնց: Հպարտ էին «քոմ» կանչող լակոտները: Թվում էր, թե մոծակները ոչխար են հավաքում: Մենք շարժվում էինք գլխահակ, ամոթի բեռան տակ կքած, ընկճված, պարտված զորքի ամբոխվածությամբ… Իրարից ոչ հեռու, բարձրակետերի վրա կանգնած ավտոմատները մեր կողմն էին ուղղել իրենց զենքն ու հայացքները։ Նրանք հաղթողներն էին, պիտի ենթարկվեինք: Մի քանիսը ավտոմատների հետ խաղալով, ծաղրանքով էին կանչում։ Գերմանացի զինվորները մոտեցող գերիներին նշան էին անում, որ աստղերն ու ուսադիրները պոկեն շպրտեն: Այդ էլ անում էին: Մենք էլ նույն «ծեսերը» կատարելով և խառնվեցինք հավաքվածներին։ Չէին թողնում շատ հավաքվենք, իսկույն մաս-մաս անում ու տանում էին։ Օրը թեքվել էր:
-Մեհմեդ,- ասացի,- այսօր մայիսի 20-ն է, 1942 թվի մայիսի 20-ը, Կերչի նեղուց, Կապկան գյուղակ։ Հիշենք, չմոռանանք, որ մեզ լքեցին, ստիպեցին գերի ընկնել իրենց անկազմակերպության պատճառով։ Փախչողը փախավ ու ոչ ոք օգնության չեկավ, ոչ ոքի չփոխադրեցին։ Ինչքան անմիտ, անտեղի զոհեր տվինք, քանիսը ջրասույզ եղան……
Ապա ինքս ինձ սկսեցի խորհել. «Ճակագիր, քեզ հավատում եմ, այս էլ որերրորդ անգամ ես կենդանի եմ մնում…»…
Շուտով գերված մասերն իրար միացրին ու իրենք դառան զինված պահակախումբ: Նախքան մեզ քշելը խուզարկման ու կողոպուտի բովով անցկացրին: Նեղուցից բավական հեռու գտնվող հարթ տարածք էր։ Շտապում էին։ Մի քանի տեղ ծածկոցներ փռել տվին ու կարգադրեցին, որ ով ինչ ունի ինքնակամ թափի այնտեղ, եթե ոչ՝ մահ… Մեհմեդը դառավ ինձ, թե.
Յոլդաշ, կուսակցական տոմս ունե՞ս,
-Ունեմ – մոտս է
-Մոտդ չպահես, պատռի գցի, կխփեն, կոմունիստներին կենդանի չեն թողնի:
Ես նրանց զբաղված լինելուց օգտվելով, իսկույն կողմնորոշվեցի՝ ոչ թե կպատռեմ, այլ մի կերպ թաքցնեմ այստեղ: Ծլկեցի դեպի քիչ հեռու գտնվող ինչ-որ տափակ մեծ քարը և նապաստակի նման ականջներս սրած սկսեցի տակը փորել: Թաղեցի այդ քարերի տակ ու արագ ետ սողացի։ Ամբոխին հասնելու հետ նոր միայն հանգիստ շունչ քաշեցի։ Մթնել էր, գերմանացիներն ավելի ու ավելի էին խստանում. --Բստրե, բստրե, սկորո բում…
Մոտս Ղափանի արհմիության կողմից լավ ղեկավարությանս համար պարգեվատրված մի ժամացույց կար, թաքցրի իմ ճվերի արանքում: Մեզ քշեցին դեպի ետ։ Նորից Վոլխովի գործարանում էինք, Կերչում։ Գիշեր էր: Քաղաքի ծարամասային փողոցներով արագ անցկացրին արևմտյան ծայրամաս: Հասանք քաղաքը եզրող խճուղու ցանկապատին: Այստեղ թույլատրեցին թափվել գետնին մինչև լուսանա: Մենք թափվեցինք ու քնեցինք:
Վեր կացրին. արև էր: Ճանապարները հազիվ էին չորացել: Մեզ քշում էին դեպի ետ՝ Ղրիմի խորքերը: Այնտեղ խառնեցին գերիների նոր զանգվածների: Սնունդ, ջուր…. այդպիսի բաների մասին մտածելը ավելորդ էր: Ով դիմացավ՝ դիմացավ, ով չէ՝ մահ էր:
Ես ու Մեհմեդն արդեն նոր ընկերներ էինք գտել: Ես հայերի խմբում էի, նա՝ ադրբեջանցիների: Վերջին անգամ եղած ալյուրը մնացած մարգարինով քիչ միչ բովեցինք և բաժանեցինք մեր մեջ։ Դրանից հետո բաժանվեցինք: Նա ուրախությամբ գնաց միացավ իր ադրբեջանցիներին, ես՝ հայերին։ Հիմնականում լենինականցի տղերք էին միմյանց մտերիմներ:
Ճանապարին նկատեցի, որ աղջիկ գերիներ էլ կան: Պահակախումբը նրանց տանում էր իրենց հետ՝ զվարճության սիրահար էին։ Պիտի ասեմ, որ աղջիկներն էլ իրենց հերթին գաղտուկ ձեռք էին մեկնում գերիներից ոմանց։ Ճանապարին հանդիպում էինք նեխած դիակների, սատկած ձիերի: Ծարավ էինք։ Աչքներիս անընդհատ լճակներ էին երեվում՝ միրաժներ էին։ Վերջապես հասանք մի փոքր լճակի: Հեռվից նկատեցինք, որ աղջիկները լվացք էին անում: Մեզ թույլատրեցին մաս-մաս մոտենալ ջուր խմել և անմիջապես ետ գալ: Այդպես շարունակում էինք քայլել գերության ճանապարհներով։
Այդ բոլոր օրերում մենք ոչ մի բնակավայրի երես չտեսանք, մթերք չստացանք։ Միայն մի տեղ ջրով կաղամբ տվին, այն էլ մեզ չհասավ: Ղրիմի ինչ-որ հավաքակետում մեզ միացավ ևս մի մեծ գերախումբ։ Ըստ երևույթին մեզ միացրին հանքախորշերում ծվարածներին… Այս մարտիկները Վոլխովի կողմերում, կռվի լավագույն ձևը, համարեցին, ոչ թե ճակատումը այլ' տափելը: Թաքնվել էին հանքախորշերի ու հորատանցքերի մեջ։ Դրա լավն այն էր որ, նրանք կազմակերպվածություն ցուցաբերեցին, դուրս չեկան, չհանձնվեցին: Գերմանական օկուպանտները ստիպված եղան հատուկ միջոցներ գործադրել, հատուկ ժամկետներ սահմանել, պաշարված պահել… Վերջում ծխահերձ անելով, սովահար տանջելու սպառնալիքներով ու մյուս կողմից խոստանալով կամավոր հանձնվողներին կյանք շնորհել, հասել էին իրենց նպատակին։ Իմ հետի լենինականցիները այդտեղից էին:
Ինչքան գերի կար՝ միլիոն անգամ շատ ոջիլ… Անտանելի էր. բռերով էինք շպրտում մեր վրայից… Ոնց որ հրեղեն ասեղներ խրեին մարմինդ։ Մեր ոսկորների ծուծն անգամ խժռում էին:
Գերիների մեջ ոչ միայն կեղտ ու ոչջիլ էր կուտակվել այլև տարբեր այլանդակ թայֆաներ էին առաջացել: Հատկապես «ծախվածներն» ու ավազակներն էին մնացածներին նեղում: Մի երեկո ճանապարամերձ մի ամայի վայրում թողեցին, որ գիշերաթափ լինենք։ Ավազակ գերիների մի խումբ կողոպուտի վրա էր։ Քաշեցին իմ ուսի փոքրիկ պարկը, որի մեջ մի քիչ օրապահիկ ունեի, այն բոված ալյուրի մնացորդն էր: Ազատվեցի մտնելով մեր հայ տղաների մեջ:
Հաջորդ օրը մեր բազմահոծ զանգվածը խցկեցին նախորոք փշալարերով շրջափակված ու պահակներով հսկողված մի տեղ։ Այդ վայրում ամեն խումբ իր համար տեղեր էր հարմարացնում: Ասի գնամ դատարկվեմ գամ ու քնեմ: Կողքիս ուրիշ հայ տղաներ նկատեցի: Մոտեցա ասացի. «
-Տղաներ, պարկս մի րոպե թող մնա ձեզ մոտ, ես դուրս գնամ ու գամ։
Դրա համար փշալարերի երկարությամբ նախապես ակոս էին բաց արել։ Շտապ կարգով գնացի եկա։ Արդեն մթնում էր. ման եկա՝ չկան, իրենց տեղում չեն։ Ձայնում եմ.
-Տղաներ, հայեր, ընկերներ…՝ չկան։ Տեղները ցույց տվին։ Մոտեցա.
-Տղաներ, տվեք իմ պարկը։ Ձայն չկա։
-Արա,- ասում եմ,- դուք հայ չե՞ք։ Ձայն չկա: Սկսեցի քաշել.
Վե՛ր լակոտ պարկս տուր
-Ի՞նչ ես ուզում, ո՞վ ես, ի՞նչ պարկ, դու մեզ բան չես տվել, գնա՛, հեռացի՛
-Տղե՛րք,- ասում եմ,- հայ եք, գոնե պարկս տվեք, վրաս գցելու բան չունեմ …
Քար լռություն. իբր թե քնած են… Չգիտեմ հիմա իրենք կենդանի՞ են, թե չէ, բայց ես մինչև հիմա էլ նողկանք եմ ապրում նրանց հիշելիս։
Հավաքակետում գերմանցիները նախնական դասվորություններ ու հաշվառումներ կատարեցին։ Լավն այն էր, որ մեզ սկսեցին գրամներով հաց տալ՝ մի հաց 4-6 հոգուն և երկու շերեփի չափ ջրառատ կաղամբի եփուկ: Շարում էին խումբ-խումբ, առանձնացված կաթսայի մոտ, բաժինը լցնում, քշում էին ստացողների կողմը: Շատ հազվադեպ, բայց հնարավորություն էր ստեղծվում ստացողների կողմը խցկվել նորեն ստանալու հույսով: Իմ հետ ընկերացած՝ ղափանցի անասնաբույժ Վազգենի հետ փորձեցինք մենք էլ այդպես անել: Հաջողվեց մոտենալ մինչև շերեփը: Հենց որ շերեփին հասանք՝ մահակն իջավ մեջքներիս… Հազիվ դուրս ճողոպրեցինք, խառնվեցինք արդեն ստացածների ամբոխին։
-Արա էդ ո՞նց ճանչեց սրիկան,- հազիվ արտաբերեց Վազգենը:
Բանն այն է, որ մեր գերիներից ոմանք արդեն կամավորագրվել էին, որպես կարգ ու կանոնին ծառայողներ, հետագայում ժանդարմներ ու հսկիչներ դառնալու հույսով: Ճիշտ է այս դեպքում մեզ մատնողը նրանք չէին, այլ հենց ինքը՝ գերմանացի հսկիչը: Մեր միջից դուրս եկած այդ ժանդարմները, որոնք առհասարակ շեկերից էին, շատ բացասական և հաճախ ստոր անձնավորություններ էին, ինչ սրիկայություն ասես, որ չէին անում՝ էլ մատնությններ, էլ կողոպուտներ:
Արևոտ օր էր: Վերին աստիճանի հյուծված, նվաղած էի, ոսկորներս ցցվել էին, ոտքերս քարշ տալը հսկայական ծանրություն էր ուժատ մարմինիս համար: Ընկել էի գետնին ցնցոտիավոր ու կիսամերկ: Մեզ հսկող ավտոմատավորներ էին կանգնած: նրանցից մեկը բացված ճիվերիս արանքով նկատեց թաքցրած ժամացույցս: Մոտեցավ ինձ ու ավտոմատի խզակոթով շարժեց ոտքերս: Գլուխս բարցրացրի տեսնեմ ինձ է նայում: Նշաններով հասկացրեց, որ ժամցույցս տեսել է, ապա հաց տալու պատրաստակամություն հայտնեց, իհարկե ժամացույցիս դիմաց։ Բնազդաբար մերժեցի, ոչինչ չէի ուզում զիջել, ոչնչով չէի ուզում ընդառաջել թշնամիներին: Ես համառությամբ չտվի, իսկ նա շատ հանգիստ մարդավարի հեռացավ: Հետո միտք էի անում այս զինվորի մարդկայնության մասին: Չե՞ որ նա կարող էր առանց ինձ դիմելու քաշել, պոկել ու բռնագրավել, իմ կամքն ու համաձայնությունը իր ինչին էր պետք: Այդ մի պատառ հացը մի օրվա համար էր, փրկություն չէր, ժամացույցիս մշտական ընկերության հետ չէր համեմատվի։ Բայց միշտ կհիշեմ այդ գերմանացուն, նա մարդու զավակ էր: Աստված տա զոհված չլինի: Ես այդ ժամացուցը, պիտանի թե անպիտանի, հասցրել եմ նորեն հայրենիք:
Այդտեղից մեզ խմբավորեցին, լցրին բեռնատար վագոնիների մեջ ու պահեցին մի գիշերվա չափ։ Տեղ ու դադար չկար, առանց դիակ դառնալու՝ դիակի նման թափվեցինք գետնին ու հայդա՜ դեպի Դնեպր՝ ֆրոնտից հեռու՝ խոր թիկունք: Այնտեղ Ուկրայինայի մշակված տափաստաններ էին: Այդ ամենը մինգամից վերածվել էր գերմանական ֆաշիզմի պլանտացիաների, ուկրաինական ժողովուրդը՝ ստրուկների: Տեսանք, թե ինչպես էին կոլտնտեսային համակարգն օգտագործում գերմանացի նոր տերերը: Դա մի յուրատեսակ ստրկատնտեսության անցնելու «բազիս» էր: Ամբողջ համայքի բանող ուժը դաշտերն էին քշում ու պահակության տակ աշխատացնում: Նրանց մոտով անցնելիս, տերերը քշում էին մեզնից հեռու, որպիսզի մեզ չկարողանան ոչ մի բան փոխանցել, այնուամենայնիվ նրանց հաջողվում էր ճանապարի երկարությամբ ջրով լի դույլեր, տակառիկներ դնել, իրենց հետ ունեցաց ոտելիքի ամբողջ պաշարը հեռվից շպրտում էին ճանապարների վրա… Նրանցից շատերը երևի գերի այրեր, որդիներ ունեին… Իհարկե սպաներն էին առաջ նետվում, հրում, խլում հացի պատառները… Ես այդ բարիքից չեմ կարողացել օգտվել։ Երբ գերիներից ոմանք այլևս չէին կարողանում քայլել՝ մեզնից հետո գնդակահարվում էին:
Մի պայծառ առավոտ, երկար ճանապարներով գնալուց հետո մեզ դադար տվին, որ մի քիչ սեղմեն չափից ավելի երկարած շարանները: Մեկ էլ տեսա, որ կողքիս կանաչին են տալիս խաղողի դալար այգու ծիլերը: Հնարավոր էր հենց պառկած տեղից էլ ձգվել ու ահագին ուտել։ Մի քանիսը պոկեցի ու…. թրա՜խկ՝ հարվածն իջավ վզակոթիս։ Սոսկալի հարված էր՝ աչքերս մթնեցին։ Տեսա գլխավերևումս կանգնած է ավտոմատավոր գերմանացի լակոտը։ Սկսեց ոտքով հարվածներ հասցնել ու ձեռքով հասկացնել, թե ինչու եմ պոկում, չէ որ պիտի խաղող տա, մարդիք օգտվեն։ Կարծես ես այդքանը չեմ հասկանում վայրենի եմ։ Զայրութով հասկացրի, թե ես մարդ չե՞մ, մեռնում եմ սոված: Նա հեռացավ…
Գերության ճանապարին՝ ես գտա իմ գաղափարի ու հոգու ընկերոջը՝ ՑՈԼԱԿ ՀԱՅԿԱԶՅԱՆԻՆ: Մեր տանջալի, ճանապարհը սկսեց մի քիչ թեթևանալ իրար պատմած հուշերով, խորհրդածություններով ու կենսավերլուծականներով: Խոսում էինք խորասույզ անմիջականությամբ, անկեղծ համոզվածությամբ: Չեինք խնայում ոչ մի «կուռք», ոչ մի դոգմա. ինչո՞ւ եղավ, ե՞րբ, ինչո՞ւ չպետք է լիներ… Ես նայում էի մեր կտրած ճանապարին, մեր անծայր երթին, տեղացի ժողովրդին ու նրանց նոր վերակացուներին… «
-Ցոլակ,- ասացի,- սա հռոմեական ստրկատիրությանը վերադառնալ չէ՞… այդտեղ էր, որ ես նրան տվի իմ»վեթոն«. հայտնեցի գաղփարիս կորիզը։
-ԵԹԵ ԱՅՍ ՔԱՈՍԻ ՄԵՋ ՄԱՐՔՍԻԶՄԸ ՉՔԱՆԱ, ՈՐՊԵՍ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ՔԱՈՍԻ ԶՏՄԱն ՈՒՂԵՑՈՒՅՑ,ԵՍ ՆՈՐԵՆ ԿՀՅՈՒՍԵՄ ԱՌԱՋԻՆ ԲՋԻՋԸ:
Մի օր էլ ձայն տվեցի.
Հայեր, ցնորք է, թե՞ ոչ, դուք է՞լ եք այն լիճը տեսնում… Կապույտ, պայծառ լիճ է… Հասնեինք ու մի քիչ կազդուրվեինք»…
Ցոլակը զվարթացավ.
Թվում է թե մոտ է, բայց գնում, գնում ու չենք հասնում, ես վաղուց եմ տեսել… Միգուցե Դնե՞պրն է, Ջիվան»…
Ո՛չ մեկն էր, ո՛չ մյուսը, բայց մի քանի օր անց գիշերով հասանք Դնեպրի ձախ ափը:

rstak58
28.11.2010, 21:13
Կամուրջի մասին խոսք լինել չէր կարող: Այնուամենայնիվ, հասկանում էինք, որ մեզ այս կողմում չեն պահելու, անց են կացնելու: Լաստերով, նավերով, ու այլ միջոցներով առանց հապաղելու անց կացրին: Քիչ ու միչ լվացք անելուց ու ծարավներս հագեցնելուց հետո քարշ տվին դեպի Նիկոլաևսկ: Գերավարության ամենախոշոր հավաքատեղիներից մեկն էր։ Այստեղ մեզ «տեսակաորելու» էին: Լցրել էին քաղաքի հարավային կողմում գտնվող բարձրադիր զորանոցները: Սնվելու ու ջրի հարցը լարված էր, թեև ինչ-որ բան բաժանում էին: Որոշ չափով ինքնամաքրություն կատարեցինք, թեև այդ անիծյալ մարմնական թշնամիներից՝ ոջիլներից ազատվելու հնար չկար: Հիշում եմ, որ «կոտիլոկ» ու գդալներ տվին: Այս այն կետն էր, ուր բոլորս էլ սպսում էինք մեր հետագա ճակատագրին: Եթե ճանապարհին ու մյուս հավաքակետերում մեկ-մեկ շարում էին ու «յահութ կոմիսար, յահութ կոմիսար» ասելով ջոկոտում (մեծ մասամբ մատնիչների օգնությամբ), ապա այստեղ մեծմաշտաբ էին հոխորտում. «ռուս կապուտ, բոլշևիկ յահութ, հայլ Հիտլեր»… և այլն։
Կամավորականներ ու ժանդարմներ հավաքագրելիս տարբեր միջոցների էին դիմում։ Այստեղ արդեն ուժեղանում էր նրանց ծախված ներքին ցանցի դերը։ Մի սևալույս առվոտ երկուսով վեր կացանք։ Ցոլակը գնաց լվացվի ու կոտիլոկով ջրի պաշար բերի, հետո ես գնամ: Մեկ էլ երկու երեք ծախված ռուս և ուկրաիինացի իմ գլխավերևս կանգնեցին, թե՝ ինչու ես մեր «կոտիլոկը» գողացել։ Շշմեցի։ «Տո ձեր քաշեք ավզկությունն ինձնից...» ասացի։ «Մենք վկայում ենք, որ դու գողացար, բերիր, հետ տուր մեր կոտիլոկը» ու քաշում են։ Ցոլակի հետ դրանց հակահարված տվինք, կորան գնացին: Շատ չանցած կարմիր «Թ» տառով թևկապը կապած՝ կերած խմած նախկին գերի ժանդարմը նույն կողոպտիչների հետ կանգնեց գլխներիս։ Լախտը ձեռքին ոլորած էր՝ շրա՜խկ՝ խփեց դեմքիս ու ինձ քաշեց վեր: «Ինչի՞ համար,- գոռացի,- ինչ եմ արել»։ Շրա՜խկ՝ մեկ էլ խփեց ու ես ընկա։ Մի երկու լախտ էլ հավելյալ խփեց: Ջրով լիքը «կոտիլոկս» վերցրած ուզում էր գնալ, բայց ես հասցրի բռնել, չտալ։ «Դուք գազաններ եք» ասացի։ «Մալչատ, յոլդաշ» լսեցի ի պատասխան։ Վերջին հարվածը վերջականապես տապալեց ինձ ու այդ պահից էլ կոտիլոկ չունեի…
Մի օր էլ տեսանք, որ պաշտոնական սեղաններ են տեղդրում… Շուտով «պոլիցայնները» ցրվեցին տեղեկացնելու, որ ցուցակավորում են՝ մաս-մաս պիտի ցրեն տարբեր վայրեր, տարբեր երկրներ պիտի ուղարկեն: Հերթը հասավ մեզ: Մոտեցանք. հարցերին պատասխանեցինք թարգմանչի օգնությամբ: Հաջորդ օրը մեզ խմբերի բաժանեցին, որ ուղարկեն ըստ նշանակման։ Լավ հիշում եմ, որ խոսում էին ֆաշիստական նոր զորամիավորների հավաքի մասին, որոնք համարվում էին վերմախթի ռազմական հզորության հենարանը , իսկ վերմախթը՝ աշխարհի տերն ու անհաղթելի տիրակալն էր:
Մեզ քշեցին մի տեղ և սկսեցին ամբարել մի նավի մեջ։ Այդ վայրը կարծեմ Բուգ գետի գետաբերանին էր։ Արդեն մթնում էր, էլ այդքան հոծ ու անթիվ չէինք… Նավի մեջ միայն պարզ դարձավ, որ քշելու են իրենց դաշնակից Ռումինիա։ Արդեն հանձնվել էինք ռումինացի «սանթիների» պահակությանը: Նավն էլ ռումինական էր։ Առավոտյան մեզ «բեռնաթափեցին» Բուգի աջ ափին: Մի պահ ազատ շունչ քաշեցինք, չորս կողմներս նայելու, շարժվելու հնարավորություն ստացանք։ Անմիջական հսկողությունից, ավտոմատների անվերջ ճարճատյունիցից ազատվեցինք: Զինված մարդիկ կային, բայց նրանք իրենց համար գերիների մեջ ման էին գալիս, առանց առանձնակի նեղություն պատճառելու:
Առաջին իսկ կարգադրությունը հուսդրող էր. «բոլորը խուզվեն մինչև վերջն մազը, անցնեն դաշտային բաղնիսով և հագնեն գերու «համազգեստ»: Սա ասես փրկություն լիներ: Շատերի երեսին ժպիտ երևաց: Այնուհետև գրանցեցին, որ օրապահիկ բաժանեն։ Գրանցում էին ըստ դասկների, ճիշտ և ճիշտ այնպես, ինչպես կարմիր բանակում էր: Բաժանեցին երկու խմբի։ Ես ընկա Բոլգրադի ճամբարի խումբը և նորից հայտնվեցի արդեն լավ ծանոթ լենինականցիների մեջ: Ցոլակին այլ ուղղությամբ տարան, կարծեմ «ինտիպենտելիա» ճամբարը:
Բոլգրադը Բեսարաբիայի մի փոքրիկ ավան է, բարեբեր հողեր ունի: Մեր ճամբարը փշալարով արգելափակված փայտե բարաքների դասավորություն էր։ Ճամբարի պետն ու պահակությունը խստապահանջ էին, սակայն պահանջելուց և բացատրականից դենը չէին անցնում: Շուրջբոլորը տախտակյա պատերի վրա փակցված էին մոտավորապես հետևյալ բովանդակության կարգախոսներ՝
«մարքսիսզմը հրեական խաբեբայություն է»,
«ռուսները հրեաներին են ենթարկված»,
«սովետների բռնատիրությունը քայքայվել է»,
«գերին իրավունքից զուրկ է»,
«գերին բողոքելու իրավունք չունի»,
«Ձեր կառավարությունը Ժնևի կոնվենցիան չի ստորագրել»,
«փախչողը՝ կգնդակահարվի առանց դատի»,
«գերու համար դատ չկա» և այլն:
Մենք չգիտեինք, որ այստեղի պայմանները համեմատաբար տանելի են և մնացած բոլոր ճամբարների հետ համամատվելու եզր անգամ չունեն: Այստեղ գերի պահելու պարտավորություն, կենդանի թողնելու ցանկություն կար: Արհեստավորին ու մասնագետին օգտագործում էին ճամբարի պետքերի համար։ Այստեղ ես Սուրենի մոտ վարսավիրություն սովորեցի: Մեր համակ բարություն Մինաս հայրիկը, որ շատակեր էր, մեկ-մեկ ընկնում էր սրանից նրանից «ավելցուկ» կորզելու ետեվից: Մի կեղտոտ պատռված շինել կար հագին, որի տակ անմիջապես մերկ մարմնն էր։ Մնացածը փոխանակել էր ուտելիքի մնացորդների ու ծխախոտի մնացուկների հետ։
Ձմեռնամոտին մեզ այնտեղից քշեցին։ Այս անգամ տարան Ռումինիայի խորքերը: Այստեղ այնպիսի դժոխքային պայմաններիր մեջ ընկանք, որ նկարագրելն անհնար է։ Դա Ռումինիայի համար բավական կարևոր մի քաղաքի մերձակայքում էր: Եթե չեմ սխալվում՝ քաղաքը կոչվում էր Սլաբոզիա: Ցուրտ ձմեռ էր: Մեր տեղը խոնավ էր, ամբողջությամբ հեղուկ զանգվածի մեջ էինք: Մաքրություն պահել հնարավոր չէր: Գերիների նորանոր զանգվածներ էին մեզ միացնում, որոնք հյուծված, կմախքացած էին։ Շուտով շնչելն անգամ դժվարությամբ էր տրվում: Սրա հետ մեկտեղ մեզ հետ սկսեցին ավելի խիստ վերաբերվել. մահակ, լախտի, մտրակ, հայհոյանք, սանձարձակություն… Սնունդը պտղուցով: Ցուրտը մտնում էր ոսկորներս:

rstak58
28.11.2010, 21:15
Այնտեղ պատահեցին առանձին հիշատակության արժանի դեպքեր: Նախ «Ինտիպենտենիայի» հյուծված, ոսկրացած գերիների հետ միացանք: Սկզբում Ցոլակին չտեսա, նա չերևաց, սակայն հետագայում գտանք իրար, ապա այն, որ այստեղ ծայր առան փախուստների շարանը: Դրանց հետևեցին ինկվիզիցիոն խստություններն ու պատիժները։ Առանց դատ ու դատարան առանց մարդկային խղճի խայթ զգալու… Մեկ էլ տեսար այդ սառնամանիքին կիսամերկ դուրս էին քաշում բաց հրապարակ. դատաստան է կատարվելու փախած-բռնվածների հետ։ Քանի որ իշխանությունը հրաման էր իջեցրել, թե փախած գերիներ բռնողը պետականորեն պարգևատրվում է, ապա փախչելն ու երկրի սահմանից դուրս գալն անհնար էր։ Հատկապես սոված գերու համար: Բոլոր փախչողները ուշ թե շուտ բռնվում էին, նույնիսկ Ուկաինա չէին հասնում:
Հատկապես դաժան էին այն օրերը, երբ բռնվածների դատաստանը, ի սարսափ մասսայի, կատարվելու էր հրապարակորեն: Ահա ադպիսի մի դաժան օր, առավոտ կանուխ, նախքան մի շերեփ ջրակաղամբ տալը,
Հայլա, հայլա» (դուրս, դուրս,) գոռալով բոլորիս քշեցին ձյունածածկ հրապարակը։ Պարտադիր կարգով պետք է տեսնեինք, թե ինչպես են տանջելու բռնված փախստականներին: Երկու զույգ փախչողների կլոր շրջանակի մեջտեղ էին հանել, ասես ամֆիթատրոն լիներ: Պիտի ասել, որ գերին գերուն նույնքան հարազատ է, որքան հայրը՝ որդուն, եղբայրը՝ եղբորը: Եվ ահա չորս գերիներ, ավելի ճիշտ կլիներ ասել ուրվականներ, կանգնած էին սարսափելի սպասման մեջ։ Լռությունը խախտեց պարետի գամփռի հաչոցը։ Պատժվողները տկլոր ու բոբիկ կանգնած դողում էին։ Հետո պարետի հրամանով սկսվեց ցուցադրական պատիժը. մեկին կապում էին մյուսի շալակին ու լախտը տալիս երրորդի ձեռքը՝ հիսուն հարված… Այսպես հաջորդաբար ու բոլորն էլ ուշաթափ էին լինում։ Դա պիտի շարունակվեր մինչև պատժվողը մահանար։ Մենք փորձում էինք թիկունք դարձնել, արցունքներից ձյունը հալվում էր, բայց մեր ետևում շարված «սանտինելիան» սվիններով ստիպում էր շուռ գալ ու նայել։ Դա կատարվում էր 1943 թվականի փետրվարին։ Ըստ երևույթին, ստալինգրադյան անցքերի կապակցությամբ կատաղած էին:
Այդ նեղ, դժնդակ օրերին, մարդիկ սկսում են կերպանավորվել, երևում են իրենց ամբողջ էությամբ, այնպես՝ ինչպիսին կան։ Ես կարող եմ վստահաբար ասել, որ ես մնացի «իմ Sացուի արժանի ժառանգը»։ Սոված էի, սակայն փորիս ենթական չդարձա։ Բնականաբար փնտրում էի ինձ նման ընկերոջ։ Աչքիս առաջ էին բոլորը՝ համ ու հոտով լենինականցիներից Ազատ Սուքիասյանը, Մուկուչ Մալոյանը, որ մեկ-մեկ Ջիվանու «Մայրիկն» ու «Ձախորդ օրերն» էր երգում… Մալոյանը՝ բաց անձնավորություն էր, անդավաճան։ Վստահությամբ կարելի էր ասել. սովետական մաքուր մարդիկ էին։
Մնացածներին բաց եմ թողնում, քանի որ բոլորին ընդգրկելը դժվար է: Սլաբոզիայում գերիներն ըստ ազգությունների էին խմբավորված։ Այդ խմբերը միմյանց հետ խառնվում էին ըստ ցանկության: Հայեր կային և ռուսների և ուկրաինացիների մեջ, անգամ վրացիների մեջ կար՝ թիֆլիսեցի հաղթանդամ Արտաշես բժիշկը։ Թիֆլիսեցի մի քաղաշխատող էլ կար մեր մեջ։ Բերիայի հետ մոտիկություն էր ունեցել:
Ես Ցոլակին չէի տեսնում, չէի հանդիպում, ընդհանրապես մեկուսի էի մնացել: Օրագրությամբ ու մտորումներով էի զբաղվում, սակայն ոչ մատիտ ունեի, ոչ թուղթ: Դեսից դենից կտորտանքներ էի ճարում… Շատերն էին կտորտանքներ ճարում, նայած թե ում՝ ինչ էր հարկավոր. ես՝ թղթի ու մատիտի կտորտանք էի ճարում, Սուրենն ու Ասատուրը՝ ծխախոտի:
Ձմռան մի ցուրտ օր, հատուկ լուր եկավ.
-Շարվե՛ն բոլոր հայերը՝ հանդիպելու են հայկական կարմիր խաչի կողմից նպաստ բերողներին։
Եվ ուրախացանք և շփոթվեցինք: Գնացինք: Մի տեսակ անհարմար ենք զգում. սովյալ ճամբարի աչքի առաջ մեզ երևի ինչ-որ բան են տալու… Միգուցե նույնիսկ ջոկում են, որ մեզ փրկե՞ն… Մեզ շարելուց հետո տարան փայտյա եկեղեցին, դռները բացեցին և մեզ հավաքեցին ներսում: Շարված սպասում էինք, կլինեինք երևի մի քառասուն-հիսուն հոգի: Հակառակ կողմից երեք հոգի ներս մտան՝ պահնորդի հսկողությամբ: «Սանթիլները» մեզ «զգաստ» տվին: Կմախքների պես քարացած կանգնել էինք: Եկողների բերանները չի բացվում, միայն խոր թառաչներ էինք լսում… Նրանցից մեկը տերտեր էր՝ սևազգեստ, բայց առանց պարեգոտ, շուրջառ, առանց բուրվառի։ «Սուրբ գիրքը» բարձրացնելով նա սկսեց իր քրոզը.
- Հայ որդիներ, դուք դուրս եք մնացել մեր քրիստոնեական սուրբ հավատքից: Բայց հայոց եկեղեցին ձեզ նորից ընդունում է իր գիրկը: Ես հայցում եմ առ Աստված, որ բարեպաշտ մեր ժողովուրդի զավակներին պահի ու պաշտպանի, ապավեն լինի մեր ամեն մի տառապյալին։ Ամեն»։
Ապա սկսեց իր տարօրինակ «շարականը».
- Տեր ողորմյա, Տեր ողորմյա։ Էն ինչ հի-մա կը-լը-սեք, դեմք-նե-րուդ թող չե-րեվ-նա։ Ձե-րոնք ձեր մեծի անվան քաղաքի տակ սա խոզ ուտող-ներուն լավ դաս մը տըվել են՝ ա-մեն, ա-մեն… Փըր-կյա զմեզ ի չա-րեն, զի քո է ար-քա-յու-թյուն և փառք հա-վի-տյա-նըս ա-մեն:
- Դե հիմա, զավակներս, խաչ հանեք որ ես գիտենամ, որ զիրար հասկացանք։
Խաչ հանեցին գրեթե բոլորը, ու թեև ինձ համար ամեն ինչ հասկանալի էր, բայց ես միևնույնն է խաչ չհանեցի՝ ես Աստծո հետ իմ հաշիվներն ունեի։ Իսկ քահանան շարունակում էր.
- Հիմա ձեզ հետ կխոսե մեր վաստակաշատ հայը՝ պարոն Հակոբ Սիրունին…
Պարոն հակոբ Սիրունու խոսքը թարգմանվում էր պահնորդին։ Նա կարճ կապեց.
- Կարմիր խաչի միջնորդությամբ ու միջազգային օրեքները հարգելով՝ պարոն Անտանեսկուի բարեհաճ կառավարությունը թույլատրել է հայ գերիներուն հասցնել տեղի հայերի օգնությունը:
Անմիջապես կատարվեց հանձնումը։ Պիտի տանեինք ու մեր մեջ հավասար բաժանեինք: Սակայն բոլորիս ուշք ու միտքը քահանայի «շարականն» էր՝ «հաղթել են, հաղթել են…»…
Վերադառնալուց անմիջապես հետո որոշեցինք ուրախ լուրը գիշերը զգուշությամբ հայտնել բոլորին։ Ինչ ցնծություն էր տիրում. «հայ քահանան ավետել է, որ խոզ ուտողը փոսն է ընկել»…
Մեզ հասած նպաստը բաժանեցինք ոչ միայն մեր միջև… Մեր «բարաքում» ապրում էին նաև վրացի գերիները, սակայն նրանցից մի տեսակ ջոկվել ու մեր կողքին ծվարել էր նրանցից ամենաթշվառն ու ծերը՝ Դարիկոն: Նա եղել էր հին տիրացու, գրագետ էր: Մեկ էլ տեսար կանչում էր վրացիներին, որ ձայնակցեն ու սկսում էր երգել։ Երգում էին մինչև սովյալ ձայնները նվաղում էր: Դարիկոն նառի վրայից երբեք չէր իջնում ներքև՝ չէր կարող՝ մերկ էր։ Դուրս գնալը գիշերներն էր՝ աննկատ։ Խնդրում էր, որ իր մի պտղունց բաժինը բերեն և նույն պահին էլ փոխանակում էր մի կրճան «պապիրոսի» հետ:
- Դարիկո,- ասում էինք,- խի՞ ես էդպես անում, ախր մեղք ես…. երկիր կգնանք, մի հուսահատվի, հարազատներդ քեզ կդիմավորեն…. սնվի՛ր մի քիչ…
Մեր աղաչանքներին միշտ երգով էր պատասխանում՝ անուղակիորեն… Հայերի նպաստից նրան էլ հասավ։ Շնորհակալություն հայտնեց ու սկսեց ծխախոտի կրճոն ունեցողի հարցնել… Երկար դիմացավ. մահանալը չիմացա։ Մահացել էր, բայց ոչ Սլաբոզիայում:

rstak58
28.11.2010, 21:21
Գարունն անցնում էր։ Մեզ քշեցին ավելի հեռու՝ երկրի խորքերը: Հասել էինք Դիմիզորա քաղաքը: Միջով պիտի անցնեինք գնաինք քաղաքի հյուսիս-արևելյան արվարձանը: Այնտեղ մեզ համար նախապատրաստված էր փշալարերի մեջ ներառված ճամբարը։ Քաղաքով շարժվում էինք շատ դանդաղ՝ վրաներս ուժ չկար։ Միայն երեկոյան կողմ հասանք այդ նոր ճամբարը: Հասնելուն պես հասկացանք, որ նոր պարետի հետ բախտներս բերել է։ Ամբողջ հավաքավայրի առաջ նա կտրուկ ու վստահ հայտարարեց.
-Դուք մարդկային տեսքից զրկվել եք, ես ձեզ նորից պիտի կյանք վերադարձնեմ: Կաաշխատեմ իրականացնել խոստումս:
Ահա այն ամենը, ինչ մենք լսեցինք, բայց դա էլ բավարար էր։ Հաջորդ առավոտ մեզ կերակրեցին և ուղարկեցին խոզան դաշտերը։ Պետք է ամեն մեկն իր համար չոր ծղոտ բերեր: Տեղը ցույց էին տալիս «սանթիլները»: Ով ինչքան կարողացավ՝ բերեց: Մեր տակի փափկությունն ապահովված էր: Սա ավելի քան տեղին էր, որովհետև ոսկոր ու կաշի էինք, ոսկորներս նվվում էին, մաշկներս մաշվել, վերքավորվել էին չոր «նառերից»:
Այնուամենայնիվ մենք այստեղ էլ ծեծ կերանք: Նոր էինք խոզանից վերադարձել։ Դեռ տակավին չտեղավորված՝ երկու սանթիլներ դուռը փակեցին։ Մեկը ձեռնապահ մնաց, բայց մյուսը՝ չաղ ու կարճլիկ մի տականք, մտրակը ձառքին մեզ շուրջ կալ արեց ու տուր թե կտաս… Թափվեցինք իրար վրա. չենք հասկանում ինչ է պատահել։ Սկսեցինք գոռալ.
-Մենք կբողոքենք պետին, «նաչալնի՜կ», «նաչալնի՜կ»… Սա կտաղած շան նման շտապ-շտապ տալիս էր… Հենց սկսեցինք գոռալ՝ հապշտապ դուրս ճղեց: Մոտեցանք մյուս «սանթիլին».
-Մենք ձեզ ի՞նչ էինք արել, ինչո՞ւ էիք թակում: Նա էլ թե.
-Բրատ, բրատ՝. Ստլինգրադ…. պոնյա՞տ, պոնյա՞տ…»…
Բաղնիս սարքեցին։ Պետք է խուզվեինք, մաքրվեինք ու գերու համարակիր շորեր ստանայինք: Բուժ կետը կահավորված էր, գերի բժիշկներ շատ ունեինք… Լոբու բաժինն ավելացավ «մամալիկի» հետ: Բոլոր վաշտերում վարսավիրներ կային, հիվանդների համար՝ հատուկ անկյուն: Գունդը սովետական բանակի նման էր կառուցված. ազգային դասակներից: Գնդապետը աժդահա Խազանովիչն էր: Կրքերը մարել էին, մտքերն էին գործում: Թույլ տրվեց հանդես գալ դերասաններին, ասմունքողներին… Ամբողջ վեպեր էին անգիր պատմում՝ բառ առ բառ, երկխոսություններով: Սկսեցինք զբաղվել օգտակար գործերով, ով ինչով կարող էր՝ փորագրություններով, զարդարվեստով… Սկսեցին գրիչներ շարժվել… Ծաղրանկարներ էին անում, և…. ընդհատակյա, գաղտնի հաղորդումներ գրում։
Այստեղ նորից մեզ՝ հայերիս հասավ Հ. Սիրունու «միսիան»: Այս անգամ ռումինական իշխանությունների հետ պայման կար. «հայերին անջատել, դուրս բերել աշխատանքային «ազատ» ճամբար գործարաններին կից: Մեզ տարան դարբասին կից այցեխուցը։ Այս անգամ բոլորիս ներկայությունը պարտադիր չէր՝ օգնության բաժինները անվանական էին, հանձնվում էին դասակի ավագին: Մեր դասակի ավագը երևանցի կապիտան Խորենն էր: Նա խղճիմտանք ունեցող, փոքրամարմին, մազոտ մարդ էր, մասնագիտությամբ՝ գյուղատնտես-քիմիկոս, «ինտենդանտ» էր աշխատում։ Չուներ և ոչ մի հոռի գիծ: Նա բոլորիս անաչառ նեկայացուցիչն էր։ Ռուսաց լեզվի լավ իմացության և «աշխատանքի» բերումով ռուսների և այլ ազգիների հետ շատ էր շփվում։ Տեղյակ էր լինում ճամբարի անցուդարձին: Մեր ճամբարում շարքային գերին իրավունք չուներ այլոց հետ շփվելու, ով ուզում է լիներ։ Փակ ճամբար էր, խիստ հսկողության տակ, մեզ անգամ աշխատանքի դուրս չէին բերում:
Հակոբ Սիրունու հետ էլ զրույցներ ունեցանք։ Մենք շնորհակալ էինք մեր այդ ազնիվ մտավորականի առաքելությունից: Սկսեցինք ավելի բարվոք վիճակում հայտնվել, սակայն որոշ ժամանակ անց մեր՝ գերիներիս մեջ բախումն անխուսափելի դարձավ: Ինձ հետ միասին մի քանիսը որոշեցին, որ պետք է մեր ունեցածից բաժին հանենք մյուսներին։
-Հայ գերին, այսքան բազմազգ մասայի մեջ, առնետի նման իր բաժինը չպետք է կրծոտի։ Ասում էինք մենք։
-Մեր ստացած փշրանքներից պետք է բաժին հանել հարևանությանը, որպես հայ մարդու բարձր բարոյականության արտահայտություն: Մի պտղունց ճարպը կամ հացի փշուրը մեզ չի փրկի։ Եկեք հավաքվենք և հանդես գանք, որպես մարդկային բարձր արժանիքների տեր հնագույն ժողովրդի արժանավոր զավակներ»։
-Դեմ կանգնողներ եղան ասելով.
-Մեր ինչ՞ գործն է, թե նրանք կսատկեն, հարկավոր է, որ մենք՝ հայերս գոյատևենք։
Ի վերջո համաձայնության եկանք՝ մեր ստացածից բաժին հանեցինք մյուս ազգերին։Ճամբարի ղեկավարությունը հաճախ էր մեր աչքը կոխում իրենց միջազգային օրինապահությունը:
-Դուք գերված հակառակորդներ եք, բայց մենք հասկանում ենք, որ դուք մարդ եք, մինչդեռ ձեր երկիրը ձեզ չի ճանաչում, ոչ որպես քաղաքացի, ոչ որպես գերված զինվորներ: Ձեր Ստալինը ասում է.
-Ես գերի ընկած զինվոր չունեմ,։ Նա երդում է կերել, որ իրեն սպանի, բայց գերի չընկնի: Բոլոր գերիները, ովքեր եղել են կարմիր բանակի շարքերում, հայրենիքի դավաճաններ են»: Ձերոնք Ժնևի կոնվենցիան էլ չեն ստորագրել»։ Ծաղրում էին ու ավելացնում.
-Հետևաբար ձեզ գերի հաշվել էլ չենք կարող… Սա անմարդկային է։
Առարկելն անմտություն էր՝ ճշմարտությանը դեմ չես գնա: Այն, որ ֆաշիզմը լրիվ անմարդկային է և գերմանական հիտլերիզմն ինքը հենց գազանություն է՝ նույնպես անառարկելի էր: Այստեղ պատճառաբանվում էր, որ դա հրեական բոլշեվիզմի վերացման համար է:
Ճանբարն ուներ իր տնտեսությունը։ Հիմնականում ճակնդեղ էր մշակվում, բայց գողանում էին: Ինձ էլ է բաժին հասել այդ ճակնդեղից, քանի որ ես լենինականցի աչքաբաց վարորդ Զարզանդի հետ էի ընկերացել: Զարզանդն ինձնից փոքր էր, շատախոս, երգերի շտեմարան էր։ Իր պապենական երկրի՝ Խութի ժողովրդական կատակներն ու առակներն անսպառ էին: Սիրում էր գլուխ գովելով պատմել, հատկապես սիրային արկածներից ու իր վարորդական կյանքից:
Կուրսկի աղեղի ճակատագրական օրերն էին, ո՞վ էր հաղթելու… Մեկ-մեկ հաջողվում էր «սանթիլներից» կցկտուր խոսքեր պոկել: Ներսում ստեղծվում էր ընդհատակյա կազմակերպություն, ավելի ճիշտ նշմարվում էին կազմակերպիչները: Մյուս կողմից, ակտիվանում էին վլասովականները: Ադրբեջանցի Կասանովը ժողովրդական «աշուղ» էր դառել ու սազն առած «երգում» էր հրաշալի ճաշերի մասին։ Թե ինչպես է եփում, բուրումնալի գոլորշին ինչպես է տարածվում, ինչպե՞ս է համն առնում, ինչպես է բաժինները լցնում… «Լավաշն ու յուղը՝ լիքը, ձմերուկն ու խաղողն անպակաս, միայն կե՜ր…»…
Ռումինիայում բարեկամ ունեցողներին ցուցակագրում էին: Ես էլ ցուցակագրվեցի՝ բարեկամներ ունեի։ Քաղաքը գիտեի՝ Կոնստանցա, բայց հասցեն չգիտեի։ Մի օր ինձ կանչեցին: Ներկայացա։ Ասացին, որ ես Կոստանցայում ազգական ունեմ, նրանք եկել են ինձ տեսության, ուտելու բան են բերել: Թույլատրեցին «սանթիլների» հսկողության տակ տեսակցել։ Շտապեցի այցեխուց: Մեր՝ Ռստակների ցեղի աղջիկ Զարիկն էր՝ արդեն զավակների մայր, հետն էլ իր եղբայրը՝ Կարապետը: Միմյանց ճանաչելը դժվար էր։ Վերհիշեցինք մեր անցյալը, մեր պապենական գյուղը՝ Դերջանի Խնզրի գյուղը, Տրապիզոնի որբանոցը Տեսակցությունը 5 րոպե տևեց: Փող էին բերել, հաց, ճարպ։ Հանձնեցին ու բաժանվեցինք: Բեռնված վերադարձա բարաք։
- Զարզանդ,- ասացի,- Հուսիկին ու Ազատին կանչիր տեսնենք ի՞նչ ենք անելու։
- Դու գիտես, տերը դու ես:
- Չէ, միասին ենք որոշելու, բայց լսիր. 100 լեյ ունեմ, փողը վերցրու և սանթիլների միջոցով 15 հատ հաց բերել տուր, դու ձևը գիտես, նրանց հետ ծանոթ ես: Նախ մեր շրջապատը պատվենք, հետո մենք էլ կուտենք։ Ցույց տանք մեր մարդկությունն ու հայի արժանապատվությունը:
- Ծո, դու ինչխ թուլասի՞րտ ես, պատվելը ո՞րն է, էդ էր պակաս որ, բերնիցդ կտրես էդ խոզերին տաս։ Չե մի, թուրքերին էլ բաժին նվիրենք: Հեսա, ես Հուսիկին ու Ազատին կկանչեմ, առաջ մենք ուտենք, հետո կմտածենք:
- Չէ, Զարզանդ, ես կդասավորեմ, դու այս 20 լեյը վերցրու, որ հաց բերել տաս, դու գիտես որ սանթիլն է հաց ծախում։
Զարզանդը տեղի տվեց, շտապեց լուծել հացի հայթաթման խնդիրը, չմոռանալով փնթփնթալ.
- Դե լավ, դու վարժապետ մարդ ես, դու գիտես, փորս սառույց կապեց, շուտ արա։
Հայերը մեկ առ մեկ փոխադրվեցին մեր նառի վրա: Նախ նրանք, ապա մենք չորս ընկերով հալալ սեղանի նստեցինք ու մի լավ կերանք, վրան էլ «բակլաշկաններով» ջուր խմեցինք:
Հուսիկը, սուսիկ-փուսիկ տղա էր, ձայնը չէիր լսի։ Ազատը՝ բոլորից կրտսերը, ծույլիկ էր, հազիվ հասցնում էր երեսը, «կունտն» ու գդալը լվանալ: Ժիր Հուսիկն ու ծույլ Ազատը մտերիմ ընկերներ էին: Հետաքրքրականը մյուս լենինականցիների խումբն էր՝ երկու Մուկուչը, Աշոտը, Ազատը, Անտոնն ու Անդրոն։ Անտոնն անընդհատ շրջում էր, մի տեղում չէր կարողանում մնալ։ Ազատը, ի հակառակ Անտոնի, խոհուն ու զուսպ էր։ Սրանք էլ իրար ընկեր էին: Երկու Մուկուչները ավելի մեծ հեղինակություն ունեին։ Աշոտը խոսքի շտեմարան էր, իր շահն ու անձը լավ իմացող։ Արսենը մեզանից առանձին էր, միայնակ։

rstak58
28.11.2010, 21:39
Ես Ձեզ հավաստիացնում եմ, որ բոլոր այն մարդիկ,որոնց անունները նշված են այստեղ իրականում եղել են, ոչ մի անուն չի փոխվել։ Խնդրում եմ ինձ ներեն այն մադկիկ ովքեր կգտնեն այստեղ իրենց բարեկամի կամ ծանոթներին որոնց մասին իրենց կարծիքով վիրավորական բաներ են գրված։ Բայց սա փաստ Է և ես ոչինչ չեմ կարող փոխել։
rstak58

rstak58
01.12.2010, 22:37
Մեզ դարձյալ տեղափոխեցին։ Այս անգամ տարան միչև Դանուբի պռունկը: Դենն էլ տեղ չկար՝ Բուլղարիան էր: Մեր ճամբարը Գալաֆաթ քաղաքի հյուսիս-արևելյան մասում էր: Մեր ճամբարը Դանուբի ապառաժոտ կիրճի վերևում էր տեղադրված: Կրկնակի փշալարերով օղակված տախտակյա հյուղակների շարան էր: Բոլոր անկյուներում գիշերային լուարձակներով «կահավորված» պահակետեր էին կանգնեցված, խաչձև անկյուններին գնդացիրներ էին տեղադրված:
«Գերիներն իրավազուրկ են» և «փախչողներին՝ գնդակահարություն» պաստառները փակցված էին մուտքի ճակատին։
Մեր նոր պարետը Պապովիչ անունով մեկն էր, սա կարելի էր կարդալ ամեն մի բարաքի ճակատին: Նորից տեղավորեցին 3 հարկանի չոր նառերի վրա։ Ինչ ունեինք՝ նրանով էլ պիտի ծածկվեինք, սակայն շատ չանցած մեզ ներքնակներ հատկացրեցին:
Պապովիչը շուտով ցույց տվեց իր ֆաշիստամետությունը՝ խիստ էր, հետո ավելի խստացավ: Մեր մեջ տարվող ագիտացիան չէր թուլանում, պարբերաբար մեզ քարոզում էին, որ պայքարում են «հրեական բոլշևիզմի» դեմ՝ չմոռանալով կիրառել պատժամիջոցներ:
Մեր «սպայական» ճամբարը, որի իսկական անունը «Խազանովիչյան» պետք է լիներ, դրսևորեց իր բարձր գիտակցությունը՝ իսկական ընդհատակյա դիմադրություն կազմակերպվեց։ Տոկոնության դասկան օրինակներ կային։ Կար ներքին ու արտաքին ցանց, որը գլխավորում էին անկոտրում մարդիկ։ Գլխավորողներին ոչ ոք չգիտեր, նրանք ծպտված էին գործում և սոսկ իրազեկում էին ստորադասներին։
Մեր դասակը գործում էր ինքնուրույն, բայց հաղորդակցվում էր անմիջապես կենտրոնի հետ: Ամենօրյա, շփումները պարտադիր էին: Սիմոնյանը մեկ այստեղ էր, մեկ՝ այնտեղ, խառնվացքով շուտ լեզու գտնող մարդ էր, բոլորի հետ լեզու էր գտնում ու լուրեր էր բերում-տանում։ Նա մեր կապավորն էր: Նույնը կարելի է ասել Անդրանիկի ու Խաժակի մասին, սակայն նրանք այդքան էլ ակտիվորեն չէին գործում։ Մեր կողքին էր հայտնվել Ցոլակը, այստեղ՝ այս նոր ճամբարում նա միացել էր մեր դասակին։ Նա կապավոր չէր, նա «կենտրոնի» ներկայացուցիչն էր։ Մեր հարաբերությունները ավելի սերտացան:
Մենք ունեինք մեր «ձայնասփյուռը»՝ Տիգրան էր անունը, բարձրաձայն ասմունքոում էր երգեր երգում, դերեր կատարում, նմանակում։ Հեշությամբ երևացող, աչքի ընկնող անձնավորություն էր, «արտիստությունն» իր մենաշնորհն էր, նա դրանով էր իր ժողովրդի զավակը և այդքանն իրեն բավական էր: Կարելի է երկար խոսել Բաբկենի, կապիտան Խորենի և մնացածների մասին, սակայն դառնանք ճամբարի կյանքին։
Ճամբարը սկսեց լիարժեքորեն շնչել այն օրից, երբ հնարավորություն ստեղծվեց շփվել արտաքին աշխարհի շարքային գերիների հետ։ Սրանք աշխատում էին գյուղերում և այլ «օբեկտներում» ազատ կալանավորի կարգավիճակով: Նրանց միջոցով հնարավոր եղավ ոչ միայն արտաքին աշխարհի անց ու դարձին տեղյակ լինել, այլև նյութական միջոցներ հայթայթել։ Սկսեցինք թղթի, մատիտի, բրիչ ու բահի երես տեսնել։ Հատկապես արժեքավոր էին ռադիոմասերն ու քարտեզները։ Արդյունքն այն եղավ, որ մենք բոլոր դասակներում ունեցանք գաղտնի ռադիո և քարտեզներ: Սկսեցինք գաղտնի թերթ հրատարակել ծաղրանկարներով: Կապը ուժեղացավ: Շուտով ունեցանք նաև գրական, թատերական և քաղաքական հավաքների գաղտնի ցանցեր։ Սա արվում էր «սանթիլների» հենց քթի տակ. նրանք արդեն անտարբեր էին:
Մեր Տիգրանն ու Զարզանդն արդեն ծանոթ «սանթիլներ» ունեին, նրանք արդեն խոսում ու երգում էին ռոմիներեն։ Սկսեցինք փշալարերի տակով ստորգետնյա ուղիներ փորել… Դա այնքան էր գաղտնի, որ իրենք փախչողներն էլ մինչև վերջին պահը չէին իմանում դրա գոյության մասին: Պարետ Պապովիչն իր կատաղութունը նրանց վրա էր թափում։ Գրեթե բոլոր փախչողները բռնվում էին:
Այդտեղ մեզ խառնեցին նաև Հասի ճակատամարտում գերի ընկածներին: Նրանցից տեղեկացնք կատարված հսկայական փոփոխութունների մասին, հատկապես բանակի կազմի, տեխնիկայի և թիկունքի վերաբերյալ: Առաջին անգամ աստղերով ուսադիրներ ու տարբերանշաններ տեսանք: Իմացանք երկրորդ ճակատի ու ամերիկյան օգնության մասին: Իսկ մինչ այդ ոչ միայն քարոզչությունն էր ուժեղանում, այլև պատիժները։ Բանն այնտեղ հասավ, որ Անտոնեսկին, իր կրոնական ու աշխարհական շքախմբով եկավ շոշափելու՝ թե արդյո՞ք մենք սովետական մարդ ենք մնացել:
Իսկ Աշա Պապովիչը անդադար մտածում էր, թե ինչպես ճամբարում եղած բոլշեվիզմը արնխեղդ անի։ Ամեն օր նա գալիս էր մի նոր բան մոգոնած։ Ուներ «սիգուրացիա» կոչվող գաղտնի բաժինը, կազմում էր ցուցակներ՝ բոլշևիկների ,հրեաների… Ամեն առավոտ բոլորը պիտի հրապարակում շարված լինեին, պիտի օրը սկսեինք աղոթքից։ Ամենից առաջ պետք է աղոթք անեինք «տիրոջը»: Շարվելը շարվում, բայց շատերս չէինք խաչակնքում, դրա համր էլ շուտով մեզ հետևող սանթիլ նշանակվեց:
Մի շաբաթ անց այս միջոցառումը հնացավ, բթացավ, նոր բան էր հարկավոր: Վլասովականներին բաց թողեց մեր մեջ: Հատուկ «յասիներ» նշանակեց ըստ դասակների: Մեր դասակի «յասինը» հայտնի «սպիտակ արջն» էր՝ վլասովականների պարագլուխներից առաջինը։ Կային նաև ուրիշ մատնիչներ ու հացկատակներ։ Այս ամենի հետ՝ վայրագության հասնող քարոզչություն էր տարվում. «Մարքսը հրեա է, նա խաբել է մարդկանց… Իրենք հայրենիք չունեն, դրա համար էլ համաձայնություն են քարոզում… Անհայրենիք, բարոյական կերպարից զուրկ մանրեներ են… Հիտլեր գերմարդը վերջ է տալիս մարդկության այդ թշնամիներին…»…
Օրումեջ նույն բանն էր. «Բեռլինից հատուկ դասախոս է եկել, պատմաբան պրոֆեսոր է, իսկական դասախոսություն է կարդալու, ձերը կեղծ է եղել,սուտ է եղել, ձեզ խաբել են»… Քշում էին մի ընդհանուր սրահ ու սկսվում էր…
Մի օր դասախոսության ժամանակ ընդհատակյա դիմադրության անդամներից մեկը գոչեց.
-Ընկերներ, Ստալանի գերիներ, մի լսեք այս հիտլերյան խելագարին։
Այս խոսքերի հետ՝ տուր թե կտաս՝ ինչ ձեռքներն ընկավ թռավ դեպի դասախոսը։ Սա փախավ։ Վերադարձավ սանթիլներով, բայց դահլիճում մի երկու հոգուց բացի ոչ ոք չկար: Հրահանգեց ամեն ազգի կրոնավորներ բերել՝ պիտի ազգային ոգին հակադրեին կոմունիստական գաղափարին: Մեր քահանան խելոք էր.
-Դուք հայ եք, որդիներս, այստեղ տարբեր ազգեր կան, չեմ ասում ռուսին խփեք, պարզապես գոյատևեք, կենդանի մնացեք……
Իր վերջին խոսքն ասաց ու թողեց գնաց…
Աշան բեմահարթակ կառուցել տվեց: Առավոտը մեզ հանում էին ու ստիպում կարմիր բանակի դասավորությամբ՝ ազգային զորասյուներով, շարային քայլով անցնել բեմահարթակի առջևով ու գոչել «կեցցե Հիտլերը»… Անցնում էինք լռությամբ, լավագույն դեպքում ինչ-որ անհասկանալի բան էինք մրթմրթում: Մի օր իր կողքին կանգնեցրեց մեր Խազանովիչին, որ ենթարկվենք՝ մեր գնդապետն էր, գիտեր, որ հարգված մարդ է։ Անցնում ենք և ահա , լսում ենք շատ բարձրակոչ
- Զդարովո տավարիշ պալկովնիկ Խազանովիչ
-Բոլոր դասակների շարասյունները իրար ետևից---- կատաղում է նոպայի մեջ է ընկնում, քիչ է մնում խելագարվի Աշան --բղավում- գոռում է Խազանովիչի վրադրել ցրել անմիջապես---
Հայերին նորից օժանդակ օգնություն էր եկել: Այս անգամ տեսակցել չթույլատրվեց: Միայն ներկայացուցիչների միջոցով պիտի ամեն ինչ մեզ հասցնեին: Համաձայնվեցինք, որ կապիտան Խորենն ու Հայկազյան Ցոլակը գնան։ Բերեցին։ Նորից պայքար սկսվեց. կեսը գտնում էր, որ հարևաններին և հիվանդներին պիտի բաժին հանվի, մյուս կեսը՝ ոչ։ Այս անգամ ուժեղ բախումներ եղան, քանի որ մի թևում Հրայր Բախալբաշյանի ու Բագրատի «Մաքուր ազգ» հոսանքն էր, որն ըստ էության «դաշնակցական» գաղափարների էր հարում։ Նրանք ասում էին. «ուրիշների հետ մենք գործ չունենք, մենք՝ հայ ենք»… Փաստորեն մեր մեջ քաղաքկան պայքար էր ընթանում։ Նրանք զանազան զրպարտությունների էին դիմում: Օրինակ. իմ մասին տարածում էին, թե իմ մեջ ազգային հոգի չկա, որ ես եղել եմ թրքացած որբ, որ կինս ռուս է, որ միշտ հետևել եմ ազգամերժ ուսմունքների և այլն: Այսպես անխիղճորեն ու տմարդի վարկաբեկելը նրանց համար դարձել էր աշխատանքի մեթոդ:
Երբ սկսում էի խոսել, ասում էին. «մի լսեք նրան, նա մաքուր հայ չէ…», և նման բաներ։ Մարդակեր Հիտլերի գովքով զբաղված մարդկանց հետ վիճելն ավելորդ էր:
Բագրատն անընդհատ տեղից-տեղ էր շրջում, բացատրություններ տալիս, բայց կոլեկտիվի մեջ լինել չեր սիրում: Լղարիկ, ոսկրոտ մարդ էր՝ նեղ ճակատով: Հրայրը, հակառակը՝ լայնաթիկունք, թավամազ, թավ ձայնով, խոշոր աչքերի ու ունքերի տեր մարդ էր: Խուզարկու հայացք ուներ: Եղել էր Լենինականի ինչ-որ կոմբինատի գլխավոր հաշվապահը: Հիտլերի հզորության ջատագով, անսքող դաշնակցական էր:
Այդ օրերին մենք՝ հայերով որոշել էինք փոխադարձաբար միմյանց պատմել մեր կյանքը։ Պարտավոր էինք պատմել ամեն ինչ, մարամասնորեն, ընդհուպ միչև սեռական ու անձնական կյանքը։ Հիշում եմ՝ որ իմը մոտովրապես մի շաբաթ տևեց: Այնպես, որ միմյանց ներսն ու դուրսը լավ գիտեինք: Հրայրը եղել էր անկուսակցական, Բագրատը՝ խորհրդային ապարատի կուսակցական կորիզի մեջ՝ հիմնարկի ծառայող: Երբ «սոխ ու սխտորի»՝ ազգերի մասին խոսակցություն էր սկսվում, Խաժակը, որ լավ լեզու ուներ, իր տարերքի մեջ էր մտնում՝ նմանակում էր, ձեռ առնում… Միջին հասակի, լղարիկ, բանիմաց, կենսուրախ ու անհոգ երիտասարդ էր: Շատ էր մազոտ և իսկապես…. խաժ աչքեր ուներ: Հատկապես չափն անցնում էր հրեությանը վարկաբեկելիս… Ես մեկ-մեկ ընդդիմանում էի՝
-ինչի՞ համար, որ մեղքի… Լուսավորվածությա՞ն, ճարպկությա՞ն, ջանասիրությա՞ն, խելոքության ու ձեռներեցությա՞ն…
Ինձ հակաճառում էին.
-Բա ինչո՞ւ են հարուստ, ինչո՞ւ նրանց մեջ թշվառ բանվորներ չկան, ինչո՞ւ են բոլորին շահագործում, ինչո՞ւ են ամեն տեղ ղեկավար դեր, բարձր դիրք, ունեն… Իսկ Հիտլերն ուզում է այդ տզրուկների վերջը տալ…
Դե արի ու էշը ցեխից հանի…
-Հրայր, Բագրատ,- ասում էինք,- չէ՞ որ Հիտլերը հայությանն էլ է ուտելու, որպես ոչ լիարժեք ցեղի, իսկ դուք հանճարեղ գերմարդ եք համարում, այդ խելագար ֆանատեկոսին: Մի՞թե Ձեր հայությունը կհանդուրժի դա։ Միայն մարքսիստ մարդը կարող է այդ ֆաշիստ ցավագարին ոչնչացնել

rstak58
01.12.2010, 22:40
Բախալբաշյանն իր նառի երկրորդ հարկի անկյունից դուրս չէր շարժվում: Պետք է ասել, որ նա լավ գիտեր մարդորսի կանոնները՝ կարողանում էր ջոկել, հավաքագրել իր ապագա կադրերին ու կողմնակիցներին: Դրանք քիչ չէին։ Դրանով նա հպարտանում էր, գոհ էր իր արած աշխատանքից։ Բագրատն իրեն լսողներին դաստիարակում էր ազգային ոգով, իսկ մնացյալ տեսությունները խեղաթյուրում էր։ Տարբերություն չկար Հրայրի և նացիոնալ-սոցիալիս բարբոսների, գաղափարների մեջ։ Մի օր հարցրի.


- Բա՝ ինչու՞ չեք գնում ճակատ, որ սովետը պարտվի, չէ՞ որ հավաքագրում տանում են, որպես հատուկ ազգային միավորումներ։
- Մենք ուրիշի համար չենք կռվի, առանց այդ էլ շատ ենք կռվել, շատ ենք արյուն թափել մեզ լափող գայլերի համար: Ա՜յ, երբ հայաստանի ճակատը բացվի՝ կազմ ու պատրաստ այնտեղ կլինենք»:
- Չէ՛, Հրայր, վայ թե Հայաստանի ճակատ չտեսնես՝ եթե սովետի ճակատը քայքայվի փլուզվի:
- Չէ՛, մեկ է, նա խոստացել է հայերին օգնել, որ կորցրածը ետ բերենք…
- Հրայր,- ասում էինք,- լավ մտածեք ձեր դիրքորոշումների մասին, կենաց-մահու կռիվներ են, չարի հետ դեմ առ դեմ ենք կանգնած…
- Է՜, Հրայր, Հրայր, ջուրը չտեսած բոբկանում ես,- եզրափակում էր Ցոլակ Հայկազյանը:
Ընդհանուր առմամբ մեր միջև շփում չկար, միայն նմանօրինակ բախումներ էին տեղի ունենում:
Մի օր Աշանը ցանկացավ հայերին հակադրել ամբողջ ճամբարին: Բոլորին շարեցին, ապա մեզ՝ հայերիս, առանձնացրեցին ու շարեցին բոլորի աչքի առաջ: Պահնորդների պետը կարդաց Աշայի հատուկ հրամանագիրը, որում մոտավորապես հետևյալն էր ասվում.
-Դուք՝ հայերդ՝ հին, ընտրյալ ցեղ էք։ Դուք այստեղ էլ աչքի եք ընկնում ձեռքի շնորքով և կարգապահությամբ։ Ձեր Ազատն ու Կոմիտասը ձեռքի աշխատանքի հրաշալի նմուշներ են ներկայացրել մեզ: Դրանք անյքան լավն են, որ իմ տանն եմ պահում: Ահա թե ինչու որոշել եմ, որ այսուհետ մեր ճաշարանի ամբողջ գործը, որ մինչև հիմա ռուսներն էին անում, ձեզ հանձնել…
Քար լռություն էր։ Հետո փնթփնթոցներ լսվեցին։ Չնայած մեր ներքին տարաձայնությունների առկայությանը՝ մենք չգնացինք, մնացինք կանգնած: Մեր տոկունությամբ իրնք՝ ռուսներն էլ էին հպարտանում։ Այս դեպքից հետո Ճամբարն վելի միաբանվեց։
Ճամբարի ընդհատակում խիստ գաղտնի աշխատանքներ էին գնում, մասնակցություն էր պահանջվում։ Գաղտնի ռադիո էինք տեղադրելու, «թերթ» պիտի հրատարակեինք, տարբեր պարագաներ ձեռք բերեինք, վլասովականներին պիտի դուրս քշեինք և վերջապես դրսի աշխարհի՝ ռումինական կոմունիստների հետ պիտի կապ հաստատեինք։ Հայկական դասակը լավ համարում ուներ թե կազմակերպչական, թե՝ նյութական միջոցներ հայթայթելու գործում, բայց դասակի ներսում կրքերն արդեն բորբոքված էին, բախումներն՝ անպակաս: Այդ նույն ժամանակ արտոնություններ էր տրված վլասովականներին, նրանք կատարում էին վերադիրների պարտականություններ:
Աշան ճամբարի ներսում ռազմական «մանյովրներ» էր կատարում: «Բարաքների» շուրջն, ուժեղացրած հսկողություն էր սահմանված։ Այդ «մանյովրներից» մեկի ժամանակ գնդակոծվեց մեր «բարաքը»: Ճիշտ է կարգադրություն կար ներսում փակված մնալ և չտեղաշարժվել, սակայն այդ գազազած օրվա կեսին գնդակը ծակեց «բարաքի» պատի տախտակը և խոցեց Սոկրատին։ Այդ անմեղ, սուսիկ-փուսիկ հայ գերին այդպես պառկած էլ անշնչացավ: Թաղմանը թույլ տրվեց մասնակցել ամբողջ ճամբարին։ Գարնան կողմերն էր, խոնավ, ցուրտ եղանակ էր…
Սողոմոնը քրքրեց նրա պահուստի տոպրակները. ինչ մանրուք ասես՝ կար, հիշատակ էր պահել, տուն պիտի հասցներ… Հասակով մարդ էր՝ խոշորակազմ: Կապիտան Խորենը խաչակնքեց ու հողաթմբի վրա խաչ տեղադրեց: Դա Գալաֆաթ քաղաքի մոտ էր, Դանուբի ափին: Խաժակը բազմիցս ասում էր.
-Ես ու չեչոտ Սոկրատը հրաշքով փրկվեցինք, միասին էինք։ Մեր վրայով տանկերը անցան…
Արդեն ասացի, որ կարողանում էինք ընդհատակյա գործնեություն ծավալել։ Թուղթ մատիտ ունենալ չէր թույլատրվում, խստիվ արգելված էր, սակայն ճարում էինք։ Ես ամբողջ ժամանակս վատնում էի այդ պատառիկների վրա՝ գրելիք շատ կար. ապրում էինք «ֆրոնտի» առաջ խաղացումներով: Գաղտնի քարտեզներ ունեինք և որոշակի ռեժիմով ռադիոհաղորդումներ էինք ստանում և ամեն օր կատարում էինք ճակատի բոլոր շարժումները: Բացի այդ ներքին հոգեկան ու գաղափարական ապրումներս անսպառ էին և իրար կրնկակոխ էին անում, ես հա խզբզում էի: Հնարավորություն չունեի մաքրագրելու: Մի ամբողջ տոպրակ լցրել էի գրվացքներով։
Խաժակը նույնպես գրչի հետ լավ էր՝ մինչև պատերազմը, կարծեմ, ինչ-որ բան էր լույս ընծայել: Մի երկու անգամ գիշերային գաղտնի հավաքների ժամանակ ընթերցել ենք մեր գրվածքներից: Ես կարդացի իմ չմշակված պոեմը՝ նվիրված հայության վերածննդին, որտեղ կենտրոնական հերոսը Շահումյանն էր, իսկ Խաժակը կարդաց իր «Արգինայի ձորը» պոեմը, ուր գլխավոր հերոսը Ղուկասյանն էր: Լենինի ծննդյան օրն էլ նշեցինք՝ ելույթներ ունեցանք… Իհարկե, մատնեցին…. «ագենտուրան» քնած չէր՝ անմիջապես հայտնել էին Աշայի «ապարատին»:
Միայն ես ու Խաժակը չէ, որ աչքի էինք ընկնում՝ Տիգրանը արտասանում էր, Մալոյան Մուկուչը՝ երգում… Բա Զարզանդի կատակ երգերը… Եթե իմ տոպրակի խզմզած պատառիկները մնային, ապա հիմա ես կարող էի «Գալիֆաթի» ճամբարի «բնակիչների»՝ սովետական գերի սպաների լիարժեք նկարագրերը տալ։
Կիևի ազատագրման նվիրված պոեմական փորձ էի կատարել, հիացած էի Վատուտին զորավարով: Անտարակույս այս ամենն արվեստի գործ լինելուց հեռու էր, սակայն արժեքավոր էր նրանով, որ պատմական իրադարձությունների մեջ ականատեսի ու մասնակցի կողմից էր գրառված:
Աշան տեղակացավ և այնպես փրփրեց, որ սկսեց ոչ միայն ֆիզիկական աշխատանքով տանջել, այլև հոգեբանորեն: Սկզբում ճամբարի դարպասի դիմաց ինչ-որ փոսեր էր փորել տալիս: Շարքային գերիները ձրի աշխատուժ էին, կարելի էր ամեն տեղ օգտագործել: Նրանցից մի քնիսը մեր ճամբարին կից էին աշխատում։ Սրանք շարքային բանակայիններ էին, որոնց թույլ չէր տրվում մեզ հետ շփվել։ Իրավունք չունեին անգամ փշալարերին մոտենալ: Աշան նրանց աշխատացնում էր մոտ մի ամիս: Թե
ի՞նչ աշխատանք էին անում՝ որոշակի ոչինչ չգիտեինք։ Աստիճանաբար հաջողվեց իմանալ, որ այդ գետնափորերը, մեզ համար են պատրաստվում: Ինչ էր մտքինը՝ չգիտեինք… Գուշակում էինք, որ Աշան պատրաստվում էր իր ամենախիստ պատժին: Մի օր էլ, մութնուլուսին, հանկարծակի կարգադրություն եղավ «շարվել»։ Մի քանի րոպեից, դասկները շարված էին։ Դարբասի առաջ սկսեցին մեկ առ մեկ խստորեն խուզարկել ու անց կացնել այն կողմն, ուր փոսերն էին։ Միակ բանը, որ թույլ էին տալիս վերցնել՝ գդալն ու «կոտիլոկն» էր: Տագնապի մեջ էինք՝ ոչինչ չէինք հասկանում: Տոպրակս լիքն էր «հոգեպահուստով»: Ի՞նչ անեի։ Որոշեցի թաքցնել, բայց հարմար տեղ չգտա։ Եղածը տեղում շտապ ծածկոտեցի ու մտա շարքի մեջ։ Խռովքի մեջ էի՝ ոչ նստել գիտեի, ոչ՝ կանգնել: Մեզ խառնիխուռն լցրեցին փորված փոսերի մեջ ու դռնակը փակեցին։ Միայն մի երդիկանման անցք էր բաց, այն էլ, որ չհեղձվենք: Շուտով ծուխ տարածվեց՝ խուզարկում ու գտածն այրում են… Գետանցքը փորող մարդկանց բռնեցին…Ամեն ինչ բացահայտվել էր՝ ռադիոն էին գտել, թերթերը, թղթերը… Գրված ցանկացած թուղթ վառում էին։ Հուշերս, տողերս…. ամբողջ էությունս, գերության ժամանակ ունեցած ապրումներս վառվում էին… Խելագարվում էի…
Նոր կարգադրություն եղավ. «ամեն դասակից երկու հոգի գնա «սանթիլներին» օգնի»… Ես հրաժարվեցի՝ թղթերթս վառվում էին… Եվ երկու հոգի գնացին իրենցը փրկելու հույսով, մեկը կարծեմ Մալոյան Մուկուչն էր:

rstak58
01.12.2010, 22:42
Տեղեկացանք, որ ամեն ինչ հավաքել տարել են, բան չի մնացել: Հանգիստս պրծավ, նինջս մղձավանջ դարձավ՝ քնի մեջ ինձ այրում էին, վազում էի բոցերի մեջ, իսկ թղթերս թռչում էին դեսուդեն ու չէի կարողանում բռնել։ Դա երկար տարիներ տևեց, մինչև օրս էլ հետս է:
Գետնափորերում մեզ մի շաբաթ պահեցին, իսկը խեղդելու խորշեր էին: Գարշահոտությունից խեղդվում էինք՝ միակ օդանցքը երդիկն էր: Ճարպիկները բարձրանում էին իրար վրա, որպեսզի օդ շնչեն: Մի շաբաթ անց բաց թողեցին։ Դուրս եկանք մաքուր օդ։ Ետ տարան մեր տեղերը: Առաջին իսկ հնարավորությունն օգտագործեցի և նետվեցի դեպի մոխրակույտերը՝ ոչինչ չէր մնացել, չվառվածները նորից հավաքել գցել էին կրակի մեջ: Լացն օգուտ չուներ, գժվելն առավել ևս: Պրպետեցի տափիկիս մեջ, քրքրեցի մեջն ու դուրսը, մի քանի անվնաս մնացած պատառիկներ գտա, մի երկուսն էլ տոպրակի հատակին էին մնացել:
Ճամբարի պետ Աշա Պապովիչի բռնությունները հանգեցրին հացադուլի, սա կատարյալ ընդվզում էր, խուլ ապստամբություն։ Ընդհատակի ղեկավարության կողմից կոնկրետ պայքարի ծրագիր առաջադրվեց՝ հացադուլ հայտարարել հետևյալ պահանջներով.
կալանքից ազատել գնդապետ Խազանովիչին և բաց թողնել բանտարկված գերիներին.
զինել մեզ, որ ֆաշիստների հարձակման դեպքում ինքնապաշտպանության դիմենք.
վլասովականներին դուրս հանել մեր սպայական ճամբարից, որպես հակասովետական դավճանների.
ճաշարանում վլասովականներ չպահել և մամալիկի կամ հացի նորման ավելացնել.
ճամբարի տարածքում մարտական վարժություններ չկատարել.
հիվանդներին խնամելը վստահել մեր բժիշկներին.
պաշտպանել բաղնիք կամ Դանուբ տանելու ռեժիմը.
ստեղծել միասնական ղեկավարություն ճամբարի պաշտպանությունն ապահովելու համար:
Հացադուլն սկսվեց լուսադեմին։ Նախօրոք պայմաները փակցվեցին ճամբարի կենտրոնում, հատուկ ցիցի վրա: «Ճաշաթեյը» բերին դրին մուտքի առաջ, մնաց մինջև ճաշ: Ճաշը բերեցին, սա նույնպես մնաց մուտքի առաջ։ Այդպես եղավ նաև երեկոյան և հաջորդ օրերը: Հատուկ ուժ կար, որ մեր միջի թուլամորթներին ու անզուսպներին սանձում էր: Շատերը չէին դիմանում, տրտնջում էին, վախենում էին սովահար լինել: Աշայի կողմից ուժեղ ճնշում սկսվեց։ «Ով ուզում է բոլոր բաժինները վերցնել,- ասում էր նա,- թող առաջ գա», կամ «ով ուզում է միրգ ուտել՝ թող մոտենա ճաշին»… Սակայն այս անգամ մենք լավ էինք նախապատրաստվել՝ կասեցվում էր առաջանալու ամեն մի քայլ: Ուրիշ սպաներ եկան, աշխատեցին համոզել, որ սնունդն ընդունենք, որ իրենք մեզ համար պատասխանատու են, որ մեր պայմանները կատարելու իրավունք իրենք չունեն… Մենք անկոտրում մնացինք։ Հարկադրված դուրս բերին Խազանովիչին, իբր որ մեզ համոզի վերջ տալ հացադուլին: Հեռվից նրան տեսանք։ Եկավ, կանգնեց ճամբարի հոծ բազմության առջև։ Նույն հպարտ Խազանովիչն էր:
-Ընկերներ, սնունդ ընդունելո՞ւ ենք, թե …ո՛չ, կանչեց նա։ Վերջին որոտաձայն շեշտը հուշում էր, որ պիտի «ոչ» ասվեր։ Ամբողջ ճամբարը, բացի մի քանի նվացողներից միաբերան գոչեց.
Ո´չ, ո´չ։
Նրանք հասկացան բանն ինչումն է, Խազանովիչին ետ տարան, սակայն մեկ օր հետո բաց թողին և… զինվելուց բացի, կատարեցին մնացած մեր պահանջները՝ վլասովականներն անհայտացան, նորման ավելացվեց, մեզ սկսեցին տանել Դանուբ: Խազանովիչի հրամանատարության տակ, դասակներով շարված իջանք գետափ։ Այն կողմում Բուլղարիան էր։ Ափին պահակակետեր կային, մարդիկ հազիվ էին նշմարվում: Զինված «սանթիլների» ուժեղ հսկողության տակ էինք: Ծանր գնդացիրը ձիակառքի վրա դրված մեզ հսկում էր: Գետի մեջտղում սահմանային գոտին էր, կարգադրված էր այն չանցնել, հեռացողներիը գնդակահարվելու էին։ Գնդացիրը մշտական մարտական պատրաստության մեջ էր, ափի բարձրունքի վրա: Դանուբի ջրերից չէի վախենում, ես Տրապիզոնի լողորդ էի, ինձ վախեցնում էր գնդացիրը… Թարմացած, վարադարձանք։
Շուտով լուր տարածվեց, որ Անտանեսկուն իր շքախմբով գալու է իր աչքով տեսնի, թե սա ինչ անկոտրում բոլշևիկների ճամբար է: Եկավ մի երկու ժամով: Մեզ դուրս թափեցին: Անտանեսկուն թիկնապահ համհարզների ուղեկցությամբ անցավ մեր ազգային ստորաբաժանումների առջևով: Այդ ճղճիմ դիկտատորը միջահասակ, բարալիկ մարդ էր, վառ շարժուձև ուներ: Հայացքը սառն էր, անցնում էր առանց ավելորդ արտահայտությունների, ասես իրոք եկել էր միայն իր խոսքի տերը լինելու պատճառով՝ նայելու թե մենք ինչ կերպի մարդիկ ենք, ի՞նչ արտակարգ կողմեր ունենք: Մեկ-մեկ գլուխը թեքում էր կողքինին լսելու կամ մի բան ասելու, բայց դա անում էր առանց ցուցադրական շարժումների: Զգացվում էր որ, իր այս այցը հպանցիկ է կատարվում, մի տեսակ հարկադրանքով։
Անտոնեսկուի այցը ոչ մի հետևանք չունեցավ: Ճամբարի առօրյան նույնն էր: Ինչպես ասացի, Յասի կռիվներից հետո նոր գերիներ էին մեզ միացրել, վլասովականները «մաքրվել էին»… Մեր դասակի ներսում էլ էր ամեն ինչ գրեթե նույնը՝ «Հրայրի անկյունը» գործում էր, մեր բախումները շարունակվում… Կամաց կամաց ավելի պարզ դարձավ, թե ով ում հետ է: Մեր խմբում կապիտան Խորենն էր, Բաբկենը, Ցոլակը, Աշոտ Սուքիասյանը, Մալոյան Մուկուչը, Սիմոնյանը, Զալիբեկը, Արտուշը, Սոսը, Բիկը, Բեգլարյանը, փոքր Աշոտը և, իհարկե, Անդոն, Սողոմոնը, Գանջուլյանն ու նաև ուրիշներ: Բագրատը մնում էր Բագրատ, Հրայրը՝ Հրայր՝ Բախալբաշ-դաշնակցական:
Մենք արդեն գիտեինք բանակում կատարված փոփոխությունների մասին, տեսել էինք վերականգնված ուսադիրները, տարբերանշանները… Յասի գերիներից մի քանիսը դրանք պահել էին իրենց մոտ: Այժմ մեր առաջ խնդիր էր դրված՝ ուժեղացնել կապերը դրսի հետ: Գետնուղի էր փորվում դեպի պահակատան զինանոցը՝ ինքնապաշտպանության կազմակերպումը օրակարգի ամենասուր հարցն էր։ Զինվելու մեր պահանջը մերժվում էր: Աշան շարունակում էր հետևել մեզ, հսկել։ Թեև էլ առաջվա սանձարձակ ֆաշիստամիտը չէր, սակայն խստությունը չէր պակասում։ Աշխատում էր իր ձեռնարկած գործողություններին օրինական հիմքեր տալ: Ռազմական ինչ-որ կազմ էր ստելծել իր գրասենյակին կից: Այնտեղ հարցաքնություններ էր կատարում, վճիռներ կայացնում: Այդ «տրիբունալում» ես էլ եղա, ինձ էլ բախտ վիճակվեց:
Մի օր առավոտյան Սիմոնյանին կանչեցին տարան։ Երեկոյան կողմը բաց թողին, ետ եկավ ճամբար։ Երբ ներս մտավ, մենք սպասողական վիճակում էինք: Նա գլխահակ հայտնեց. «Ջիվանին են պահանջում»: Տղաները կատարվածը կռահելով վրա տվին. «հը, վախկոտ, չդիմացա՞ր»… Սիմոնյանը լուռ էր, իրեն մեղավոր էր զգում: Եկան իմ ետևից:
Սկզբում տարան «սիգուրացիա», պահակատանը կից էր: Երկու օր պահեցին բանտային ռեժիմով՝ օրական մի անգամ օրապահիկ էին տալիս ու մի քանի անգամ կանչում հարցաքննության։ Դրանց հիմնական նպատակը կազմակերպության և դրա գլխավորող ուժերի բացահայտումն էր: Այդ նպատակի համար ես «շատ անպետք մարդ» դուրս եկա՝ ոչինչ չգիտեի, շատ «անտեղյակ» էի: Համառությունս հասցրեց այնտեղ, որ ուղարկեցին «տրիբունալ»: Երկար փայտյա միջանցքով հասանք դռանը: Կարգադրվեց կանգնել միջանցքում, դեմքով դեպի տախտակե պատը: Կանգնեցի բավական երկար ժամանակ։ Վերջապես ներս կանչեցին: Մի մեծ սեղան էր աթոռաշարքով սեղմված: Այնտեղ նստած էին երեք հոգի՝ մեկը Պապովիչն էր՝ Աշան, մյուս երկուսը ինչ-որ բարձրաստիճան զինվորականներ։
Մինչև նրանց մոտ տանելը ինձ մոտեցնեն հակառակ կողմում դրված քննիչ սպայի փոքր սեղանին, որ արձանագրեն ցուցմունքներս և լրացնեն անուն ազգանունս: Անդրդվելի և անկոտրում տեսքով մոտեցա սեղանին: Դրանով գրասեղանի հակառակ կողմում կանգնած խոժոռ քննիչին կարծես ուզում էի ասել, թե քոնը՝ պաշտոնականի կատարում է, իմը՝ մարդկայինի: Սեղանի առջև մի գամփռ-սանթիլ էր կանգնած՝ լախտը ձեռքին: Սա հենց սկզբից սկսեց լախտով «խոսել», սակայն այս «լեզուն» իմ մեջ վեհերոտություն չառաջացրեց: Սկսեցին հարցաքննել.
- Մենք իմացել ենք, որ գերիներին ստիպել ես, թե պիտի միջոցներ հանգանակեն ընդհատակյա գործնեություն ծավալելու համար, ո՞վ է ռադիո, գործիքներ, զենք ճարել, ով է թերթ հրատարակողը…
- Ես ինչպե՞ս կարող էի ուրիշներին ստիպել։ Գերին ի՞նչ ունի որ հանգանակություն անի:
- Դու չե՞ս բաժին հավաքել հիվանդանոցի համար։ Կոմունի՞ստ ես, խոստովանի՛ր ամեն ինչ՝ ո՞վ է գնել ձեր թերթի թղթերը, ռադիոյի մասերը, գետնուղի փորելու գործիքները, ո՞վ է կապված դրսի հետ…
Ես լռում էի, մեջս վախ չկար։
- Զե՞նք եք ուզում,- շարունակում էր հարցաքննող սպան,- ասա ովքե՞ր են այս ամենի թիկունքում կանգնած։
- Այդ ամենի մասին ձեզնից եմ լսում, պարոն «օփիցեր»։ Սնունդ հավաքել եմ, մեր ընկերները հիվանդ էին, նրանց մի քիչ ավելի լավ սնվել էր պետք, որ կարողանան ոտքի ելնել։ Ով ցանկացել է՝ մի պատառ զոհաբերել է։ Ձեզնից էլ կարող էի գալ և խնդրել մի բաժին ողորմալ հյուծված, հիվանդ գերիների համար։ Մի՞թե դա հանցանք է համարվում։ Ինչո՞վ կարող էի ստիպել ուրիշներին:
- Երևում է դու ոչ մի բան հանձն առնելու միտք չունես։ Գաղտնի հավաքներ, տարեդարձեր էլ չե՞ք նշել, պառկեցրեք՝ քսան հարված։ Այս բառերի հետ «գամփռ» սանթիլի լախտը սկսեց խոսել՝ շրա՜խկ, շրա՜խկ։ Շութերիցս հոգոցախառն տնքոց պոկվեց։ Սկսեցին ծեծել։ Հանկարծ լսեցի Աշայի նյարդային ձայնը.
-Դադարեցնել։ Ծեծը դադարեց։
- Ինչ է, ոչինչ չի՞ ասում։
- Համառում է պարոն փոխգնդապետ։
- Ի՞նչ ազգ ես։
- Հայ եմ։
- Հա՞յ։ Դուք ի՞նչ կապ ունեք ռուսների հետ, ինչո՞ւ իրարից չեք բաժանվում,- ապա դարձավ սանթիլին,- ծեծը թողեք, տարեք խիստ կարցեր։

rstak58
01.12.2010, 22:45
Քսան հարվածը, որ ավելի սարսափելի էր, չեղյալ համարվեց: Այդ զարմանալի փոփոխությունը միայն մի պատճառ ուներ՝ կինը հայուհի էր: Բարեկազմ, մեծ աչքերով, ցորնամորթ տիկին էր։ Այդ նա էր գեղարվեստական փորագրումների պատվեր տվել Ազատին ու Կոմիտասին։ Նմուշներ տարավ իր տան համար:
Սանթիլներն ինձ տարան կարցեր։ Այն մեր ճամբարից դուրս էր, փշալարերով բաժանված: Նեղլիկ միջանցքանման տարածություն էր, որի երկու կողմում դեմ առ դեմ մարմնաչափ պահարաններ էին շարված, մարդաբոյ տուփիկներ: Գերիները դրանց անունը «սաբաչի յաշիկ» (շնատուփ) էին դրել: Նեղլիկ դռնից պիտի մտնեիր ու ասես դագաղի մեջ էիր հայտնվում: Նստելու հնար չկար։ Դռնակի մեջտեղում մի երեսաչափ անցք կար, որտեղից միայն պահակին էիր տեսնում։ Ժամապահները անընդհատ գնում-գալիս են, բայց ոչ մի բառ խոսելու հնար չկա, ոչ իրենց, ոչ էլ հարևանիդ հետ:
Երրորդ օրը մեզ հսկող «սանթիլը» ետ ու առաջ անելիս ձեռքի տոպրակից ինչ-որ բան հանեց ու հերթականությամբ սկսեց շպրտել անցքերից ներս: Ոտքերիս արանքում բռնեցի տեսնեմ հաց է։ Աչքերիս չէի հավատում, գցեցի բերանս: Իրոք հացի կտոր էր: Իսկ նա դեպի մեզ չի նայում, ուղիղ գնում-գալիս է, ասես հասկացնելով, թե՝ ձայն մի հանեք, ես ոչինչ չգիտեմ ու չեմ ուզում իմանալ։
Միակ իրավունքը որ ունեինք՝ զուգարան գնալն էր: Ջրի ծորակը զուգարանի ճանապարհին էր։ Մի օր իմ այդ իրավունքից օգտվելու ժամանակ «սանթիլը», որ կանգնած էր ծորակի մոտ, հասկացավ, որ իմ հիմնական նպատակը ջրի ծորակից օգտվելն է, և երբ ես հավասարվեցի ծորակին, նա ոչ թե հետևց, որ չխմեմ, այլ ընդհակառակը, թիկունք դարձրեց ու սկսեց կամաց-կամաց գնալ: Նետվեցի դեպի ծորակն ու սկսեցի ագահությամբ խմել՝ թույլատրությունն ակնհայտ էր: Բուն մտնելիս առանց ինձ նայելու ժպտաց…. մեք իրար հասկացանք:
15 օր պահելուց հետո նորից ձերբակալված Խազանովիչին բաց էին թողել, հետո նաև ինձ ազատեցին։ Գնացի միացա դասակի ընկերներիս: Սիմոնյանին ներեցի՝ մարդը չէր դիմացել, ասել էր անունս, բայց մերն էր… Ի՞նչ անենք՝ հարցաքննությանը ամեն մարդ չէ, որ դիմանում էր։
Կապիտան Խորենը Բուխարեստի՞, թե՞ քաղաքի հիվանդանոց գնալու թույլատրություն էր ստացել: Ստուգումով էին դուրս թողնում: Այնուամենայնիվ նա ուզում էր ընկերներին օգտակար լինել: Ամեն մեկը մի բան էր տալիս, որ հանի ճամբարից։ Իմ գրվածքներից էլ փաթաթեց ազդրերի վրա ու վրայից շորեր հագավ, ծածկեց ստուգեց ինքն իրեն և վերջ: Խորենը հաջողությամբ գնաց: Էդ գնալն էր, որ գնաց, էլ չեմ տեսել…
Օրեր հետո, Բաբկենն ինձ մոտեցավ, թե՝ հետդ զրույց ունեմ։
-Ես լրջորեն մտադրվել եմ հիվանդ ձևանալ,- ասաց,- չբուժվող հիվանդ։ Մինինգիտի մասին բրոշյուր եմ ձեռք բերել, ուսումնասիրել եմ բոլոր ախտանշանները: Այնպես կանեմ, որ ինձ տանեն ճամբարի հիվանդանոց։ Այնտեղից ուզում եմ ընկնել կետրոնական հիվանդանոց կամ Բուխարեստ և կապվել տեղական կազմակերպության կենտրոնի հետ:
Ի պատիվ Բաբկենի պիտի ասել. որ կարողացավ կենսագործել իր ծրագիրը: Արտաշը, որ ճամբարի հիվանդանոցում էր աշխատում, այդ գործում իր մասնակցությունն ունեցավ: Ես էլ քոր ունեի աճուկներիս վրա: Գրեցի, սակայն համապատասխան դեղամիջոցներ ստացա: Օգնեցին։
Այդ ընթացքում ճակատի գիծը եկել հասել էր Դանուբին։ Անտանեսկուն Հիտլերի կանչին չէր ներկայացել: Բուխարեստը հանձնեց: Մեր համար օրախնդիր էր զինվելու հարցը: Ինքնապաշտպանություն էր հարկավոր, Աշան դա չէր անելու: Օրը երկու անգամ, անպաշտպան մնացած Ռումինիան սիստեմատիկորեն օդային գրոհների էր ենթարկվում։ Հատկապես շատ էր ռմբակոծվում Բլոեշտը՝ նավթարդյունաբերական այս խոշոր կենտրոնը: Հեռվից լսվում էինք այդ օդային հարվածների ձայնը։ Գլխարկներ էինք գցում վերև, անկորուստ վերադարձ ցանկանում: Մի օր տեսանք, որ օդային մարտում հանդիպել են «մեսերշմիթն» ու անգլիական «հետախուզիչը»: «Մեսերշմիթը» հարկադրված եղավ փախչել, մտավ քաղաքի, ծառերի, փողոցների մեջ, բախվեց ու շան սատակ եղավ:
Աշան չէր համարձակվում զինել մեզ:
-Զենքը մեր դեմ կգործադրեք,- ասում էր նա,-
-Մինչդեռ մենք պարտավոր ենք թվաքանակով ձեզ հանձնել ձերոնց, ձեր բարձրագույն հրամանատարության լիազորներին: Մենք ձեզ կպաշտպանենք…
Այդ օրը, որոշ դասակներ ըստ հերթի բաղնիս էին գնացել: Ճամբարում տագնապային դրություն էր: Հաստատ տեղակացել էինք, որ գերմանացիները Դանուբի իրենց նավատորմով հեռանալու են դեպի Հունգարիա: Դե Դանուբն էլ մեր կողքին էր, հեռու չէր: Գիտեինք նաև որ ֆաշիստները մեր ճամբարի տեղը լավ գիտեն և կարող են թեկուզ կես ժամով մտնել ճամբար ու արնաբաղնիք սարքել։ Լարված վիճակում էինք։ Մեր ղեկավարությունն Աշայի հետ անընդհատ բանակցությունների մեջ էր: Աշայի պահակախումբը նույպես դիրքավորված էր, նրանց համար նույպես գերմանացին արդեն «Հիտլեր կապուտով» էր ընկալվում:
Ահա այդ ամպամած օրը, առաջին մարտական ռումբը պայթեց ճամբարի տարածքում։ Բարեբախտաբար ոչ մի վնաս չպատճառեց, ընկավ բաց տարածության վրա գտնվող բաղնիքի կողմը: Դա եղավ մեր ազատագրման նախնակետը: Երկաթներով ու փայտերով զինված սկսեցինք ջարդոտել փշալարերն ու լքել ճամբարի տարածքը։ Մի պահ այնպես եղավ, որ մեր մի մասը թեքվեց դեպի զորանոց, սակայն այնտեղ պահակությունն ամբողջ կազմով զինված՝ Աշայի հրամաններն էր կատարում: Գերմանացիների երեք կրակահերթն էլ շեղ ստացվեցին, ոչ մի զոհ չեղավ, միայն բաղնիքում եղած մարդիկ հասցրին շորերը գրկած դուրս փախչել ու միանալ մեզ:
Ճամբարը լքելու պահից մենք անցանք մեր ճամբարային ղեկավարության ենթարկության տակ: Պետք է ասել, որ փշալարերը փշրելիս «սանթիլների» գոռգոռոցների վրա ոչ ոք ուշ չէր դարձնում, մեզ համար դրանք արդեն ոչ մի նշանակություն չունեին: Նրանք չհամարձակվեցին ուժի դիմել, ու հիմա նրանք ստիպված եղան խառնվել մեր հոսանքին և մեզ հետ շարժվել որպես պահակախումբ։ Որոշ տարածություն անցնելուց հետո նրանք էլ պետք չեկան և մենք այլևս «սանթիլներ» չտեսանք ամբողջ ճանապարհի ընթացքում:
Մեր բռնած ուղղությունը պարզ էր. մենք շարժվում էինք մերոնց կողմը։ Օգոստոսյան տաք օրեր էին: Գյուղերի միջով, խճուղու երկարությամբ տասնյակ կիլոմետրերով ձգված, անկազմակերպ, փոշոտված ու հոգնած քայլում էինք դեպի վերջնական ազատություն: Մեր շղթայի ոչ սկիզբն էր երևում ոչ վերջը: Ամբողջ ճանապարհը բռնված էր նախկին գերիների ուրախացած, ցրիվ եկած ամբոխով, կամ նրանց առանձին կուտակումներով: Մտնում են գյուղերը, ով՝ ինչ ունի փոխանակում է կատարում, զրուցի է բռնվում, խմելու մասին է մտածում: Այդ դաշտերում աղբյուրներ չկան, որոշակի տարածությունների վրա ջրհորներ կային՝ անհրաժեշտ ամեն ինչով ապահովված՝ ջուր քաշելու դույլ, հանգստանալու տեղ… Ճանապարհին մեր առաջին հանդիպումը եղավ գնչուների հավաքի հետ: Նրանք բանվորագրվել էին կտավատի կալվացքում։ Աշխատանքը կատարվում էր համարյա բացօդյա: Դե գնչուհիների հետ միշտ էլ հաճելի է, անմիջական են: Հեռվում աղբյուր կար, ջրի գնացող գնչուհիների հետ ընկերանում էինք ու… Մինչև մութն ընկնելը հավաքատեղ չհասանք, սակայն Էլ ինչի մասին պիտի մտահոգվեինք, ով կարող էր մեզ անհանգստացնել: Ցանկացած տեղում կարող էինք գիշերել: Ցոլակի ու մի քանի ուրիշ տղաների հետ այդպես էլ արինք: Առավոտ կանուխ հասանք ընդհանուր հավաքատեղ։ Այդ ուղղության վրա գտնվող առաջին հավաքակետը, մեր առաջ ընկած Կրոյովա կենտրոնական քաղաքն էր: Այստեղ արդեն ավելի կազմակերպված դարձանք, կարմիր բանակի զորամասի վերածվեցինք։ Հրամանատարությունը ստանձնեց Խազանովիչը։ Այլևս օտարի հսկողություն չկար: Աշան սանթիլների իր խմբով ենթակա էր նրան։ Սա ևս սպասողական վիճակում էր,չգիտեր ինչպես վարվի մեզ պիտի մերոնց հանձներ, բայց արդեն ինքն էր մերոնց ենթակայության տակ և բացի այդ էլ երևի վախենում էր գերվելուց… Ահա թե ինչու մի օր էլ Աշան իր մարդկանցով ճղեց գնաց։
Մեզ տեղավորեցին Կրայովա քաղաքի արևմուտքում գտնվող բարաքներում։ Այստեղ ապրել էին էսէսականները: Մեր՝ ազատված գերիներս մոտենալու լուրն առնելով հապճեպ փախել էին: Դա նկատվում էր իրենց թողածից։ Մեր շտաբում արդեն աշխույժ աշխատանք էր գնում՝ հաշվառում, դիմավորման պատրաստություն… Ի՞նչ պետք է զեկուցվի, որտե՞ղ պետք է դիմավորվի, ի՞նչ ձևով արդարանալ… Հարցերը նոր էին առաջանում: Ի վերջո, որոշվեց հրամկազմի մի քանի ներկայացուցիչներով ընդառաջ գնալ և հանդիպել ֆրոնտի ներկայացուցիչների հետ։ Հետագայում այդ էլ չստացվեց, դատարկ հետ վերադարձան։ Ո՞վ էր նրանց ընդունողը, լսողը… Գնացե՛ք, կորե՛ք…
Համենայն դեպս, մենք կարծում էինք, որ հաշիվ տալու ոչինչ չունեինք… Ես ինքս պատրաստ էի հաշիվ պահանջել, ոչ թե հաշվի տակ ընկնել: Կարծում էինք, թե կարևորն այն է, թե ինչպես ենք մեզ պահել հայրենիքի հանդեպ գերության մեջ։ Կարծեմ «հականերից» ոմանց հաջողվել էր փախչել: Գիտեմ, որ մեր հայ «խելոքներից» ոչ մեկը չփորձեց փախուստի դիմել։ Մինչ այդ մենք ազատ ման էինք գալիս քաղաքում: Լինում էինք վարսավիրի մոտ, գնում էինք մաքուր, ավազոտ գետի մեջ լողանալու: Ով փող ուներ, միրգ էր գնում և…. սպասում էինք…
Ոչ երկնքում, ոչ ցամաքում այլևս կռվի հոտ չկար: Քաղաքը լրիվ մաքրված, դատարկված էր դիմադրողներից, ոչ գերմանացի կար, ոչ ռումինացի: Ժողովուրդն իր գործին էր, կարծես ասում էր՝ գնացողը գնա, եկողն էլ գա: Անտանեսկու անունը չկար: Շատ շուտով հրապարակ իջավ Գիորգիո Դեժի անունը, որպես Ռումինյայի կոմունիստական կուսակցության ղեկավարի: Կրոյավա քաղաքի կենտրոնական մասում աշխուժացել էր կոմունիստների քաղաքային կազմակերպությունը։ Փակցվում էին նոր լոզունգներ, հակաֆաշիստական ժապավեններ, կարմիր հաղթողներին պատշաճ դիմավորելու պատրաստություն էր տեսնվում։ Քաղաքը պատրաստ էր կարմիր բանակի խաղաղ մուտքին։
Մի առավոտ իմանալով, որ մերոնք ուր որ է մտնելու են քաղաք, շարվեցինք խճուղու երկարությամբ: Այնտեղ բոլոր խճուղիներն ու փողոցները ծառազուրկ էին: Շարվել էնք դասակ առ դասակ, վաշտ առ վաշտ, ողջ գնդով: Շարքերի սկզբում կանգնած էին հրամանատարները: Ահա և առաջին տանկը՝ կարմիր դրոշով։ Երեք մարտրկներ նստած էին վրան տարբեր դիրքով։ Դեռ մեզ չհասած մեր շարքերի ողջույն ու «հուռա՜ն» պայթեց… Մեր հրամանատարությունը կանգնած էր խճուղու աջ եզրին, պատիվ տալու դիրքով, սակայն անցավ առաջինը, երկրորդը, երրորդը…. հինգը, վեցը…. ոչ մեկը դեպի մեր կողմը չնայեց, մեր ուղղությամբ՝ ոչ մի շարժում, խուլ անտարբերությամբ կտրում անցնում էին մեր բոցավառ հայացքները… Պարզ էր՝ «Մենք գերիներ չունենք»… Մենք դիտվում էինք, առնվազն որպես դասալիքներ, եթե ոչ դավաճաններ:
Հետո, երբ ետ եկանք մեր բարաքները եկան հատուկ բաժնի աշխատողներն ու սկսեցին քրքրել ցուցակները: Սկսեցին զտել՝ հարցուփորձ, հարցաքննություններ, վկայություններ, «մոտերիալներ»…. ո՞վ է մաքուր, ո՞վ Է կեղտոտ, ո՞վ է ծախվել թշնամուն, ո՞վ է ծառայել… Մենք հանձնվել էինք Երկրորդ ուկրաինական ֆրոնտի քաղաշխատանքի գաղտնի բաժնին՝ «դեզինֆեկցիայի» ենթարկվելու:
Ես չգիտեմ ի՞նչ էին ստուգում, ի՞նչ էին անում…. այդ ընթացքում ոչ կանչվել եմ, ոչ վկայել։ Մոտ մի շաբաթ հետո մի շարք այլ ընկերների հետ իմ անունն էլ կարդացին… ճանապարհին իմացանք, որ գնում ենք ֆրոնտ: Տանելու էին Կարպատներ, սակայն դեռ այնտեղ տեղ չհասած, ետ տվեցին, հայտնի դարձավ, որ գնում ենք Բեսարաբիա:
Այնտեղ հանդիպեցինք ճամբարային ուրիշ ընկերների: Շուտով այնտեղից գնացք նստեցինք ու մեկնեցինք ճակատամերձ քաղաքներից մեկը՝ Արա-դե-մարե: Գնում էինք բաց գնացքով։ Շաբաթից ավել տևեց, քանի որ երկաթգծերը ծանրաբեռնված էին լիքն էին գնացքների շարաններով: Օրերով սպասում էինք որ ճանապարհը բացվի: Առաջին հերթին բաց էին թողնում ռազմական տեխնիկայով, մթերքով բարձված գնացքները, ապա հերթականությամբ, ըստ կարևորության: Այս կարգը լավ էր պաշտպանվում՝ ճակատի մատակարարումը հստակ էր գործում:
Ահա այդպիսի մի օր հանկարծ անունս լսեցի։ Շուռ եկա, տեսա կողքից դանդաղ սահող բաց գնացքի վրայից ինձ էր կանչում Հովակիմյանը: Նա, ինչպես հիշատակել եմ, զանգեզուրյան բեռնատար վաշտի շբաբի պետն էր։ Նա չհամբերեց, թռավ մեր վագոնի մեջ։ Մենք միասին մի ամբողջ օր ուղեվորվեցինք: Նա դաշտային հիվանդանոցից էր գալիս, արդեն երկրորդ անգամ վիրավորվել ու բուժվել էր։ Վերադառնում էր ճակատ։ Մեր վերջին հանդիպումն էր ու բաժանումը։ Նա այլևս չվերադարձավ:

rstak58
01.12.2010, 22:54
Հասանք Արա-դե-մարի։ Այնտեղի մեր զորանոցներն աստիճանաբար լցվեցին, կոմպլեկտավորվեցինք: Արդեն մեր բանակի համազգեստներ էինք հագել, բայց առանց տարբերանշաների, դրանցից մեզ զրկել էին: Արա-դե-մարիում մեր կողքին ապրում էին նաև ոչ նախկին գերի զորամասեր: Այնտեղ հանդիպեցի ղափանցի Հրաչիկ Նուրուջանյանին: Նա երկար ժամանակ աշխատել էր «Սովետսկայա Արմենիայի» թղթակից: Առաջին անգամ նրանից մանրամասն իմացա Ղափանի, և ընդհանրապես թիկունքի մասին։
Ամեն օր մարզումներ ու պարպունքներ էինք անում: «Ավտոմատներին» էինք ծանոթանում, նորագույն նռնակներին, ռազմական տեխնիկային: Շատից–քչից ուսումնասիրում էինք մարտերի վարման տակտիտական նոր տարբերակները, կարմիր բանակ ներմուծված այլ նորությունները: Ճիշտն ասած առանձնապես ծանրաբեռնվածություն չկար, եղած նորություններն էլ անմիջապես յուրացրինք: Սպասում էինք ճակատ գնալուն: Այստեղ թույլ տվեցին, որ նամակներ գրենք։ Ես գրեցի հորեղբորս տղային՝ Մարտիրոսին։ Խնդրեցի տղայիս՝ Գարունի մասին տեղեկություններ հաղորդել:
Վերջապես հրաման ստացվեց, որ նռնակներով ու «ավտոմատներով» զինված պատրաստ լինենք մասնակցելու Բուդապեշտի համար մղվող մարտերին։ Մեկնելու էինք հաջորդ գիշերը: Սկսեցինք նախապատրաստվել, մաքրվել, կարգի բերել ինքնաձիգները, փամփուշտներ ու նռնակներ ստանալ:
Երեկոյան կողմը լցվեցինք մեքենաների մեջ ու մինջև լույս գնացինք: Հասանք Բուդապեշտի արևելյան արվարձանը: Լռություն էր, միայն հատուկենտ հեռավոր որոտներ էին լսվում։ Բոլորովին լուսացավ։ Քաղաքի մեջ էինք։ Կիսավեր շենքերն էին, կիսափլորակ, համարյա բոլորն էլ «վիրավոր»: Մի քանի հարց ու փորձից հետո զգուշությամբ հասանք Դանուբի գետափնյա փողոցներին: Ամեն կերպ քողարկվում էինք։ Ամեն ինչ կատարվում էր շատ արագ: Անցանք կիսաքանդ եղած, կարկատված մի մեծ կամրջի ու անկորուստ մյուս ափն անցանք: Պեշտումն էինք՝ ձախ ափում: Այստեղ ազատ բարձրունքներ կային, ժայռոտ ձորակներով: Մինջև երեկո տեղից- տեղ շարժվելով հազիվ բարձրացանք:
Լենինականցիները իմ ետևից էին գալիս: Լսեցի, որ Արսենը, կապիտան է, ետ է մնում։ Նա ճարտարապետ էր, նույնպես լենինականցի: Կանգնեցի։
- Արսեն,- ասում եմ,- հոգյակ, ինչո՞ւ չես կարողանում գալ, ետ մնալ չի կարելի։
- Ջիվան, հավկուրություն ունեմ, ի՞նչ անեմ գիշերները չեմ տեսնում։
- Ինչպե՞ս թե, բա ինչո՞ւ չես ասել։
- Չեն հավատա…
- Արսեն, ինձնից չհեռանաս, չբաժանվես, ձեռքդ տուր։
Սկսեցինք իջնել։ Ճանապարհով չէինք գնում, կտրուկ շավիղներով էինք իջնում: Իջանք քաղաքի արևմտյան մասի վրա: Լուսավորություն չկար, չէինք կարողանում կողմնորոշվել, միայն կրակոցներ են լսվում, սակայն չես իմանում, ո՞րն է մերը, ո՞րն է նրանցը: Խավարի մեջ շենքից շենք ենք սողում։ Հասանք կրակի գծին։ Մի մեծ բարձրահարկ շենք էր։ Այն կողմում, փողոցի եզրին, արդեն նրանք էին: Շենքի նկուղում մեզ մի քիչ հանգիստ տվին: Շատ խոր նկուղ էր: Մոմ ու նավթ ճարեցին։ Ամեն մարդ իր համար մի բան ճարեց բերեց փռեց տակին, որ մի քիչ ննջի:
Ամեն մեկն ինքն իր հետ էր, նախապատրաստվում էինք մարտի մտնելուն: Սուքիասը գրպաններից հանել էր կապոցներն ու ջոկում էր։ Արսենը կողքին էր: Ես նրա համար էլ, ինձ համար էլ աթոռ էի ճարել: Նստած ննջում էի: Արսենը «ավտոմատն» էր մաքրում, բացում-փակում էր, հետո էլ սկսեց գրպանների մանրուքը ջոկոտել։ Անխոս էր, գլուխը կախ: Ես էլ նստած ննջում էի: Հանկարծ տղաները սկսեցին դես ու դեն փախչել։ Պարզվեց, որ չպայթած մի հսկա արկ էր գտնվել, առնվազն 60-70 սմ հաստությամբ։ Ոմանք դուրս փախան: «Արա, կպայթի, փախեք…»… Խուճապ առաջացավ։ «Տղերք, ո՞վ կհամարձակվի դուրս տանել, ախր ուրիշ տեղ չունենք գնալու, սրա հետ էլ մնալ չենք կարող»։ Ոչ ոք ձայն չհանեց: Նայեցի արկի լռությանը, բետոնի պատռված երախին… «Յա՜ բախտ» ասի ու կամաց մոտեցա: Չորս կողմից սկսեցին կանչել. «զգույշ, զգույշ»… Ես այդ մահաբեր հսկային աստիճանաբար շարժեցի ու հետո մինգամից վերցրի ուժեղ թևերիս։ Փափուկ քայլվացքով դուրս եկա գետնահարկից։ Զգուշությամբ հասա բակի ամենաբարձր կետին ու իջեցրի։ Ոչ մի ձայն… Կարծես հիպնոսացրած լինեի: Ետ ծլկեցի: Բոլորն ուրախացել էին, ինձ էին գովում։
Արսենը դեռ ինքնաձիգն էր մաքրում ու իր համար թոնթոնում: Նստելս ու ննջելս մեկ եղավ: Մեկ էլ ականջիս տակ՝ թրա՜խկ… Վեր թռա. «Այս ի՞նչ էր»… Նայցի տեսա Արսենն արնաշաղախ ընկած է։ «Արսեն, Արսեն,- ձայնեցի,- ի՞նչ եղավ, տղեք վեր կացեք…»… Բոլորն արդեն ոտքի վրա էին… Արսենը բաց մատներով ձեռքը դրեց սրտի վրա։ Շորերի ու մատների արանքով արյունը չռռում էր… «Ուշ է» հազիվ արտաբերեց ու անշնչացավ։ Կուրծքն էի սեղմում, մատներս արյան մեջ էին: Պառկեցրի գետնին։ «Տղերք,- գոռացի,-հտեևք, ես մեր բժշկին գտնեմ»։ Դուրս թռա, մութ գիշեր էր, խավարում կրակոցներ էին միայն:
-Բիգ, Բիգ-- կանչելով դես ու դեն էի վազում։
Բիգը մեր հայ բժիշկն էր ռուսական կրթությամբ։
Նա հայտնվեց
- Ես էլ ձեզ եմ ման գալիս .ինչ է պատահելձեզ եմ ման գալիս։
- Բիգ,- ասացի,- կապիտան Արսենը մահանում է, շուտ արա»։ Վազեցինք, սակայն Արսենն արդեն մեռած էր: Հանգել էր:
Արսենի գրպանից հանեցի ժամացույցը, իրերը, փաստաթղթերը և գնացի դեպի մեր դիմացի մեծ շենքի կողմը։ Այնտեղ խրամատավորված էին մեր լենինականցի տղաները՝ Աշոտը, Մուկուչը, Ազատը, Անդոն, մյուսները… Գիտեի, որ այնտեղ կլինեն: Անցնելն անհնար էր՝ բաց տարածություն էր՝ ուժեղ կրակի տակ: Կրակում էին «ավտոմատներից», ականանետներից ու գնդացիրներից: Այս կողմից կանչեցի, չլսեցին։ Հարմար պահ գտա ու թռա իրենց կողմը:
-Արսենը մահացավ, օգնեք մի կերպ թաղենք:
Սկզբում չհամարձակվեցին կրակի տակով այն կողմն անցնել։ Շատ նեղսրտեցի, բայց ինչ կարող էի անել, կյանքը՝ քաղցր է… Ժամացույցն ու փաստաթղթերը որպես հարևան ու համաքաղաքացի, իրենց հանձնեցի ու ետ թռա: Ետ եկա տեսնեմ սապոգներն ու շինելն արդեն չկան, վրան չեն… Ինչ-որ շոր ճարեցի, փռեցի վրան ու նորից վազեցի դեպի մեր տղաները: Ինչքա՜ն շնորհակալ էի, երբ նկատեցի, որ նրանք արդեն պատրաստ են կազմակերպել թաղելու գործը: Որոշեցինք նույն շենքի մոտ, հենց իմ տարած արկի կողքին փոս փորել։ Դժվարությամբ փորվեց։ Թաղեցինք։ Մինչ այդ, վրացի տղաները մի կտոր «Ֆաներայի» վրա արդեն գրել էին.
<Կապիտան Արսեն պագիբ զա րոդինու 1945 ֆեվրալ»։
Մեզ մաս-մաս նետեցին փողոցային թեժ մարտերի մեջ: Իրադրությունն, այնպիսին էր, որ դուրս եկողը 10-15 րոպե հետո վիրավորվում կամ սպանվում էր: «Շտուրմավիկի պերյոդ» կարգադրությունից հետո դուրս էինք գալիս ու դեմ առ դեմ և կրակելով առաջանում ու դիրքավորվում։ Միայն մեր կազմով էինք առաջ շարժվում, զոհեր տալիս։ Թշնամին ընկրկում էր։ Մենք քաջալերվում էինք, նռնակների օգնությանը դիմելով առաջ գնում: Մեր հրետանին անընդհատ կրակում էր: Շենքերը փուլ էին գալիս: Տեսնում էինք, որ հիտլերականները փախուստի են դիմում, բայց նորից նոր բներում էին ամրանում, հաջորդ շենքերում: Սպասում էինք որոշակի կարգադրությունների, համալրման, սակայն բանից պարզվեց, որ մենք անմիջական հրամանատարություն չունենք, որպես «շտրաֆնիկներ», «շտատնի» հրամանատարը մեզ քշում է գրոհի ու ինքը մնում իր կետում՝ «նախկին գերիներ են ընկնողը, թող ընկնի, մնացողը՝ մնա»… Դա շատ վատ ազդեցություն ունեցավ մեր վրա: Բայց թե պատերազմ է, պետք է թշնամուն ոչնչացնեինք:
Մենք ամբողջությամբ նախկին հրամկազմայիններն էինք: Կրակոտ տղաները կային, բոլորիս հավանությամբ հրամանատարությունը վերցրին իրենց վրա: Սեփական հրամանատարություն ունեցանք։ Սկսեցինք խորանալ քաղաքում։ Մի թաղ անցանք, սակայն թիկունք չկա, կրակային միջոցներ չկան։ Կարճ դադար տվինք, հավաքվեցինք մի շենքի տակ: Կապվեցինք «շտատնիի» հետ: Վերջինս կարգադրեց աջ կողմով շարժվել դեպի կամուրջը, մաքրել շենքերն ու փողոցը և երկաթգծի կամրջի տակով դուրս գալ քաղաքի հաջորդ զանգվածը: Մենք սոսկացինք՝ ախր կամրջի տակով չի կարելի՝ ուղիղ նշանառության տակ էր, այն էլ խաչաձև կրակի: Կամուրջը փուլ եկած էր, ռմբակոծվել էր, միայն կմախքն էր երևում: Նորից կապվեցինք «շտատնիի» հետ.
-Թույլ տվեք գծի վրայով նետվել այն կողմը:
-Հրամանն անքննարկելի է, չենթարկվելու դեպքում՝ գնդակահարություն… «Շտրաֆնիկներին» առանց դատ ու դատաստան
: Ենթարկվեցինք, նետվեցինք առաջ, մոտեցանք քանդված կամրջին… Դեռ իրար գլխի չհավաքված ընկանք խաչաձև կրակի տակ… Հաշված րոպեների ընթացքում դասակից բան չմնաց… Մի քանիսիս հաջողվեց ետ փախչել: Նկատեցի թեք ընկած լայն ռելսը։ Ինձ գցեցի այնտեղ ու հասակովս մեկ երկարեցի կպա նրա ակոսին: Երկու հոգու էլ հաջողվեց նույնն անել։ Վիրավորներին հաշվել հնարավոր չէր։ Ինձ մոտեցող մեկին փորձեցի քաշել իմ մոտ՝ անհնար էր՝ գնդացրային սոսկալի կրակի տակ էինք։ Միայն հասցրեց «վախ» կանչել ու այդպես էլ մեռավ կամրջի տակ: Ես հայհոյում էի…
Հակառակորդի կրակակետերը լռեցին: Հավանաբար, ինչ որ կողմից մերոնք վրա էին տվել ու լռեցրել: Ստուգեցինք կրակակետերը լռում էին։ Իսկույն պատրաստվեցինք ետ գալ ելակետ: Հաջողվեց, անվնաս տեղ հասանք: Ելակետում ոչ ոք չկար: Մեզ մնում էր, միավոր գտնել: Մի երկու տեղ եղանք: Ամենուր վիրավորներ էին ու առաջին օգնություն ցուցաբերող բուժքույրեր: Վիրակապում էին, մաքրում…
Հարկավոր էր միանալ մերոնց: Ճանապարհ ընկա։ Մերոնք արդեն խորացել էին հաջորդ զանգվածի խորքերը, երկաթգիծն անցել էին խորքից՝ աջ թևից և մխրճվում էին թաղի խորքերը։ Թշնամուն հետապնդում էինք քայլ առ քայլ, շենք առ շենք: Ճանապարհին հանդիպեցի լենինականցի Անդրանիկին, հարց ու փորձ արի։ Նա թեթև վիրավորվել էր, վիրակապված ետ էր գնում: Իմացա, թե զորամասը որ ուղղությամբ է գրոհում և շարժվեցի նրանց ուղղությամբ։ Առջևս դարձյալ ծառացավ երկաթգծի թումբը: Երկու-երեք հոգով հավաքվեցինք: Հարկավոր էր մեկ-մեկ արագ բարձրանալ թումբն ու գլորվել այն կողմը։ Նետվեցի առաջ։ Բարձրանալս ու այն կողմը գլորվելս մեկ եղավ, բայց ոտքս քերծեցի և շատ ուժեղ ցավ հասցրի։ Կրակոցներ լսվեցին։ Հետիս ընկերները մնացին այն կողմը… Չգիտեմ ինչ եղան:
Շատ շուտով միացա ինչ-որ զորամասի: Այս զորամասում էլ «շտրաֆնիկներից» բաղկացած մի վաշտ կար։ Ես այդ վաշտի կազմում էի։ Հրամանատարը մերոնցից էր, բայց ինձ անծանոթ էր: Գործողությունների ընթացքում շատ շուտով ինձ ճանաչեց։ Առաջին գիծն ու գերմանացիներին շենքերից դուրս շպրտելը, մեզ էր հանձնված, ասես մեր տված զոհերը հաշիվ չհամարվեին: Ուժեղ կրակի տակ էինք: Հրետանային հարվածներից մեզ պատսպարող շենքերն էին քանդվում։ Արկը խփեց հենց մեր կողքին կանգնած շենքին։ Շենքը փուլ եկավ, մնաց միայն այն պատշգամբը, որի տակ մենք էինք պատսպարված:
Երեկոյան մի քիչ դադար առանք, բան-ման կերանք ու շարունակեցինք գիշերային հարձակումը: Խավարի գիշեր էր: Մեր դեմ հսկա շենքերի մի ստվար պատնեշ էր: Հարկավոր էր հետախուզել, թույլ ճեղք գտնել հարձակման համար: Կանչեց իր ընտրած 4-5 շարքային հրամանատարների, որոնց մեջ նաև ինձ ու հետախուզելու ուղղություններ ցույց տվեց։ Ինձ բաժին ընկավ ձախ թևը: Պետք է պարզեի, թե ինչքան են ամրացել ֆաշիստները: Ինձ մի շարքային օգնական տվեց: Օգնականիս ասացի, որ թել կամ ճիպոտ ճարի ու մի ծայրն ինձ տա, իսկ մյուս ծայրը ինքը բռնի, որ իրար չկորցնենք: Ոչինչ չճարեց։ Մթնշաղին տեսել էինք, որ դիմացի պատը պետք է որ շատ մոտիկ լինի: Ոտքերս քարերի կույտի առան: «Լավ է,- մտածեցի,- ետ գալիս սրանով կողմնորոշվեմ»: Փսփսոցով փորձեցի ձայն տալ օգնականիս, բայց պատասխան չկար։ Մենակ էի մնացել։ «Ինչ արած, մենակ էլ իմ հանձնարարությունը կկատարեմ» մտածեցի ու փորձեցի կողմնորոշվել։ Ճիշտ կողմնորոշվեցի։ Հասա պատնեշին ու շփոթվեցի՝ հարթ պատ էր, երևի բետոնից: Ականջս ռադիոի նման հպեցի պատին՝ ձայն-ծպտուն չկար: Լարված, լսում ու սպասում էի՝ ոչ մի ձայն կամ մարդկային գոյության հետք, ասես մի ժամ առաջ այստեղ չէր, որ թեժ մարտեր էին ընթանում։ Թույլ ձայներ լսեցի. աջ կողմից էր։ Սկսեցի զգուշությամբ առաջանալ այդ ուղղությամբ։ Հանկարծ ոչ թե ինչ-որ թեթև շշուկ այլ ուղղակի ձայն լսեցի: «Երևի այստեղ կուտակվում են,- մտածեցի,- բայց տեսնես մերոնք են, թե՞ սրանք»: Քիչ էլ մոտկացա՝ ռուսերեն էին խոսում: Վազեցի ձայների կողմն ու խառվեցի խմբին: Այս ջոկատի հրամանատարը մեր Գալաֆաթի տղաներից մեկն էր՝ Բալաշովը։ Սկսեցինք առաջ շարժվել։ Մենք էինք որոշում շարժման ուղղությունն ու մեր դասավորությունը։ Կեսգիշերին մի ընդարձակ շենքում որոշեցինք հանգստանալ և մի քիչ ննջել: Մենք ինքներս էինք ուտելիք ճարելու: Այդ շենքը նկուղ տանող երկար աստիճաններ ուներ։ Հենց այդ աստիճանների վրա էլ փռվեցինք և սկսեցինք ճարած մթերքը խժռել, ոմանք միանգամից քնեցին։

rstak58
01.12.2010, 23:48
Այս դադարը երկար չտևեց, առավոտ ծեգին նորից լսվեց. «դավայ, ստավայտե ռեբյատա, պառա»… Շարժվելու ուղղություն տրվեց։ Սկսեցինք առաջ շարժվել: Թաղամասը թեքությունների վրա էր, խիտ ու խոշոր շենքերով։ Դեմ առանք մի խումբ շենքերի, որտեղ ուժեղ դիմադրություն կար: Բաժանվեցինք մասերի։ Հրամանատարությունը յուրաքանչյուր միավորի համար առանձին խնդիր առաջադրեց: Մեզ բաժին ընկավ երկրորդ հարկը գրավելը: Հարկավոր էր առաջին հարկից զգուշանալ: Միացանք առաջին հարկը գրոհող տղաների հետ: Ավտոմատային համազարկ տվինք, նռնակներ գցեցինք ու սկսեցինք գրոհել: Պաշտպանվողները սկսեցին պատուհաններից ու մյուս դռներից դուրս թռչել: Սակայն մեր խնդիրը երկրորդ հարկն էր: Առաջին հարկի պաշտպանների հետ, երկրորդ հարկում դիրքավորվածներն էլ էին փախել: Մի քանի թեթև վիրավորներ ունեինք, առաջին օգնություն ցուցաբերեցինք ու նորից սկսեցինք առաջանալ։ Մոտեցանք շատ մեծ շենքի, որը բերնե-բերան լիքն էր՝ տեղի բնակիչներ էին: Տղաներից, ոմանք խուժեցին կանանց մեջ: Այստեղ պետք է նորից գիշերեինք: Ընտրեցինք բաց վայր և մաքրված շենքեր: Թիկունքից՝ հիմնական զորամասերից կտրվել էինք: Գիշերը կրակ վառեցինք տաքացանք: Առավոտյան պարզ դարցավ, որ մենք պետք է մեր ունեցած ուժերով ու միջոցներով հասնենք բլրալանջին: Դրանից այն կողմ՝ վերջին ուժեղ պաշտպանությունն էր:
Առավոտյան նորից դասակ առ դասակ առաջադրանք տրվեց։ Մենք ընկանք ձախ թևը: Դիմադրությունը թույլ էր, հեշտությամբ էինք առաջ շարժվում: Ընկանք սարալանջին փռված միահարկ առանձնատների մեջ։ Այստեղ էլ առաջին անգամ օտար զորամասերի հանդիպեցինք: Հունգարական զորամաս էր։ Սրանց հրամանատարին խորհրդի կարգով ասացի, որ շարժվեն մեր ձախ թևով, այնպես, որ չպաշարվենք, չանցնեն մեր թիկունքը: Խորհուրդս ընդունեց որպես հրաման:
Մենք առաջնում էինք համարյա դիմադրության չհանդիպելով։ Ես հանկարծ հասկացա, որ մեր այս վերելքը հաջողությամբ է ընթանում միայն այն պատճառով, որ հակառակորդը չի հասցնում մի տեղ կուտակվել, պաշտպանությունն ամրացնել։ Ուրեմն պետք էր առիթն օգտագործել՝ արագ առաջ շարժվել և թույլ չտալ, որ հակառակորդը շունչ քաշի: Նետվեցինք դիմացի լավ դիրք ունեցող տունը: Թեթև գնդացիր կար մոտներս: 4-5 հոգով հասանք այդ շենքին և գրավեցինք հնթացս կրակոցներով և հուռաններով։ Անվնաս հասանք: Զգացի, որ այս խումբը ես եմ գլխավորելու: Զննեցի շուրջբոլորն ու հասկացա, որ հիմնական հարձակման գծից կտրվել ենք: Անմիջապես կապավոր ուղարկեցի, որ մերոնք ազատ առաջ շարժվեն, ճակատն ազատ է:
Բավական սպասեցինք: Քիչ անց տեղեկացանք, որ մեր աջ թևը դատարկվել է… Ձախում էլ հունգարացիները չեն երևում: Մենք էլ դեպի աջ շարժվեցինք, բայց վախենում էի, որ թշնամին նկատի այդ ու մտնի թիկունք: Շուտով հանդիպեցինք մեր աջ թևին։ Նրանք էլ էին դեպի աջ գնում: Մոտեցա հրամատարներին, հայտնեցի, որ մեր ձախ կողմում ոչ-ոք չկա, թևը բացվում է: Նրանք պատասխանեցին, որ այդ կողմից հակառակորդը լրիվ քաշվել և կուտակվում է մեր աջ կողմում գտնվող բարձունքներում: Ճանապարհին մեծ պահեստ հիշեցնող մի շենք տեսանք, նետվեցինք դեպի դուռը, բայց ներսում զինված մարդ չգտանք, միայն կուչ եկած ծերուկներ, կանայք ու երեխաներ էին։
Մեզ ընդունեցին, որպես ազատարարների: Սրանք Եվրոպայի տարբեր երկրներից բերված կիսագերի բանվորներ էին։ Մեզ տեսնելով ուրախացան, սկսեցին ազատ շունչ քաշել։ Փոխանակումներ և անգամ նվիրատվություններ ծայր առան։ Մեր հրամանատարությունը հատուկ մարդիկ նշանակեց, որ սրանց ապահով հասցնեն թիկունք:
Նորից վերադասավորվեցինք: Դարձյալ առաջ էինք գնում։ Արագ էինք շարժվում։ Գնում էինք այնքան, մինչև որ հանդիպեինք ուժեղ դիմադրության: Հենց դիմադրության էինք հանդիպում՝ կատաղի կռիվ էր սկսվում, բայց հասկանում էինք, որ չի կարելի թույլ տալ, որ լուրջ պաշտպանություն կազմակեպեն։
Թիկունքից կտրվեցինք, սակայն արագացրինք թշնամու նահանջը։ Որտեղ և ինչպե՞ս ենք այդ օրը գիշերել չեմ հիշում: Առավոտյան ես յոթ-ութ հոգու հետ դարձյալ ընկա ձախ թևը: Ընդարձակ ճակատ գոյացավ, միմյանցից անջատվել էինք։ Կապավորների միջոցով սկսեցինք ճշտել մեր տեղերը: Մեր խմբում վրացիներն էին, մի քանի ռուս և ուկրաինացի։
Սկսեցինք հետախուզել շրջապատը: Բնակիչների չէինք հանդիպում: Գետնափորի դռնակ տեսանք: Մի քանի կրակոցից հետո, անսպասելիորեն այնտեղից մարդիկ դուրս եկան՝ ձեռքերը բարձրացրած: Գերմանական կապավորների ջոկատ էր։ Մեջերը մի հրամանատար էլ կար:
- «Come, come, come», կանչեցինք։
Հիշեցի նրանք ինչպես էին մեզ 1942 թվին Կերչի նեղուցի մոտ կանչում: Խելոք էին՝ դուրս եկան ու անխոս հանձնվեցին: Վրացի տղաներն սկսեցին սրանց կողոպտել։ Սիրտս խառնեց: Կողոպտելու բան էլ չկար՝ զինվորն ի՞նչ պիտի ունենար… Այնուամենայնիվ գրպանները, գլխարկներն ու կոշիկները տնտղվեցին… Այդ ժամանակ ինձ համար անսպասելիորեն մի բան կատարվեց: Ես կատարվածից զզվելով մեն-մենակ քաշվել էի մի կողմի վրա: Մեկ էլ տեսնեմ նրանց հրամանատարը բոլորից խույս տալով, թեքվեց ու շտապ մոտեցավ դեպի ինձ։ Ոչ ոք չհամարձակվեց կանխել նրան: Նա ատրճանակը, գրպանի վառիչն ու լապտերը բերեց ու երկարեցրեց ինձ… Ես սարսռացի… Դա մի յուրատեսակ շնորհակալություն էր մարդկային վերաբերմունքիս համար։ Հիշեցի այն զինվորին որ ժամացույցս տեսավ, բայց չխլեց…
- «No, no, no, not I don't want»…
անգլերենի ամբողջ պաշարս սպառելով կտրուկ ետ քաշվեցի: Նա հասկացավ և ինձ մեկնեց միայն ատրճանակը… Ես դա ընդունեցի…
Այժմ հարկավոր էր սրանց ողջ-առողջ ուղարկել թիկունք' շտաբ: Ցանկացողներ շատ կային, սկսեցին իրար հրմշտել.
«Ես տանեմ, ես տանեմ»…
- Թող մի սլավոն և մի վրացի տանեն,- ասացի ես հաստատ իմանալով, որ հակառակ դեպքում այդ ճարպիկները պիտի չարաշահեն մեր բոլորի վաստակի արդյունքը և ամեն ինչ վերագրեն իրենց:
Այդպես էլ արին, իսկ մենք շարունակեցինք կրնկակոխ հետապնդել վերադիրքավորվող թշնամուն: Մենք տեղ-տեղ արդեն հասել էինք բլուրների գագաթներին: Թեքվեցինք մյուս լանջն անցնելու, սակայն կատաղի դիմադրության հանդիպեցինք։ Հակառակորդը դիմադրում էր վերջին ճիգով, այստեղ նրանց ամրակետն էր, վերջին հենարանը: Ուժեղացրել էին բոլոր կրակային միջոցները… Հարկավոր էր վճռական և գլխավորը արագ խփել: Սակայն մեր հիմնական ուժերը դեռ ետևում՝ բլուրների ստորոտում էին: Մեզ հարկավոր էր կանգ առնել, մինչև նրանք հասնեն: Մյուս կողմից, սակայն, ուշացումը հնարավորություն կտար թշնամուն դիրքերն ամրապնդելւ: Մեր բախտը բերում էր միայն նրանում, որ թշնամին հակագրոհ կամ թևանցում չէր ձեռնարկում: Անձամբ ես դրանից էի վախենում: Դրա համար էլ աշխատում էի կրակգծի թևերն ամրացնել։
Այդ օրն էի ձախ թևի ծայրամասում և ինքս ինձ համար խնդիր էի դրել՝ ապահովել ձախ թևի պաշտպանությունը: Ինձ ընկերակցում էր ինձնից մշտապես անբաժան մի ուկրաինացի, որի հետ հասցրել էինք ընկերանալ։ Կռիվը սաստկանում էր, կատաղի դիմադրության էինք հանդիպել: Ականանետային կրակի տակ էինք, բացի այդ պատշգամբներց էլ էին կրակում: Մենք երկուսով թռանք հաջորդ տան նկուղը: Որոշեցինք կրակել գետնահարկի պատուհանից ներս: Հազիվ կարողացա մի կրակահերթ բաց թողնել, մեկ էլ աջ ոտս թռավ վերև… Ուկրաինացին բռնեց ինձ, ու անմիջապես նստեցրեց պատի տակ: Վիրավորվել էի: Ուկրաինացին անհայտացավ։ Մեկ էլ դիմացից մեր Սիմոնյանը վազեց դեպի ինձ (այն Սիմոնյանը, որ Գալաֆաթի ճամբարում չէր դիմացել ճնշմանն ու բացահայտել էր իմ գործունեությունը):
-Ջիվան,- գոռոց,- վիրավորվե՞լ ես…. ոտքի՞ց է…. թող «սապոկներդ» հանեմ տեսնեմ, գնդակը ծակել անցե՞լ է, թե՞ մնացել է մեջը… Չի անցել. լավ ես պրծել…
Կոշիկս արյունով լցված էր։ Ինչքան կարող էր կապոտեց ու գնաց սանիտար ճարելու: Մնացի մենակ: Շարժվել չէի կարողանում, արնահոսությունն ուժեղանում էր: Ոտքս անշարժ էի պահում՝ քիչ դեպի վերև: Բոլոր կողմերից էլ կատաղի կռիվ էր գնում: Գերմանական ականանետներն արդեն շատ էին նեղում: Մեր ուժերն իրարից կտրված էին, հրետանային կրակ բացելու հնար էլ չկար։ Հարձակվել էր պետք՝ անցել էին պաշտպանության: Ես, արնահոսող որքով, անհույս ընկած էի։ Ոտքս ասես իմը չլինի, սկսեց ուռչել ու սոսկալի ցավել: Ոչինչ անել չեմ կարողանում: Արդեն մի տեսակ թմրել, շշմել էի, մեկ էլ տեսնեմ, մեկը սողում է դեպի ինձ։ Ես կիսափուլ ծածկի տակ էի: Այդ մարդը բանակային չէր։ Ձեռքերին կապոցներ կային։ Սողաց հասավ ինձ ու գործի անցավ՝ ոտքիս արյունոտած վիրակապերը քանդեց դեն շպրտեց ու սկսեց արագ-արագ մաքրել, յոդ քսել և ամուր վիրակապել։ Երբ համարյա թե վերջացնում էր վիրակապելը, շառաչյուն լսվեց և…. մեր գլխավերևի ծածկի վրա ական ընկավ ու այդ ծածկ կոչեցյալը փուլ եկավ ուղիղ մինչև այնտեղը, որտեղ մենք էինք պատսպարված… Մնացինք ծեփերի և հողի տակ: Հարվածը չկրկնվեց: Այդ մարդն ինքն իրեն թափ տվեց, ապա մաքրեց նաև իմ վրայի հողը: Ձեռնալեզվով հանգստացրեց ինձ…
Ես սկսեցի խնդրել նրան, որ իսկույն հեռանա.
- Go awey,- նորից հիշեցի եղած անգլերենի պաշարս և ժեստերով ցույց եմ տալիս, որ գնա, սկսեցի հրել, թե՝ գնա՜, մահ է, ինձ թող, գնա՜,- Go awey…
Չգնաց։ Վերջացրեց վիրակապելն ու նոր միայն թողեց գնաց։ Արնահոսությունս դադարեց։ Բարի ոգի, տեսնես որտեղե՞ղ ես, ո՞ղջ ես արդյոք, ունեցա՞ր ադյոք երջանիկ օրեր, ես ինչպե՞ս մոռանամ քեզ… Ականջիս մեջ մնաց քո միակ արտաբերած խոսքը.
«I am doctor… Give me your adress, Please»…
Որոշ ժամանակ անց, կրակոցները մեղմացան և անսպասելիորեն ինձ մոտ հայտնվեց Կարոն (Գալաֆաթի մեր գերի հայերից էր գյուղապետ Էր, թե՞ անասնաբուժ), տեսավ վիճակս ու խոստացավ փոխադրամիջոցի մասին մտածել: Ասի ավելորդ բեռերը վերցրու տար։ Հարկաոր չԷ թող մնա մոտդ։Այդպս Էլ գնաց։Նրանից իմացա, որ Սիմոնյանը ու կապիտան Խորենն ընկել են ռմբակոծության տակ և զոհվել…Դժբախտից դժբախտ,այս օրենքը միշտ գործում Է։ Գնաց։ Էլի մենակ մնացի, այլևս ոչ Կարոն երևաց, ոչ էլ որևէ մեկը: Մնացել էի մենակ ընկած: Ինձ օգնություն էր հարկավոր, որ գոնե մերոնց հասնեի: Ճարահատ մարդը գերուժ Է դառնում,անհնարինը հնարավոր դարձնում։Որոշեցի սողալով գնալ դես ու դեն նայել, կանչել, տեսնենք ինչ կստացվի։Ձեռքով փնտրում եմ եմ ատրճանակ գլխարկս, իրերս, ատրճանակս չկա քանդրտում եմ թափված հողերը չկա ու չկա։ Միթե՞ Կարոն տարավ, անցնում Է մտքովս,բայց չեմ հավատում կասկածիս։Կարողանում եմ ամբողջ մարմին ձգել,հետո փշրված ոտս։