Պանդուխտ
03.10.2008, 16:19
«ՀԱՄՇԵՆՑԻՆԵՐԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԾԱԳՈՒՄՆ ԻՆՁ ԱՎԵԼԻ ԻՐԱԿԱՆ Է ԹՎՈՒՄ»
http://www.noravank.am/am/?page=analitics&nid=1386
Սույն թվականի հուլիսին Երեւանում, «Համշենական շաբաթվա» շրջանակներում, տեղի ունեցավ Թուրքիայի համշենական «Վովա» երաժշտական խմբի համերգը։ Խումբը ստեղծվել է Թուրքիայի մի խումբ համշենցիների ջանքերով: Սկսած 1996թ. նրանք հավաքում են համշենական ժողովրդական երգեր եւ մեղեդիներ, որոնք մեծ մասամբ անանուն են։ Ինչպես նշում է խմբի ղեկավարներից Հիքմեթ Աքչիչեքը` մտահոգվելով, որ արագ փոփոխվող աշխարհում լուրջ վտանգ է սպառնում ինչպես Համշենի բարբառին, այնպես էլ այդ բարբառով երգերին, նրանք նպատակ են դրել հավաքել, մշակել եւ սերունդներին փոխանցել համշենական ժողովրդական ուրույն մեղեդիները եւ երգերը։
Եթե հաշվի առնենք Թուրքիայում էթնիկ խնդիրների հանդեպ զգայուն մոտեցումները, ապա այս խմբի այցը Հայաստան կարելի է համարել խիզախ քայլ։ Երեւանում համշենահայերին նվիրված գիտաժողովից եւ համերգից հետո Հիքմեթ Աքչիչեքի հետ զրուցեցինք Թուրքիայի համշենահայերին վերաբերող մի քանի հարցերի շուրջ։ Նշեմ, որ Հիքմեթը երաժշտությամբ զբաղվում է առավելապես որպես հոբբի. նա ծագումով Հոփայից է, սակայն բնակվում եւ աշխատում է Ստամբուլում։ Բացի այդ, նա անդամակցում է սոցիալիստական ուղղվածություն ունեցող Ազատություն եւ համերաշխություն կուսակցությանը, ծավալում է նաեւ քաղաքական գործունեություն։ Հարցազրույցում նկատվող խուսափողական եւ դիվանագիտական պատասխանները, թերեւս, կարելի է կապել հենց վերը նշված հանգամանքի հետ։
Ռ. Մ.
Հարց. Հայտնի է, որ համշենցիների ծագման շուրջ տարբեր տեսակետներ կան. շատերը կարծում են, որ համշենցիներն ունեն հայկական ծագում, իսկ ոմանք նրանց վերագրում են թյուրքական ծագում։ Կցանկանայի իմանալ Ձեր կարծիքն այս խնդրի շուրջ։
Պատ. Ես պատմաբան չեմ եւ պատմական փաստերի մասին տեղեկանում եմ տարբեր աղբյուրներ կարդալով։ Սակայն տրամաբանորեն մտածելիս` համշենցիների հայկական ծագում ունենալու միտքն ինձ ավելի իրական է թվում։ Ես, իհարկե, առաջնորդվելով իմ ընդունած քաղաքական կողմնորոշումով, ազգային պատկանելությամբ չեմ հպարտանում կամ ամաչում, եւ այս տեսանկյունից ինձ համար տարբերություն չկա` ծագումով հայ եմ, թուրք, թե արաբ։ Նշեմ նաեւ, որ կան համշենցի երիտասարդներ` հատկապես ձախ, սոցիալիստական գաղափարներ կրող, որոնք չեն խուսափում իրենց հայկական ծագում ունենալու փաստից, եւ նրանց մեջ նույնիսկ լինում են մարդիկ, որոնք ուրախանում են դրա համար։ Կան ընդդիմադիր հայացքներ ունեցող համշենցի երիտասարդներ, որոնք հայկական ծագումը համարում կամ դիտում են որպես ընդդիմադիր նկարագրի մի մաս։ Սակայն ես այդպես չեմ մտածում, այսինքն` համշենցի լինելն իմ ընդդիմադիր նկարագրի մի հատված չեմ համարում։
Հարց. Այսինքն` համշենցի երիտասարդների մեջ կան մարդիկ, որոնք բացահայտ ասում են, որ հա՞յ են։
Պատ. Ես ավելի շատ ուզում եմ ասել, որ նրանք, ովքեր իմանում են, թե հայ են, դրանից անհանգստություն չեն զգում, քանի որ աշխարհին չեն նայում ազգային պատկանելության տեսանկյունից։ Եվ բացի այդ, կան մարդիկ, երիտասարդներ, որոնք համշենցիների հայկական ծագում ունենալու դրույթը ճշմարիտ են համարում։
Հարց. Ես որպես թուրքագետ գիտեմ, որ ազգային փոքրամասնությունների հանդեպ Թուրքիայում մշտապես կիրառվել է հալածանքի քաղաքականություն, եւ իրական էթնիկ պատկանելությունը թաքցնելը կարող է կապված լինել այս հանգամանքի հետ։
Պատ. Ինչպես շատ պետություններում, այնպես էլ Թուրքիայում չկա այնպիսի քաղաքականություն, որը կխրախուսի մարդկանց էթնիկ պատկանելության հետ կապված հետազոտությունների կատարումը, էթնիկ պատկանելության հիմքի վրա գործունեություն ծավալելը։
Հարց. Ձեր ընտանիքներում տարեցները, ձեր ծնողները հայկական ծագման մասին ընդհանրապես խոսո՞ւմ են։
Պատ. Այո, խոսում են, որովհետեւ Հոփայում համշենցիները, լազերը, Բորչկայի կողմերում` վրացիները միասին են ապրում, եւ մարդկանց, ժողովուրդների մեջ միմյանց հետ կապված, անցյալի հետ կապված որոշ հիշողություններ, կարծրատիպեր կան։ Օրինակ, համշենցիների համար այդ տարածքներում շատ տարածված է «հաստակող հայ» արտահայտությունը։ Ես հիշում եմ, որ երեխա ժամանակ, երբ վիճում էինք, կռվում էինք մեր հարեւանների երեխաների հետ, նրանք մեզ, կարծես վիրավորանք, ասում էին «հայ, հայ» ու փախչում։ Երեւի ծնողներից, ընտանիքներից լսել էին համշենցիների հայկական ծագում ունենալու վերաբերյալ խոսակցություններ։ Եվ քանի որ հայերն ընկալվում էին թշնամի ազգի կատեգորիայում, համշենցի երեխան սա վիրավորանք համարելով` լալով գնում եւ ծնողներին հարցնում էր, թե միթե իրենք հայ են։ Ես ավելի ուշ, կարծեմ համալսարանական տարիներին (1980-ականների սկզբներին), երբ մեր հայկական ծագում ունենալու հավանականության մասին ավելի շատ ինֆորմացիայի սկսեցի տիրապետել, հորեղբորս հարցրի այդ մասին, նա էլ պատասխանեց. «Որդիս, ասում են, որ մեր նախնիները կրոնափոխ հայեր են եղել»։
Հարց. Ինչպես ավելի վաղ ես լսել էի հենց համշենցիներից, կրոնը ձեզ վրա շատ մեծ ազդեցություն չունի, այսինքն` իսլամի ոչ բոլոր սկզբունքներին եք հետեւում. որպես օրինակ նշվում է, որ օգտագործում եք սպիրտային խմիչքներ, մզկիթ շատ չեք հաճախում եւ այլն։ Եվ ասում են, որ սա կարելի է նույնիսկ կապել համշենցիների մեծ մասի ձախակողմյա գաղափարներ ունենալու հետ։
Պատ. Ոչ, դա ձախակողմյա գաղափարների հետ կապ չունի։ Իմ կարծիքով` մերոնք, շատ կրթված չլինելով հանդերձ, յուրացրել են խելամիտ իսլամի ուղին, եւ համշենցիների մեծ մասի համար կրոնը մոլեռանդության աստիճանի չէ։ Օրինակ, ցերեկը համշենցին կարող է խմել, երեկոյան, սակայն, իր նամազն անել, կամ էլ առավոտյան նամազն արել է, իսկ երեկոյան կարող է խմել։ Ռամադանի ամսում ծոմ է պահում, գնում աղոթքի, սակայն երկու օր հետո կարող է նստել եւ մի լավ խմել։
Հարց. Ինչպե՞ս եք գնահատում «համշեներենի» կամ ավելի ճիշտ` հայերենի Համշենի բարբառի վիճակը։
Պատ. Համշեներենը վերանալու գործընթացի մեջ է, եւ սա ավելի շատ կապված է ոչ թե Թուրքիայի քաղաքականության, այլ գլոբալացման, քաղաքաբնակների թվի աճի հետ։ Հատկապես քաղաքաբնակ համշենցիների մեջ լեզվի կիրառումը գնալով թուլանում է։ Երիտասարդ կանայք իրենց երեխաներին նախ եւ առաջ ոչ թե համշեներեն, այլ թուրքերեն են սովորեցնում, որպեսզի երեխաները հասարակության մեջ լեզվի տեսանկյունից խտրականության չենթարկվեն, խնդիր չունենան։ Եվ երբ սովորում ես ընդհանուր պետական լեզուն, արդեն կարիք չի լինում տեղական լեզուն սովորել։ Օրինակ, հիմա ես Ստամբուլում եմ ապրում, կինս էլ համշենցի չէ, եւ շատ անհավանական է, որ իմ երկու աղջիկները համշեներեն սովորեն։ Սա իրականում դժվար է եւ, բացի այդ, արդեն չկա այն բնական միջավայրը, որը կստիպի համշեներեն սովորել, իրական վտանգը հենց այստեղ է։ Այսինքն` ուզում եմ ասել, որ պետության քաղաքականությունից առավել` նման հանգամանքներն են լուրջ դեր խաղում լեզվի կորստի հարցում։ Բացի այդ, պետության այդ քաղաքականությունը նոր չէ, օսմանյան շրջանում էլ կար։ Ուզում եմ ասել, որ ես այս տիպի քաղաքականությունը միայն Թուրքիայի հետ չեմ կապում, բոլոր ազգային պետություններում էլ նման բաներ կան։
Հարց. Տարբեր աղբյուրներից հայտնի է, որ, օրինակ, Թուրքիայի կրոնափոխ հայերի եւ նրանց սերունդների մեջ պահպանվել է ներքին ամուսնությունների սովորույթը։ Այս սովորույթը համշենցիների շրջանում ներկայումս կա՞, թե՞ դա էլ է արդեն վերացել։
Պատ. Այսպես ասեմ, շատ անհավանական է, որ, օրինակ, Հոփայում ապրող մի համշենցի ամուսնանա ոչ համշենցու հետ։ Այնտեղ հիմնականում համշենցին համշենցու հետ է ամուսնանում, լազը` լազի, վրացին` վրացու։ Սակայն, ինչպես ասացի, քաղաքաբնակները եւ ընդհանրապես խոշոր քաղաքներում ապրողներն այլ միջավայր ունեն եւ այդ սովորույթը միշտ չէ, որ պահում են։
Հարց. Քրիստոնեությունից մնացած սովորույթներ, ծեսեր դեռեւս կա՞ն Թուրքիայի համշենցիների շրջանում։
Պատ. Ճիշտն ասած, ես չեմ կարող ասել, թե մեզ մոտ կիրառվող որ սովորույթը կամ տոնն ունի քրիստոնեական հիմք, բայց ասեմ, որ մենք` Հոփայի համշենցիներս, իսլամական մշակույթի համաձայն դաստիարակված եւ ըստ նրա ապրող մարդիկ ենք։ Սակայն այսպիսի մի առանձնահատկություն կա. Հոփայի խմբի համշենցիները, լեզուն պահպանելով հանդերձ, հին ծեսերը, սովորույթները խստորեն չեն պահել, ինչը տարօրինակ մի բան է։ Սակայն ի հակակշիռ Հոփայի խմբի` Ռիզեում, Չամլըհեմշինի կողմերում (ուր լեզուն չեն պահպանել - Ռ. Մ.) հատկապես ժողովրդական խաղերը, մի շարք ավանդական ծեսերը, օրինակ` Վարդավառը եւ այլն, լայնորեն կիրառվում են։
Հարց. Վերջին տարիներին ե՛ւ համշենցիների, ե՛ւ Թուրքիայում բնակվող իսլամացված մարդկանց հանդեպ` լինեն հայ, հույն, ասորի, հետաքրքրությունն աճել է, եւ սրա հետ մեկտեղ սկսվել են քաղաքական շահարկումներ։ Դուք սա ինչպե՞ս եք գնահատում։
Պատ. Անշուշտ, տարբեր պատմական դեպքերի, մարդկանց ապրած ողբերգությունների հայտնաբերումը շատ հետաքրքիր եւ ազդեցիկ կարող է լինել մարդկային տեսանկյունից։ Օրինակ, Ֆեթհիյե Չեթինի գրքի նման հարյուրավոր, հազարավոր պատմություններ կարող եք գտնել Անատոլիայում։ Եվ պետք է հող նախապատրաստել, որպեսզի հնարավոր լինի սրանց մասին խոսել, դրա համար, ես կարծում եմ, ամենաանհրաժեշտ քայլը Թուրքիայի դեմոկրատացումն է։ Սակայն ճիշտ է նաեւ, որ թե՛ Թուրքիայում, թե՛ մի այլ երկրում այս տիպի պատմությունները, դրանց ի հայտ գալն անհանգստացնում են նեղ ազգայնամոլական գաղափարներ կրողներին։ Իմ կարծիքով, նման թեմաները հստակորեն քաղաքական շահարկումներից հեռու պետք է լինեն, դրանից ոչ մեկն օգուտ չունի։
Հարց. Եթե որպես ելակետ վերցնենք մեր եւ համշենցիների մշակութային, լեզվական եւ այլ ընդհանրություններ, ապա ըստ Ձեզ` ինչպիսի՞ն պետք է լինի Հայաստանի հայերի եւ համշենահայերի հարաբերությունների ապագան։
Պատ. Մենք մի ընդհանուր տարածքում ենք ապրում, այսինքն` նույն աշխարհագրությունն ենք կիսում։ Ես ձեզ հետ այնպես չեմ կարող վերաբերվել, ինչպես մի օտար մարդու հետ, ասենք` անգլիացու կամ գերմանացու։ Մեր զգացումները, հայացքները միմյանց շատ մոտ են, նման են։ Հայաստանցիների եւ համշենցիների հարաբերություններից ավելի շատ ես ցանկանում եմ, որ առողջ երկխոսություն, նորմալ հարեւանություն, բազմոլորտ հարաբերություններ լինեն Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ։
Զրույցը վարեց Ռուբեն Մելքոնյանը
http://www.noravank.am/am/?page=analitics&nid=1386
Սույն թվականի հուլիսին Երեւանում, «Համշենական շաբաթվա» շրջանակներում, տեղի ունեցավ Թուրքիայի համշենական «Վովա» երաժշտական խմբի համերգը։ Խումբը ստեղծվել է Թուրքիայի մի խումբ համշենցիների ջանքերով: Սկսած 1996թ. նրանք հավաքում են համշենական ժողովրդական երգեր եւ մեղեդիներ, որոնք մեծ մասամբ անանուն են։ Ինչպես նշում է խմբի ղեկավարներից Հիքմեթ Աքչիչեքը` մտահոգվելով, որ արագ փոփոխվող աշխարհում լուրջ վտանգ է սպառնում ինչպես Համշենի բարբառին, այնպես էլ այդ բարբառով երգերին, նրանք նպատակ են դրել հավաքել, մշակել եւ սերունդներին փոխանցել համշենական ժողովրդական ուրույն մեղեդիները եւ երգերը։
Եթե հաշվի առնենք Թուրքիայում էթնիկ խնդիրների հանդեպ զգայուն մոտեցումները, ապա այս խմբի այցը Հայաստան կարելի է համարել խիզախ քայլ։ Երեւանում համշենահայերին նվիրված գիտաժողովից եւ համերգից հետո Հիքմեթ Աքչիչեքի հետ զրուցեցինք Թուրքիայի համշենահայերին վերաբերող մի քանի հարցերի շուրջ։ Նշեմ, որ Հիքմեթը երաժշտությամբ զբաղվում է առավելապես որպես հոբբի. նա ծագումով Հոփայից է, սակայն բնակվում եւ աշխատում է Ստամբուլում։ Բացի այդ, նա անդամակցում է սոցիալիստական ուղղվածություն ունեցող Ազատություն եւ համերաշխություն կուսակցությանը, ծավալում է նաեւ քաղաքական գործունեություն։ Հարցազրույցում նկատվող խուսափողական եւ դիվանագիտական պատասխանները, թերեւս, կարելի է կապել հենց վերը նշված հանգամանքի հետ։
Ռ. Մ.
Հարց. Հայտնի է, որ համշենցիների ծագման շուրջ տարբեր տեսակետներ կան. շատերը կարծում են, որ համշենցիներն ունեն հայկական ծագում, իսկ ոմանք նրանց վերագրում են թյուրքական ծագում։ Կցանկանայի իմանալ Ձեր կարծիքն այս խնդրի շուրջ։
Պատ. Ես պատմաբան չեմ եւ պատմական փաստերի մասին տեղեկանում եմ տարբեր աղբյուրներ կարդալով։ Սակայն տրամաբանորեն մտածելիս` համշենցիների հայկական ծագում ունենալու միտքն ինձ ավելի իրական է թվում։ Ես, իհարկե, առաջնորդվելով իմ ընդունած քաղաքական կողմնորոշումով, ազգային պատկանելությամբ չեմ հպարտանում կամ ամաչում, եւ այս տեսանկյունից ինձ համար տարբերություն չկա` ծագումով հայ եմ, թուրք, թե արաբ։ Նշեմ նաեւ, որ կան համշենցի երիտասարդներ` հատկապես ձախ, սոցիալիստական գաղափարներ կրող, որոնք չեն խուսափում իրենց հայկական ծագում ունենալու փաստից, եւ նրանց մեջ նույնիսկ լինում են մարդիկ, որոնք ուրախանում են դրա համար։ Կան ընդդիմադիր հայացքներ ունեցող համշենցի երիտասարդներ, որոնք հայկական ծագումը համարում կամ դիտում են որպես ընդդիմադիր նկարագրի մի մաս։ Սակայն ես այդպես չեմ մտածում, այսինքն` համշենցի լինելն իմ ընդդիմադիր նկարագրի մի հատված չեմ համարում։
Հարց. Այսինքն` համշենցի երիտասարդների մեջ կան մարդիկ, որոնք բացահայտ ասում են, որ հա՞յ են։
Պատ. Ես ավելի շատ ուզում եմ ասել, որ նրանք, ովքեր իմանում են, թե հայ են, դրանից անհանգստություն չեն զգում, քանի որ աշխարհին չեն նայում ազգային պատկանելության տեսանկյունից։ Եվ բացի այդ, կան մարդիկ, երիտասարդներ, որոնք համշենցիների հայկական ծագում ունենալու դրույթը ճշմարիտ են համարում։
Հարց. Ես որպես թուրքագետ գիտեմ, որ ազգային փոքրամասնությունների հանդեպ Թուրքիայում մշտապես կիրառվել է հալածանքի քաղաքականություն, եւ իրական էթնիկ պատկանելությունը թաքցնելը կարող է կապված լինել այս հանգամանքի հետ։
Պատ. Ինչպես շատ պետություններում, այնպես էլ Թուրքիայում չկա այնպիսի քաղաքականություն, որը կխրախուսի մարդկանց էթնիկ պատկանելության հետ կապված հետազոտությունների կատարումը, էթնիկ պատկանելության հիմքի վրա գործունեություն ծավալելը։
Հարց. Ձեր ընտանիքներում տարեցները, ձեր ծնողները հայկական ծագման մասին ընդհանրապես խոսո՞ւմ են։
Պատ. Այո, խոսում են, որովհետեւ Հոփայում համշենցիները, լազերը, Բորչկայի կողմերում` վրացիները միասին են ապրում, եւ մարդկանց, ժողովուրդների մեջ միմյանց հետ կապված, անցյալի հետ կապված որոշ հիշողություններ, կարծրատիպեր կան։ Օրինակ, համշենցիների համար այդ տարածքներում շատ տարածված է «հաստակող հայ» արտահայտությունը։ Ես հիշում եմ, որ երեխա ժամանակ, երբ վիճում էինք, կռվում էինք մեր հարեւանների երեխաների հետ, նրանք մեզ, կարծես վիրավորանք, ասում էին «հայ, հայ» ու փախչում։ Երեւի ծնողներից, ընտանիքներից լսել էին համշենցիների հայկական ծագում ունենալու վերաբերյալ խոսակցություններ։ Եվ քանի որ հայերն ընկալվում էին թշնամի ազգի կատեգորիայում, համշենցի երեխան սա վիրավորանք համարելով` լալով գնում եւ ծնողներին հարցնում էր, թե միթե իրենք հայ են։ Ես ավելի ուշ, կարծեմ համալսարանական տարիներին (1980-ականների սկզբներին), երբ մեր հայկական ծագում ունենալու հավանականության մասին ավելի շատ ինֆորմացիայի սկսեցի տիրապետել, հորեղբորս հարցրի այդ մասին, նա էլ պատասխանեց. «Որդիս, ասում են, որ մեր նախնիները կրոնափոխ հայեր են եղել»։
Հարց. Ինչպես ավելի վաղ ես լսել էի հենց համշենցիներից, կրոնը ձեզ վրա շատ մեծ ազդեցություն չունի, այսինքն` իսլամի ոչ բոլոր սկզբունքներին եք հետեւում. որպես օրինակ նշվում է, որ օգտագործում եք սպիրտային խմիչքներ, մզկիթ շատ չեք հաճախում եւ այլն։ Եվ ասում են, որ սա կարելի է նույնիսկ կապել համշենցիների մեծ մասի ձախակողմյա գաղափարներ ունենալու հետ։
Պատ. Ոչ, դա ձախակողմյա գաղափարների հետ կապ չունի։ Իմ կարծիքով` մերոնք, շատ կրթված չլինելով հանդերձ, յուրացրել են խելամիտ իսլամի ուղին, եւ համշենցիների մեծ մասի համար կրոնը մոլեռանդության աստիճանի չէ։ Օրինակ, ցերեկը համշենցին կարող է խմել, երեկոյան, սակայն, իր նամազն անել, կամ էլ առավոտյան նամազն արել է, իսկ երեկոյան կարող է խմել։ Ռամադանի ամսում ծոմ է պահում, գնում աղոթքի, սակայն երկու օր հետո կարող է նստել եւ մի լավ խմել։
Հարց. Ինչպե՞ս եք գնահատում «համշեներենի» կամ ավելի ճիշտ` հայերենի Համշենի բարբառի վիճակը։
Պատ. Համշեներենը վերանալու գործընթացի մեջ է, եւ սա ավելի շատ կապված է ոչ թե Թուրքիայի քաղաքականության, այլ գլոբալացման, քաղաքաբնակների թվի աճի հետ։ Հատկապես քաղաքաբնակ համշենցիների մեջ լեզվի կիրառումը գնալով թուլանում է։ Երիտասարդ կանայք իրենց երեխաներին նախ եւ առաջ ոչ թե համշեներեն, այլ թուրքերեն են սովորեցնում, որպեսզի երեխաները հասարակության մեջ լեզվի տեսանկյունից խտրականության չենթարկվեն, խնդիր չունենան։ Եվ երբ սովորում ես ընդհանուր պետական լեզուն, արդեն կարիք չի լինում տեղական լեզուն սովորել։ Օրինակ, հիմա ես Ստամբուլում եմ ապրում, կինս էլ համշենցի չէ, եւ շատ անհավանական է, որ իմ երկու աղջիկները համշեներեն սովորեն։ Սա իրականում դժվար է եւ, բացի այդ, արդեն չկա այն բնական միջավայրը, որը կստիպի համշեներեն սովորել, իրական վտանգը հենց այստեղ է։ Այսինքն` ուզում եմ ասել, որ պետության քաղաքականությունից առավել` նման հանգամանքներն են լուրջ դեր խաղում լեզվի կորստի հարցում։ Բացի այդ, պետության այդ քաղաքականությունը նոր չէ, օսմանյան շրջանում էլ կար։ Ուզում եմ ասել, որ ես այս տիպի քաղաքականությունը միայն Թուրքիայի հետ չեմ կապում, բոլոր ազգային պետություններում էլ նման բաներ կան։
Հարց. Տարբեր աղբյուրներից հայտնի է, որ, օրինակ, Թուրքիայի կրոնափոխ հայերի եւ նրանց սերունդների մեջ պահպանվել է ներքին ամուսնությունների սովորույթը։ Այս սովորույթը համշենցիների շրջանում ներկայումս կա՞, թե՞ դա էլ է արդեն վերացել։
Պատ. Այսպես ասեմ, շատ անհավանական է, որ, օրինակ, Հոփայում ապրող մի համշենցի ամուսնանա ոչ համշենցու հետ։ Այնտեղ հիմնականում համշենցին համշենցու հետ է ամուսնանում, լազը` լազի, վրացին` վրացու։ Սակայն, ինչպես ասացի, քաղաքաբնակները եւ ընդհանրապես խոշոր քաղաքներում ապրողներն այլ միջավայր ունեն եւ այդ սովորույթը միշտ չէ, որ պահում են։
Հարց. Քրիստոնեությունից մնացած սովորույթներ, ծեսեր դեռեւս կա՞ն Թուրքիայի համշենցիների շրջանում։
Պատ. Ճիշտն ասած, ես չեմ կարող ասել, թե մեզ մոտ կիրառվող որ սովորույթը կամ տոնն ունի քրիստոնեական հիմք, բայց ասեմ, որ մենք` Հոփայի համշենցիներս, իսլամական մշակույթի համաձայն դաստիարակված եւ ըստ նրա ապրող մարդիկ ենք։ Սակայն այսպիսի մի առանձնահատկություն կա. Հոփայի խմբի համշենցիները, լեզուն պահպանելով հանդերձ, հին ծեսերը, սովորույթները խստորեն չեն պահել, ինչը տարօրինակ մի բան է։ Սակայն ի հակակշիռ Հոփայի խմբի` Ռիզեում, Չամլըհեմշինի կողմերում (ուր լեզուն չեն պահպանել - Ռ. Մ.) հատկապես ժողովրդական խաղերը, մի շարք ավանդական ծեսերը, օրինակ` Վարդավառը եւ այլն, լայնորեն կիրառվում են։
Հարց. Վերջին տարիներին ե՛ւ համշենցիների, ե՛ւ Թուրքիայում բնակվող իսլամացված մարդկանց հանդեպ` լինեն հայ, հույն, ասորի, հետաքրքրությունն աճել է, եւ սրա հետ մեկտեղ սկսվել են քաղաքական շահարկումներ։ Դուք սա ինչպե՞ս եք գնահատում։
Պատ. Անշուշտ, տարբեր պատմական դեպքերի, մարդկանց ապրած ողբերգությունների հայտնաբերումը շատ հետաքրքիր եւ ազդեցիկ կարող է լինել մարդկային տեսանկյունից։ Օրինակ, Ֆեթհիյե Չեթինի գրքի նման հարյուրավոր, հազարավոր պատմություններ կարող եք գտնել Անատոլիայում։ Եվ պետք է հող նախապատրաստել, որպեսզի հնարավոր լինի սրանց մասին խոսել, դրա համար, ես կարծում եմ, ամենաանհրաժեշտ քայլը Թուրքիայի դեմոկրատացումն է։ Սակայն ճիշտ է նաեւ, որ թե՛ Թուրքիայում, թե՛ մի այլ երկրում այս տիպի պատմությունները, դրանց ի հայտ գալն անհանգստացնում են նեղ ազգայնամոլական գաղափարներ կրողներին։ Իմ կարծիքով, նման թեմաները հստակորեն քաղաքական շահարկումներից հեռու պետք է լինեն, դրանից ոչ մեկն օգուտ չունի։
Հարց. Եթե որպես ելակետ վերցնենք մեր եւ համշենցիների մշակութային, լեզվական եւ այլ ընդհանրություններ, ապա ըստ Ձեզ` ինչպիսի՞ն պետք է լինի Հայաստանի հայերի եւ համշենահայերի հարաբերությունների ապագան։
Պատ. Մենք մի ընդհանուր տարածքում ենք ապրում, այսինքն` նույն աշխարհագրությունն ենք կիսում։ Ես ձեզ հետ այնպես չեմ կարող վերաբերվել, ինչպես մի օտար մարդու հետ, ասենք` անգլիացու կամ գերմանացու։ Մեր զգացումները, հայացքները միմյանց շատ մոտ են, նման են։ Հայաստանցիների եւ համշենցիների հարաբերություններից ավելի շատ ես ցանկանում եմ, որ առողջ երկխոսություն, նորմալ հարեւանություն, բազմոլորտ հարաբերություններ լինեն Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ։
Զրույցը վարեց Ռուբեն Մելքոնյանը