PDA

Դիտել ողջ տարբերակը : Ժայռապատկերը որպես գրային համակարգ



Mitre
17.09.2008, 13:57
Նկարչություն բաժնում ժայռապատկեր թեմա բացելուց, ուզում էի գրել նրանց մասին , բայց ժայռապատկերը որպես գրի նախատիպ ներկայացնող ՝ կա Համլետ Մարտիրոսյանի ուսումնասիրությունը, որը առաջարկում եմ մասնակի նայել և քննարկել այս թեմայում:

Ավելացվել է 2 րոպե անց
. ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԺԱՅՌԱՊԱՏԿԵՐՆԵՐԸ ՈՐՊԵՍ ԳՐԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ
1.Ժայռապատկերները հետազոտող շատ գիտնականներ են (Խ. Սամուելյան, Գ. Ղափանցյան, Լ. Բարսեղյան և այլք) կարծիք հայտնել, թե ժայռապատկերը հավանաբար գրի նախնական ձև է: Սակայն ժայռապատկերներն առաջնահերթ ու հաստատապես գրային համակարգ է ընկալվել հայ ժողովրդի կողմից և այդ ընկալմանը համապատասխան տրվել է «իծագիր» բնութագիրը: Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե «իծագիր» անվանումը տրվել է միայն այն պարզ պատճառով, որ ժայռապատկերների մեջ մեծ թիվ են կազմում այծերի պատկերները: Ի դեպ, գիտնականների կողմից հենց այդպես է մեկնաբանվել «իծագիր» անվանումը: Իրականում «իծագիր» անվանումը գալիս է այն անհիշելի ժամանակներից, երբ երբ փորագրվում էին ժայռապատկերները, երբ նոր էր ձևավորվում գիրը: «Իծագիր» անվանման պատճառներից հիմնականն այն էր, որ «այծ» և նախնական «գիր» հասկացություններն ունեցել են համահունչ անվանումներ: Այդ համահունչ անվանումների զույգերը առկա են հայերենում, շումերենում և եգիպտերենում: Այսպես`
mašdara = «վայրի այծ» և «արձանագրություն», (շումերեն)
sr, zr = «ձար, նոխազ, խոյ» և «գրել» (եգիպտերեն):
«Շումերեն լեզու» հասկացությունը արտահայտվում է emegir բառով, իսկ նույն բառը udu=այծ ցուցիչով (udu emegir) նշանակում է «այծի տեսակ»: Շումերենում «գրել» բառը հնչեցվում էր sar, որը նույնական է եգիպտերեն sr, zr = «գրել» բառի հետ, իսկ երկուսի հայերեն համապատասխանն է՝
շար = «կարգ, շարուածք, խումբ»
սարել = «կազմել, հիւսել, կապել»
ծիր = «գիծ, շրջագիծ, կարգ, ակօս», որից՝ ծրել = «գրել»:
Պատկերա-գաղափարագիր գրային համակարգում հայերեն վերոհիշյալ բառերին համանուն է հայերեն ձար = «նոխազ, խոյ» բառը: Հետևաբար վերացական շար, սար, ծիր հասկացությունները հնչեցնելու համար անհրաժեշտ կլիներ նկարել ձար՝ նոխազ: Սրանից զատ, հայերենն ունի «գիր» և «այծ» գաղափարների այլ համահունչ անվանումներ: Հայերենում համանուն ու համահունչ են խազ = «այծ» և խազ = «գիր» բառերը: Մեսրոպատառ հայերենում «խազ» բառն առավել գործածական է «գիծ, գիր» իմաստով և միաժամանակ երաժշտական նշանագրերի հավաքական անվանումն է (խազեր): հայերենում «խազ» է անվանվում նաև արու այծը (հոգ. խզան): Պիտի կարծել, որ գրի վերոհիշյալ բոլոր անվանումները նախապես ունեցել են միայն «այծ» իմաստը: Որոշակի գաղափար արտահայտելու նպատակով այծի պատկեր նկարելու պրոցեսին զուգընթաց հավանաբար այծի որոշ անվանումների վերագրվել է նաև «գիր» իմաստ: Այդ մասին են վկայում նաև ազգագրական նյութերը: Այծ = գիր նույնացումը առավել ցայտուն ու հակիրճ է արտահայտված հայկական հանելուկներում: Բերենք մի քանի օրինակ.
«Սպիտակ պռակ (=պուրակ, անտառ), սև-սև էծեր: (Ղարաբաղ)
«Սև էծը սպիտակ դարի վրեն արածում ա»: (Վաղարշապատ, Վան, Դովրի)
«Սիվտակ կող, սև իծան մեջ կարածան»: (Ալաշկերտ, Ղարաբաղ)
«Ճորմակ լեռներ, սև-սև էծեր»: (Ղարաբաղ)
«Սև ածերն, ճերմակ փլերն (=բլրակ) մաղվածին»: (Խոտրջուր)
«Տեկմե (=պատահական) չոբան չեն կրել ածեր»: (Կեսարիա, Խարբերդ)
Հանելուկների բերված օրինակներում այծը ներկայացնում է «գիր» գաղափարը: Կարևոր է և այն փաստը, որ բերված մի քանի օրինակների աշխարհագրությունը ծածկում է պատմական Հայաստանի ողջ տարածքը:

Mitre
17.09.2008, 14:26
2. Գրի ծագման նախնական փուլում, երբ դեռևս վեջնականապես չէր ձևավորվել «գիր», «գրել» գաղափարը, գրելու գործողությունը պիտի արտահայտվեր պատկերները կարգավորված շարելու, հյուսելու, կազմելու, խազելու, գծելու միջոցով: Պետք է ենթադրել , որ շումերեն sar և եգիպտերեն sr, zr բառերը «գրել» իմաստի համար ունեցել են նախնական «շարել, սարել, ծրել» իմաստները: Այս ենթադրության իրավացիությունը ստուգելու համար անհրաժեշտ է քննել շումերեն sar և եգիպտերեն sr, zr բառի համանունները: Շումերական նյութին կանդրադառնանք հաջորդ աշխատանքում, իսկ ստորև ներկայացնենք եգիպտերեն sr, zr բառի համանուններըև հայերենի համապատասխան զուգահեռները: Միայն հիշեցման կարգով նշենք, որ եգիպտերեն գիրը բաղաձայնային է:
Եգիպտերեն համանունները Հայերեն զուգահեռը Հայերենի իմաստը
sr = ծեր մարդ ծեր ալևոր, պառաված մարդ
sr = ղեկավար, իշխան, ազնվական սար գլուխ, գլխավոր, իշխան
sr = կարգավորել, դասավորել, շարել շար, սար կարգ, շարուածք; կապ, կազմ
sr = բուրդ ասր բուրդ
sr = գրել, գծել ծիր, սար, շար գրել, գծել, շարել
sr = այծ, խոյ ձար նոխազ, խոյ
sr = մազ ձար մազ
sr = նետ սայր ծայր, սուր կողմ
sr = յուղ, կարագ սեր կաթի երեսի յուղը
sr = հացահատիկ ցոր- ցորեն, հացահատիկ
sr = ցրել, սփռել ցր- ցրել, սփռել
sr = երկնքի 36 մասերից մեկը սր- սրական գոտի, մեծասիր գոտի
sr = կաշի սեր- սերեկ, կաշի
Ինչպես տեսնում ենք, եգիպտերենի համանունների այս շարքի հայերեն զուգահեռները ևս բաղաձայն համանուններ են: Եգիպտերեն և հայերեն նույնական համանունների այս շարքը հիմք է տալիս պնդելու, որ եգիպտերենում և վաղնջական հայերենում «գրել» իմաստն արտահայտելու համար օգտագործվել է նույն բառը:
3. Ժայռապատկերների հպանցիկ ուսումնասիրությունն իսկ ցույց է տալիս, որ նրանք, ի տարբերություն տեսարանային գրի, իսկապես ստեղծվել են պատկերները կարգավորված շարելու սկզբունքով և որոշակի նպատակային ինֆորմացիա հաղորդելու նպատակով: Կոմպոզիցիաներում պատկերները դասավորելու ամենատարածված ձևը մի գծի վրա շարելն է :


Ընդ որում, պատկերների գծային շարքի դեպքում պատկերները գրառվել են և հորիզոնական, և ուղղահայաց շարքերի տեսքով: Նաև հանդիպում են պատկերների շրջանաձև (ծիր), գալարաձև, աղեղնաձև դասավորման դեպքեր: Մեր կարծիքով պատկերների դասավորման ձևի ընտրությունը կախված էր ներկայացվելիք թեմայի վերաբերյալ գոյություն ունեցած աշխարհընկալումային պատկերացումներից:
4. Վերջապես, ժայռապատկերները վաղնջական գիր լինելու տեսակետի օգտին է վկայում նաև այն փաստը, որ բացի մարդու և կենդանիների պատկերներից, մեծ թիվ են կազմում վերացական նշանները : Ուխտասարի և Ջեմաձորի 802 ժայռապատկերային կոմպոզիցիաների մեջ վերացական նշանների թիվը մոտ 200 է:



Այս պարագայում կարևոր է և այն փաստը, որ յուրաքանչյուր նշան ունի գործածման որոշակի հաճախություն, ինչը յուրահատուկ է ձևավորված գրային համակարգին: Ստորև, աղուսյակի տեսքով, բերված են 802 ժայռապատկեներում մի շարք նշանների գործածության թվերը: Վերացական նշանների մեծ քանակը և ժայռապատկերներում նրանց հայտնվելու որոշակի հաճախությունը ևս վկայում են, որ Ուխտասար-Ջերմաձորի ժայռապատկերները զարգացման որոշակի փուլում գտնվող գրային համակարգ էր: