Առաջին հանրապետություն (1918-1920 թթ.)

[Մասսագետ]

5. Առաջին հանրապետությունը

Կի՛կ, ինչո՞ւ ես տենց մտածում:


Մոդերատորական: Թեման առանձնացվել է«Հայաստանի պատմության ամենա, ամենա իրադարձությունները» (http://www.akumb.am/showthread.php?t=3077) թեմայից:

[քաղաքացի]

Կի՛կ, ինչո՞ւ ես տենց մտածում:
Լավ ա անում: Ես էլ եմ ինչ-որ մի տեղ տենց մտածում

[Մասսագետ]

Լավ ա անում: Ես էլ եմ ինչ-որ մի տեղ տենց մտածում
Լավ եք անում տենց եք մտածում: Բայց ես էդ չէի հարցնում, հարցնում էի, թե ինչո՞ւ ա տենց մտածում:
1991-ի անկախությունը ռուսների կողմից մեզ նվիրված անկախություն էր, իսկ 1918-ին պայքարով վաստակած անկախություն էր: Կամ ինչ ձև էլ ուզում ա լինի անկախությունը, անկախությունը դուք խայտառակությո՞ւն եք համարում:

[քաղաքացի]

Լավ եք անում տենց եք մտածում: Բայց ես էդ չէի հարցնում, հարցնում էի, թե ինչո՞ւ ա տենց մտածում:
1991-ի անկախությունը ռուսների կողմից մեզ նվիրված անկախություն էր, իսկ 1918-ին պայքարով վաստակած անկախություն էր: Կամ ինչ ձև էլ ուզում ա լինի անկախությունը, անկախությունը դուք խայտառակությո՞ւն եք համարում:
Ինչպե՞ս է լինում, որ 2 տարուց ավել չկարողացան պահեն հանրապետությունը:
Հետո այդ ժամանակ իշխանության գլխին եղողները մեծ-մեծ խոսում էին - «հողերը կվերցնենք… Թուրքերին սենց կանենք, նենց կանենք» անիմաստ էին այդ խոսքերը, քանի որ այդ խոսքերի հետ միաժամանակ կորցնում էին նոր տարածքներ: Ես գտնում եմ, որ շատ պատրիոտիստական շարժում տեղի ունեցավ այդ թվերի:
Բայց ասեմ, որ ոչ թե դեմ եմ եղել, այլ լավ կլիներ եթե այդ պետությունը կարողանային պահեին: Ուղղակի խայտառակ եղանք, որ դարավոր սպասված անկախությունը տեևեց ընդամենը 2 տարի: Ափսոս:

[Մասսագետ]

Ինչպե՞ս է լինում, որ 2 տարուց ավել չկարողացան պահեն հանրապետությունը:
Հետո այդ ժամանակ իշխանության գլխին եղողները մեծ-մեծ խոսում էին - «հողերը կվերցնենք… Թուրքերին սենց կանենք, նենց կանենք» անիմաստ էին այդ խոսքերը, քանի որ այդ խոսքերի հետ միաժամանակ կորցնում էին նոր տարածքներ: Ես գտնում եմ, որ շատ պատրիոտիստական շարժում տեղի ունեցավ այդ թվերի:
Բայց ասեմ, որ ոչ թե դեմ եմ եղել, այլ լավ կլիներ եթե այդ պետությունը կարողանային պահեին: Ուղղակի խայտառակ եղանք, որ դարավոր սպասված անկախությունը տեևեց ընդամենը 2 տարի: Ափսոս:
Գուցե և կարճ տևեց էդ անկախությունը, բայց ես ընդհանրապես խայտառակության զգացմունք չունեմ դրանից: Որ կարճ տևեց էդ նրանից չէր, որ հոգնել էինք էդ անկախությունից ու որոշեցինք էլ անկախ չլինենք, ուղղակի Սովետն էր ստեղծվում դրա համար չկարողացանք պահենք էդ անկախությունը: Իսկ էդ 2.5 տարվա ընթացքում Հայաստանը ավելի էր բարգավաճել քան էս 15 տարվա ընթացքում: (Ասեմ, որ պատմությանը շատ չեմ հավատում, հնարավոր ա, որ իմ ասածով չի էղել, բայց ես ասում եմ էն ինչ լսել եմ նրանցից, ում ամենաշատն եմ հավատում): Իսկ պատրիոտիստական շարժում էր նաև Ղարաբաղյան շարժումը, ու բոլոր անկախություններն էլ են պատրիոտիստական շարժումներից առաջանում, դա կապ չունի:
Ես ավելի խայտառակ կարամ ինձ զգամ, որ երկար տարիների սպասված անկախությունից հետո դարձել ենք աշխարհի զիբիլ:

[Artgeo]

Գուցե և կարճ տևեց էդ անկախությունը, բայց ես ընդհանրապես խայտառակության զգացմունք չունեմ դրանից: Որ կարճ տևեց էդ նրանից չէր, որ հոգնել էինք էդ անկախությունից ու որոշեցինք էլ անկախ չլինենք, ուղղակի Սովետն էր ստեղծվում դրա համար չկարողացանք պահենք էդ անկախությունը: Իսկ էդ 2.5 տարվա ընթացքում Հայաստանը ավելի էր բարգավաճել քան էս 15 տարվա ընթացքում: (Ասեմ, որ պատմությանը շատ չեմ հավատում, հնարավոր ա, որ իմ ասածով չի էղել, բայց ես ասում եմ էն ինչ լսել եմ նրանցից, ում ամենաշատն եմ հավատում): Իսկ պատրիոտիստական շարժում էր նաև Ղարաբաղյան շարժումը, ու բոլոր անկախություններն էլ են պատրիոտիստական շարժումներից առաջանում, դա կապ չունի:
Ես ավելի խայտառակ կարամ ինձ զգամ, որ երկար տարիների սպասված անկախությունից հետո դարձել ենք աշխարհի զիբիլ:
Մասսագետի խոսքերին ավելացնեմ նաև այն, որ այդ երկուս ու կես տարվա ընթացքում Հայաստանի այն ժամանակվա կարավառությունը ստեղծեց ազատ ու անկախ, դեմոկրատական հանրապետության մոդելին անհրաժեշտ բոլոր ինստիտուտները, որոնք բավականին էֆեկտիվ գործում էին: Եվ դա չնայած նրան, որ իր կազմվան սկզբում Հայաստանի Հանրապետությունում տիրում էր կատարյալ քաոս ու խուճապ: Ամենուր որբեր ու սով:
Կազմավորվել էր պառլամենտ, անց էին կացվել արդար ընտրություններ, տնտեսությունը կամաց կամաց ոտքի էր կանգնում: Առաջին հանրապետության մասունքները նույնիսկ մեզ են հասել: Մի մոռացեք, որ ԵՊՀ-ն Առաջին Հանրապետության ժամանակ է հիմնադրվել ;)

[քաղաքացի]

Մասսագետ-> Ճիշտ ես ասում: Լրիվ համաձայն եմ քո հետ: Հիմա նոր եմ նկատում, որ «խայտառակ» բառը շատ կոպիտ է լինում: Դրա համար Artgeo-ի առաջարկած 5-րդ կետը հենց ինքը իրենով համարում եմ խայտառակություն:
Artgeo ախր շատ կոպիտ ես:

Ուղղում:
Խայտառակությունը այն է, որ հիմա այսպիսի կացության մեջ ենք: Մոլորված բնակչություն՝ ամեն րոպե պատրաստ փախնել հայրենիքից, և մյուս կողմից փողի ծառավ հաստավզեր՝ ամեն վարկյան պատրաստ պետական բյուջեն գրպանները լցնելու:
Այ սա է խայտառակությունը:

[kiki]

Կի՛կ, ինչո՞ւ ես տենց մտածում:
Հով, բա որ խայտառակություն չէր բա ի՞նչ էր ...

Ավելացվել է 5 րոպե անց

Լավ եք անում տենց եք մտածում: Բայց ես էդ չէի հարցնում, հարցնում էի, թե ինչո՞ւ ա տենց մտածում:
1991-ի անկախությունը ռուսների կողմից մեզ նվիրված անկախություն էր, իսկ 1918-ին պայքարով վաստակած անկախություն էր: Կամ ինչ ձև էլ ուզում ա լինի անկախությունը, անկախությունը դուք խայտառակությո՞ւն եք համարում:
Հով, ես նկատի ունեմ անկախություն ձեռք բերելու ընթացքը ու դրա վերջը ...
բնականաբար անկախության գաղափարը շատ լավ բանա, բայց մի երկու օրո՞վ ... մի խոսքով էդ ամեն ինչը մի խայտառակ բան էր ...
մենակ անկախություն բառնա մնացել դրանից ...

Ավելացվել է 11 րոպե անց
ժողովուրդ, բայց մեկ էլ հիշեք ինչպես մենք կորցրեցինք էդ առաջին մի երկու օրյա հանարպետությունը ...

[Մասսագետ]

Հով, ես նկատի ունեմ անկախություն ձեռք բերելու ընթացքը ու դրա վերջը ...
բնականաբար անկախության գաղափարը շատ լավ բանա, բայց մի երկու օրո՞վ ... մի խոսքով էդ ամեն ինչը մի խայտառակ բան էր ...
մենակ անկախություն բառնա մնացել դրանից ...

ժողովուրդ, բայց մեկ էլ հիշեք ինչպես մենք կորցրեցինք էդ առաջին մի երկու օրյա հանարպետությունը ...
Իսկ ո՞նց ա ձեռք բերվել: Պայքարով ա ձեռք բերվել, դժվարությամբ ա ձեռք բերվել, խայտառակություն չկա, ձեռք բերման մեջ:
Իսկ ինչպե՞ս կորցրինք, ռուսները էկան տիրացան: Նույն հաջողությամբ մենք մնացած բոլոր անկախություններ կորցնելը կարող ենք համարել խայտառակություն: Գուցե անկախություն կորցնելը վատ ա, տհաճ ա, բայց խայտառակություն չի: Խայտառակություն կլինի, եթե հիմա գնանք ռուսներին ասենք "Մենք էլ անկախություն չենք ուզում, մենք ուզում ենք ձեր լծի տակ գտնվել" այ դա խայտառակություն կլինի, Ասում են՝ Մակեդոնացու ժամանակ մենք հենց էդպես ենք արել, բայց 1920-ին ոչ մի կերպ էդպես չենք արել:

[kiki]

Մասսագետի խոսքերին ավելացնեմ նաև այն, որ այդ երկուս ու կես տարվա ընթացքում Հայաստանի այն ժամանակվա կարավառությունը ստեղծեց ազատ ու անկախ, դեմոկրատական հանրապետության մոդելին անհրաժեշտ բոլոր ինստիտուտները, որոնք բավականին էֆեկտիվ գործում էին: Եվ դա չնայած նրան, որ իր կազմվան սկզբում Հայաստանի Հանրապետությունում տիրում էր կատարյալ քաոս ու խուճապ: Ամենուր որբեր ու սով:
Կազմավորվել էր պառլամենտ, անց էին կացվել արդար ընտրություններ, տնտեսությունը կամաց կամաց ոտքի էր կանգնում: Առաջին հանրապետության մասունքները նույնիսկ մեզ են հասել: Մի մոռացեք, որ ԵՊՀ-ն Առաջին Հանրապետության ժամանակ է հիմնադրվել ;)
Այ հենց դա ա, որ տևեց ընդամենը երկու տարի ու վերացվեց նման անկապ ձևով ...
մի խոսքով, հնարավորա Սասունը ճիշտա, ու դա խայտառակություն մի քիչ կոպիտա ասելը, միգուցե անհեթեթություն ասենք, բայց իմ մտքին պատմությունից հենց դա եկավ այդ կետի տակ , ու միանգամից դա գրեցի ...

Ավելացվել է 5 րոպե անց

Իսկ ո՞նց ա ձեռք բերվել: Պայքարով ա ձեռք բերվել, դժվարությամբ ա ձեռք բերվել, խայտառակություն չկա, ձեռք բերման մեջ:
Իսկ ինչպե՞ս կորցրինք, ռուսները էկան տիրացան: Նույն հաջողությամբ մենք մնացած բոլոր անկախություններ կորցնելը կարող ենք համարել խայտառակություն: Գուցե անկախություն կորցնելը վատ ա, տհաճ ա, բայց խայտառակություն չի: Խայտառակություն կլինի, եթե հիմա գնանք ռուսներին ասենք "Մենք էլ անկախություն չենք ուզում, մենք ուզում ենք ձեր լծի տակ գտնվել" այ դա խայտառակություն կլինի, Ասում են՝ Մակեդոնացու ժամանակ մենք հենց էդպես ենք արել, բայց 1920-ին ոչ մի կերպ էդպես չենք արել:
Հով, ես երևի լավ չեմ արտահայտվում, հիմա ուշադիր լսի, ես խայտառակություն եմ համարել էն, որ ընդհամենը երկու տարվա հանրապետությունը նման անկապ ձևով կորցրեցինք, այսինքն կողքից կարծես "յանիմ անկախություն ձեռք բերեցինք" երևա...հասկանու՞մ ես ...
բան չունեմ ասելու, պայքարել ենք, վերցրել ենք, միշտ էլ մենք պայքարել ու անկախության ենք ձգտել, այ հենց էդա, որ էդ երկար տանջանքներից հետո էդքան շուտ կորցրեցինք ... դա էմ ասում ...

Ավելացվել է 9 րոպե անց

Հով, ես նկատի ունեմ անկախություն ձեռք բերելու ընթացքը ու դրա վերջը ...
էս խոսքերը սխալ եք հասկացել, ես նկատի ունեի, ոնց ձեռք բերեցինք, ու ոնց հեշտ ու արագ կորցրեցինք...այսիքն կարծես ջուրը գցեցինք ամեն ինչը, ես էդ իմաստով եմ գրել, ոչ թէ ասել եմ որ խայտառակություն կար ձեռք բերման մեջ, պարզա՞ հիմա ...

[Marduk]

Ես զարմանում եմ երբ տեսնում եմ ոնց են ոմանք մեծ եռանդով քարոզում անկախությունը բարձր արժեք իսկ ոմանք էլ նույնքան եռանդով արհամարական են խոսում անկախության մասին:
Ինչ որ ճիշտն է եկեք խոստովանենք… Չլիներ 1917 թվի հեղափոխությունը մենք երբեք էլ անկախություն չէինք ստանա 1918-ին: Այդ թվերին անկախությունը բառիս բուն իմաստով ընկավ հայ ազգի գլխին: Ընկավ մի բան որին նույնիսկ չեին էլ սպասում… Նույնիսկ դաշնակները չնայած իրենց ամբողջ հայրենասիրական պաթոսին պատրաստ չէին անկախության: Նրանց բյուրոն Թիֆլիսում էր երբ իմացան որ անկախ ենք: Աբսուրդ չի՞:
Նույնը 1991-ին: Եթե Սովետը չքանդվեր ու Պուտչը չկազմալուծվեր ապա ոչ մի անկախություն էլ չէր լինի: Թող Հայրիկյանը կամ մյուսները մարդկանց մոլորության մեջ չքցեն իբր իրենց ջանքերով եղավ անկախությունը: Ուղղակի 1991-ին ազգը ավելի պատրաստ էր անկախությանը / որը նույնպես ընկավ վերևից / եւ քաղաքանապես եւ տնտեսապես: Այօ տնտեսապես որովհետև Հայ ազգը 1991-ից մինչև 1998-ականները հիմնականում գոյատևել է Սովետից մնացած ժառանգության շնորհիվ: Օրինակ՝ Սովետի օրոք Հայաստանում կուտակվել էր 20 միլլիոն տոննա երկաթ: Եվ մենակ երկաթ թալանելով կարելի էր գոյատևել մի քանի տարի / ի դեպ աշխարհում տարեկան հանվում է 100 միլլիոն տոննա երկաթ։

[Մասսագետ]

Ես զարմանում եմ երբ տեսնում եմ ոնց են ոմանք մեծ եռանդովքարոզում անկախությունը բարձր արժեք իսկ ոմանք էլ նույնքան եռանդով արհամարական են խոսում անկախության մասին:
Ինչ որ ճիշտն է եկեք խոստովանենք… Չլիներ 1917 թվի հեղափոխությունը մենք երբեք էլ անկախություն չէինք ստանա 1918-ին: Այդ թվերին անկախությունը բառիս բուն իմաստով ընկավ հայ ազգի գլխին: Ընկավ մի բան որին նույնիսկ չեին էլ սպասում… Նույնիսկ դաշնակները չնայած իրենց ամբողջ հայրենասիրական պաթոսին պատրաստ չէին անկախության: Նրանց բյուրոն Թիֆլիսում էր երբ իմացան որ անկախ ենք: Աբսուրդ չի՞


Անկախություն ընկավ հայերի գլխին Անդրկովկասյան սեյմի քայքայումից հետո: Ինքնիրան Հայաստանը անկախացավ, բայց անմիջապես անկախացումից հետո թուրքերը հարձակվեցին հայերի վրա ու եթե Արամ Մանուկյանենք չհաղթեին թուրքերին էս 29.000-ն էլ հիմա դժվար լիներ: Անկախությունը ընկավ մեր գլխին, բայց մենք կարողացանք պահպանել այն, մինչև ռսները չընկան մեր գլխին:

[Պանդուխտ]

Անկախություն ընկավ հայերի գլխին
Մի մանրուք աւելացնեմ. ''Հայաստան'' ընդհանրապէս չկար այդ ժամանակ: Պետութիւն եւ հայրենիք նորից ստեղծուեցին հայ ժողովուրդի կէսից աւելիի ոչնչացումի ընթացքին 1915-1923:
Իսկ անկախութեան կորուստը տեղի ունեցաւ. փոսն ընկած վիրաւոր ցուլը մորթելու ելած բազում մսագործների միջոցով: Հաւասարապէս բոլորը հարուածեցին: Դրա համար է, որ ասում են դա հրաշք էր: 1917 բոլշեւիկեան յեղափոխութիւնը կարճ անկախութեան մը առիթը ընծայեց, սակայն հայ ժողովուրդին հողային եւ մարդկային ահաւոր վնասների ենթարկեց: Պատերազմող հայրենիքին դաւաճանելով, լենինը տապալեց իշխանութիւնը եւ խոստացաւ հողային բաժանում. տուն դառնալու հրահանգ տուեց օսմնացիների դէմ կռւող ռուս զինւորներին: Ցեղասպանութիւնից հրաշքով փրկուած փոքրաքանակ հայ ժողովուրդը կրկին առանձին մնաց թուրքերի առջեւ...

[Smergh]

Հաճելի է կարդալ,առանց բացառության, բոլորիդ կարծիքները : Հաճելի է, որովհետև դրանք բոլորն առաջին հերթին Հայրենասերների գրառումներ են, և դա նույնպես առանց բացառության:
Մենք բոլորս թյուր պատկերացումներ ունենք Առաջին Հանրապետության մասին, քանզի մեծամասամբ տիրապետում ենք խորհրդային"պատմաբաբանների հորինվածքներին", իսկ ինչպես Ձեզ հայտնի է` ոչ ոք այնպես չի խեղաթյուրել մարդկության պատմությունն, ինչպես խորհրդային պատմաբանները:
1917 թ փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Ռուսաստանի Ժամանակավոր կառավարությունը անդրկովկասում անկախություն հռչակեց միայն Հայաստանի համար, որի սահմանները որքշվում էին ռազմաճակատ գծով` Զանգեզուրով,Ջավախքով, Լոռիով, լեռնային և դաշտային Ղարաբաղով` ընդհանուր առմամբ 85 հազ քառ կմ.մակերեսով: Ավելին` Ռուսական Բանակը պետք է մնար կովկասյան ռազմաճակատում այնքան ժամանակ, քանի դեռ Նորանկախ երկիրը ոտքի չի կանգնել և ստեղծել պաշտպանունակ բանակ...Այս պատվին մենք արժանացանք այն պատճառով, որ անդրկովկասյան ռազմաճակատում Ռուսական բանակի կազմում քաջաբար կռվում էին հայ կամավորոկանների 7 գնդեր և որ Թուրքիայի հետ պատերազմից դեռ առաջ Ռուսաստանը հայտարարում էր, որ "...ոչնչացնելու է չարիքների պետությունը, որը բռնազավթել է պատմական հայաստանի զգալի մասը, ինչպես նաև հանիրավի տնօրինում Կոնստանդիտապոլսին ու Բոսֆորին..."
1917թ. բոլշևիկյան/գերմանական/ հեղաշրջումը, որի նպատակը ռուսական իմպերիան քանդել ոչնչացնելն էր, չեղյալ հայտարարեց Ժամանակավոր կառավարության բոլոր որոշումները, այդ թվում նաև Հայաստանի անկախության մասին որոշումը: Հասկանալի է թե տարածաշրջանում ում էր ձեռնտու դեպքերի այդպիսի զարգացումները` վրացիներին ազերիներին/կովկասյան թաթարներ/, թուրքերին, այսինքն բոլորին, բացի հայերից:
Երբ Լենինը հասկացավ, որ իշխանությունն իրենից խլող ուժ չկա` 1919թ Իզմիրյան գաղտնի բանակցություններում Թուրքիայի հետ որոշեցին վերացնել Հայաստան պետությունն ու միանալով միմյանց` "համաշխարհային հեղափոխության" սկիզբ դնել:
Այդ միավորման միակ խոչընդոտը կարող էր հանդիսանալ Շահումյանը, որն արդեն Մեծ հեղինակություն էր վայելում անդրկովկասում, այդ էր պատճառը, որ նրան Լենինի հանձնարարությամբ մեջտեղից վերացրին, Ստալինի միջոցով և հայի ձեռքով, մեղքը բարդելով անգլիացիների վրա:
Այսպիսով նորանկախ Հայկական Հանրապետությունը իր ծննդյան օրվանից դատապարտված էր կործանման` Թուրքիայի և բոլշիկյան Ռուսաստանի կողմից: Այդ գործում իրենց կարևոր դերակատարությունն ունեյին հայ բոլշևիկները:
Ինչպես տեսնում եք` ինչպես հիմա, այնպես էլ 87 տարի առաջ , դարձյալ իշխանության գալու խնդիր էր լուծվում : Այն ժամանակ հայ բոլշևիկների խնդիրները լուծեց Գարեգին ՆԺԴԵՀԸ, որը Զանգեզուրը պահել ու պահանջում էր սովետի կազմում ստեղծել հայկական կազմավորում, միայն որի մեջ մտցնելու պայմանով էլ խոստանում էր հանձնել մեր Զանգեզուրը: Այլ ելք չունենալով ստիպված եղան ստեղծել ՀՍԽՀ-ն: Այլապես հայ բոլշևիկները տնօրինելու բան չէին ունենալու: Այսպիսով հայ բելշևիկների իշխանությունը հաստատելու համար մենք կորցրինք մեր անկախությունն ու հայրենիքի 85% -ից ավելին
Այնպես, որ սիրելիներս, մենք հենց այնպես չենք կորցրել մեր անկախությունը: Մեր պապերն ու հայրերը հերոսաբար 2.5 տարի մաքառել են դրա համար և ընկել անհավասար պայքարում...
Այս ֆորումում ես արդեն առաջարկել եմ նայել հետևյալ` http://armenianhouse.org/index-am.html
http://armenianhouse.org/armenia-diary/index.html հասցեներն ու կարդալ Ձեզ նման հայրենասեր անհայտ հայ հեղինակի օրագիրը, ուր այստեղ արծարծված շատ հարցերի պատասխանները կարող եք գտնել:
Խնդրում եմ զգույշ լինել մեր պատմության, նրա կերտողների հանդեպ, այն հիրավի լի է ուրախություններով ու դառնություններով, հակասություններով, վերելք-վայրէջքներով, սակայն դա մերն է ու ինչպես նշված հեղինակն է ասում. "...պատմությունը միշտ բարեհաճ է գտնվել մեր նկատմամբ, այդ մենք ենք սխալ օգտվել նրա ընձեռած հնարավորություններից..."
Ամենայն բարիքՁեզ բոլորիդ սիրելի քույրեր և եղբայրներ

[Smergh]

Հետաքրքիր նյութ կա իմ ձեռքի տակ:
Դա իտալացի գրող-պատմաբան, արևելքի քրիստոնեությունը հետազոտող Ջովանի Գուայտի "Между кемалистским молотом и большевистской наковальней /քեմալական մուրճի և բոլշևիկյան զնդանի արանքում/ հոդվածն է:
Ցավալի է, որ այն ռուսերեն է գրված: Եթե կարելի է`ես այն կարող եմ այստեղ զետեքել առանց թարգմանելու: Բանը նրանումն է, որ ես հնարավորություն /ժամանակ/ չունեմ այն թարգմանելու համար:

[Նորմարդ]

Հետաքրքիր նյութ կա իմ ձեռքի տակ:
Դա իտալացի գրող-պատմաբան, արևելքի քրիստոնեությունը հետազոտող Ջովանի Գուայտի "Между кемалистским молотом и большевистской наковальней /քեմալական մուրճի և բոլշևիկյան զնդանի արանքում/ հոդվածն է:
Ցավալի է, որ այն ռուսերեն է գրված: Եթե կարելի է`ես այն կարող եմ այստեղ զետեքել առանց թարգմանելու: Բանը նրանումն է, որ ես հնարավորություն /ժամանակ/ չունեմ այն թարգմանելու համար:
Ոչինչ տեղադրի երևի բարի մարդիկ կգտնեվեն ապագայում կթարգմանեն :)

[Smergh]

Между кемалистским молотом и
большевистской наковальней
Джованни Гуайта — итальянский писатель и историк религии, избравший основной темой своих исследований восточное христианство. Он углубленно занимается также историей России и Армении. Перу Гуайты принадлежат многочисленные работы по русской духовности, переводы русской духовной литературы. Он составил фундаментальный “Словарь по православной агиологии”.
Армении и армянской истории Дж.Гуайта посвятил три книги. Первой была “Жизнь человека: встреча неба и земли. Беседы с Католикосом всех армян Гарегином I”. Юбилей армянского христианства подвигнул итальянского писателя-историка на написание “1700 лет верности. История Армении и ее Церкви”. Наконец, в этом году вышла в свет книга “Крик с Арарата. Армин Вегнер и геноцид армян”. Дж.Гуайта организовал также выставку, посвященную геноциду и Армину Вегнеру, немецкому офицеру, благодаря мужеству которого мир воочию увидел армянскую трагедию. Последний собрал многочисленные документы и сделал сотни фотографий, запечатлевших “результаты” зверств турецких аскяров.
Трудно отдать предпочтение одной из них, все три — замечательные труды серьезного и глубокого ученого и, что очень важно, непредвзятого. В частности, “1700 лет верности. История Армении и ее Церкви” — образец исторического исследования, но не сухого научного со множеством цитат и сносок, а понятный образованному читателю экскурс в армянскую историю. Естественно, на фоне истории сопредельных стран, общей исторической ситуации. Армянскую историю Дж.Гуайта рассматривает параллельно с историей Армянской церкви. Несомненный и живой интерес представляют главы этой книги, посвященные событиям начала ХХ века: катастрофе 1915 года, Армянскому вопросу, Первой республике и советизации Армении. “1700 лет верности. История Армении и ее Церкви” Джованни Гуайта, недавно изданная в Москве, несомненно, одна из лучших книг об армянской истории, изданных на русском языке.
Предлагаем читателю фрагменты из этой книги, точнее, из главы “Армения между кемалистским молотом и большевистской наковальней”. Публикация будет продолжена в ближайших номерах “Нового времени”.
Джованни ГУАЙТА
В ходе февральской революции 1917 года Николай II отрекается от трона и создается временное правительство, которое будет у власти с 2/15 марта до переворота 25 октября/7 ноября. Во Временное правительство входят видные либералы и социалисты, например, Милюков, а позднее Керенский, которые в прошлом проявляли большую симпатию к армянам и к Армянскому вопросу. Таким образом, хотя их либеральная политика была обращена ко всем нерусским народам империи, право на действительную и настоящую независимость, то есть на создание отдельного от России государства, признавалось только за поляками, финнами и армянами (на основе Западной (турецкой) Армении, к тому времени почти полностью освобожденной русской армией).
После отречения императора генерал-губернатор Кавказа также оставляет пост и покидает свою резиденцию в Тифлисе, где управление переходит в ведение Особого закавказского комитета (ОЗАКОМ). Различные армянские партии (среди которых партия Дашнакцутюн) будут поддерживать Временное правительство. 26 апреля Временное правительство издает декрет о турецкой Армении, согласно которому гражданское управление передается в руки самих армян. Летом того же года многие армянские беженцы (как полагают, числом около 150000) возвращаются в Западную Армению, где постепенно восстанавливается их жизнь.
Однако очень скоро совершается октябрьский переворот, который меняет все. Русские войска постепенно оставляют позиции и возвращаются на родину; на оставленных территориях временами возникает хаос, которым пользуются мародеры и бандиты. В то время как русские отступают, армяне, входившие в их войска, вооружаются; так, линия фронта, некогда занятая 500000 русских солдат, охраняется 20000 армян под командованием генерала Назарбекяна, к которым в дальнейшем присоединятся 12000 армян из Турции во главе с Андраником (Озаняном).
ЗАКАВКАЗСКИЙ СЕЙМ
В конце ноября 1917 года на выборах большевики по всему Кавказу получают лишь очень малую часть голосов; таким образом, в течение двух лет их не будет на политической арене Кавказа, и единственным их оплотом останется Баку. Туда и отправляется Степан Шаумян, который будет возглавлять Бакинскую коммуну с 25 апреля по 31 июля 1918 года. А в Тифлисе формируется Законодательное собрание Закавказья, так называемый Сейм, состоящее из партий большинства: грузинских меньшевиков, армянских дашнаков и азербайджанских мусаватов. Естественно, союз разнонаправленных сил со столь различными интересами был обречен на краткое существование.
Через два месяца после большевистского переворота, 29 декабря 1917 года/11 января 1918 года, Совет Народных Комиссаров (Совнарком) Советской России опубликовал, в свою очередь, за подписью Ленина Декрет о турецкой Армении, в котором провозглашалось право Западной Армении на автономию: “Совет Народных Комиссаров объявляет армянскому народу, что Рабочее и Крестьянское Правительство России поддерживает право армян оккупированной Россией турецкой Армении на свободное самоопределение вплоть до полной независимости”. В том же декрете устанавливался ряд гарантий для нормализации обстановки, например, вывод российских войск и формирование армянского ополчения, свободное возвращение в турецкую Армению беженцев и лиц, изгнанных турецким правительством, установление границ демократически избранными представителями армянского народа. Наконец, Степан Шаумян был назначен чрезвычайным комиссаром по делам Кавказа.
За видимой демократичностью этого документа скрывалось настоящее предательство: выводя свои войска, Советская Россия передавала Армению в руки ее турецких палачей. Они, конечно, не простят армянам сотрудничество с русскими.
Здесь появилась сугубая безответственность коммунистов по отношению к армянскому народу. Пожалуй, правильнее было бы говорить об умышленном соучастии большевиков в преступлениях, совершенных турками. В самом деле, сознательно пожертвовав армянами ради установления дружественных отношений с Ататюрком, Ленин и Сталин не только похоронили право армян на собственную историческую родину, но и фактически покрывали и способствовали их истреблению, начатому некогда Абдул-Гамидом II. И в дальнейшем все вожди Советского Союза будут избегать разрешения Армянского вопроса из соображений внешнеполитической выгоды.
Власть коммунистов сыграла фатальную роль в истории Армении: в 1918 году Ленин оставил на произвол младотурок Западную Армению и еще проживавших там и спасшихся от геноцида армян; позднее большевики вступили в союз с кемалистами и покрыли их преступления; они не сделали ничего, чтобы претворить в жизнь Севрский договор, который предусматривал создание большой независимой Армении; затем путем государственного переворота на 70 лет установили в Армении советскую диктатуру, которая сопровождалась подавлением Церкви, попранием народных ценностей и фальсификацией национальной истории; они уступили Турции, Азербайджану и Грузии значительные части армянской территории; наконец, они отправили в сибирские лагеря тысячи армян, в том числе многих репатриантов...
Всего через два месяца после обнародования Декрета о турецкой Армении 1917 года большевики больше не скрывали своего на самом деле безответственного отношения к судьбе Армении за такими словами, как “право на свободное самоопределение” и т.д. Брест-Литовский договор (3 марта 1918 года) очень ясно выражал их намерения в отношении Армении. Статья 4 гласила: “Россия сделает все, что в ее силах, чтобы обеспечить скорый вывод войск из западных провинций Анатолии и их возвращение Турции. Ардаган, Карс и Батуми будут незамедлительно освобождены от российских войск”. В этом договоре Армения ни разу не упоминалась.
Таким образом, отрицалось не только право на самоопределение, постоянно провозглашаемое как неизменный принцип коммунизма, но и само существование армянского народа и его земли. Российские армянские общины стали решительно протестовать в своих заявлениях против Брест-Литовского договора.
События, приведшие к Брест-Литовскому договору, и в особенности их интерпретация представляют собой одну из наиболее спорных проблем историографии начального периода советской власти. Известно, что сам Ленин назовет Брест-Литовские соглашения, по которым Россия теряла часть Белоруссии, Украины, Польшу, Финляндию, Эстонию, Литву и Латвию и уступала Турции часть Закавказья, “похабным мирным договором”. Тем не менее именно Ленин, вопреки мнению Троцкого и Бухарина, настоял на принятии унизительного мира: для вождя большевиков спасти молодую советскую власть в России было важнее, чем потерять около 30% населения империи и ее достояние, и, конечно же, несравненно важнее интересов Армении.
Приняв условия Брестского мира, помимо окончания тяжелой после революционных перемен войны Ленин достигал еще одной цели: тысячи возвращающихся домой солдат должны были создать хаос и тем самым косвенно способствовать укреплению власти большевиков. Действительно, выход России из мировой войны немедленно положит начало гражданской войне, что позволит партии объявить диктатуру “военного коммунизма” и утвердиться повсеместно. По окончании войны советское правительство 13 ноября 1918 года объявит Брест-Литовский договор недействительным.
Между тем в послевоенном хаосе 1918 года происходит ряд стычек между армянами и азербайджанцами за обладание Нагорным Карабахом, Нахичеваном и областью Зангезур (Сюник).

[Smergh]

Отныне эти территории будут предметом распрей, поскольку образуют идеальную линию, по которой Турция соединяется с Азербайджаном и другими странами, населенными тюркскими народами. А с февраля Турция под нажимом Германии, желающей открыть себе дорогу для нападения на английские армии в Персии и Индии, вновь предпринимает оккупацию Западной Армении. Армяне, таким образом, вынуждены отступить со своих позиций, и с февраля по апрель Западная Армения снова оказывается завоеванной турками. Как мы видели в предыдущей главе, этот повторный захват сопровождается этнической чисткой, которая довершает геноцид 1915 года.
ТЯЖЕЛАЯ НЕЗАВИСИМОСТЬ
9/22 апреля 1918 года Закавказский сейм, не намеренный признавать Брест-Литовский договор, принял постановление об отделении от Советской России и создании независимой Закавказской республики. Ее немедленно признала Турция. Новое государство первым делом попыталось прийти к соглашению с Турцией, и в качестве жеста доброй воли и готовности к диалогу глава правительства, грузин А.Чхенкели, приказал войскам генерала Назарбекяна оставить Карс и сдать туркам эту крепость, имевшую важнейшее значение для контроля над регионом. Назарбекян скрепя сердце повиновался. Однако, невзирая на этот жест, турки предъявили такие территориальные претензии, что все переговоры были прекращены. Хотя Турция признала Закавказье в качестве суверенного государства, в мае 1918 года турецкие войска двинулись на Ереван и 15 мая захватили Александрополь.
Союз трех закавказских стран проявит здесь свою непрочность: грузины считают, что лучше сдаться или попробовать каким-то образом договориться с турками, а азербайджанцы готовы примкнуть к захватчику.
Таким образом, не рассчитывая больше на защиту со стороны российских войск, армяне, покинутые грузинами и азербайджанцами, сами начинают оборонять свою землю. Турки, уже захватившие Карс и Александрополь, наверняка думали уничтожить армян за несколько дней; к тому же им помогала знаменитая “Дикая дивизия”, состоявшая из азербайджанских мусульман-фундаменталистов.
Армянская церковь призывает своих верующих встать на защиту родины. Добровольческие отряды, сражавшиеся в составе российских войск, реорганизуются в регулярную армия, которой будут командовать генералы Назарбекян, Силикян и Дро. Военные вожди тоже обращаются к нации с воззванием, в котором призывают всех не жалеть сил, вдохновляясь примером Вардана и его воинов в Аварайрской битве.
Действительно, картина этой борьбы, которую армяне впервые с XIV века вновь ведут под своим национальным знаменем, напоминает сцену Аварайра. Вместе с народом и солдатами на защиту отечества встают и служители Церкви, включая высших иерархов: архиепископ Гарегин Овсепян, который впоследствии будет католикосом Киликии (1943-1952), садится на коня и с крестом в руке ведет за собой войско.
За несколько дней до столкновения у Сардарапата генерал Силикян советует католикосу Геворгу V из предосторожности оставить Эчмиадзин и на некоторое время укрыться вблизи озера Севан; но католикос отвечает ему, что если армянские силы не смогут защитить священное место, он это сделает один, закрыв своим телом вход в тысячелетний собор.
Так, с 21 по 28 мая ополчение из солдат, священников, крестьян, молодых людей и подростков, разделившись на три фронта, противостоит четырем дивизиям турецкой армии, рвущимся к Еревану. Остановив их у Караклиса и Баш-Апарана, армяне наносят им тяжелое поражение у Сардарапата (24 мая) и в результате этой битвы спасают свою столицу.
Как раз 25 мая 1918 года Закавказское правительство перестает существовать. Дело в том, что немцы, встревоженные усилением турок в Закавказье (чему, впрочем, они сами были причиной), предлагают Грузии покинуть Сейм и стать независимым государством под их защитой, что грузины и делают 26 мая. 27 мая Азербайджан, получивший от Турции обещания военной поддержки для освобождения Баку от коммуны, которую создали русские и армянские коммунисты, тоже выходит из Сейма и провозглашает себя независимой республикой. Таким образом, 28 мая Армения оказывается в одиночестве и в силу самого этого факта становится независимой республикой.
В этот момент с целью продолжить поход на Баку, а затем на Персию турки неожиданно предлагают мир новому армянскому государству. По договору от 4 июня 1918 года, подписанному в Батуми, Армения получает лишь клочок земли в 12000 кв. км, наиболее засушливые места в районе Севана и немного земли у Еревана; остальная часть русской Армении поделена между турками и азербайджанцами. Но благодаря этому нечаянному миру страна может перевести дух.
Таким образом, совершенно неожиданно и в силу стечения обстоятельств — победы Сардарапата, срочной надобности турецких войск попасть в Персию и роспуска Закавказского сейма — возрождается независимое Армянское государство, первое вновь возникшее на Армянском нагорье после заката государства Багратуни в середине XI века.
Но долгожданная независимость Армении, о которой мечтали целые поколения ее сынов, явилась в час в высшей степени неподходящий. То был один из наиболее трагичных моментов ее истории, и армяне, конечно, больше нуждались в защите, чем в автономии.
Условия жизни во вновь созданной республике крайне тяжелые: Армения не имеет ресурсов, никогда не была автономной, она заполнена тысячами беженцев, которые спаслись от геноцида (от 300000 до 450000, из них 40000 живут на улицах Еревана). Потеряв все, они теперь всего ждут от молодой республики. Новое государство — малонаселенное и только благодаря большому числу беженцев насчитывает 3 миллиона жителей, которые составляют лишь небольшую часть собственного народа, гораздо более многочисленного за его пределами. Города с наибольшим числом армян и важнейшие культурные центры (Тифлис, Константинополь) расположены за границей, точно так же как и торговые центры армян и их значительные капиталовложения (в Баку и Батуми); Ереван — всего лишь провинциальный поселок с пыльными немощенными улицами, где в 1914 году, до геноцида и последующего массового притока беженцев, насчитывалось только 30000 жителей, едва составляющих десятую часть армянской общины Тифлиса.
У государства нет ни опыта независимости, ни традиции республиканского правления, ни законов, ни Конституции, ни законодательных, ни исполнительных, ни судебных органов. Правительство все еще находится в Тифлисе, за пределами новой страны; в Ереване функции президента исполняет министр внутренних дел Арам Манукян, возглавлявший восстание в Ване, а функции парламента — ассамблея, состоящая в основном из дашнаков и именуемая Хорурд. Мир с турками явно временный, а сильное исламское меньшинство (300000) представляет серьезную угрозу внутри самой страны, тем более что турки, оставляя области русской Армении, раздавали оружие местному исламскому населению (туркам, татарам и курдам), которое ведет партизанскую войну.
Отношения с другими вновь созданными закавказскими республиками непростые. У крохотной Армении нет никакого выхода к морю, а грузины (единственные соседи-христиане) задерживают две трети гуманитарной помощи из США под предлогом ремонта железнодорожной ветки, ведущей в Армению. Пока Грузия блокирует железную дорогу, Азербайджан, в отношениях с которым по-прежнему остаются нерешенными вопросы о Карабахе, Нахичеване и Зангезуре, оказывает давление на Армению, прекращая поставки нефти. Кроме того, Армения не может не учитывать того факта, что дипломатическая напряженность с Грузией и Азербайджаном немедленно сказывается на жизни весьма многочисленных армянских общин в этих странах. Но самый большой враг молодой республики — бедность. Война заставила закрыть фабрики, свела до минимума сельскохозяйственное производство, перерезала пути сообщения, уничтожила транспортные средства. Страна практически не получала никакой помощи из-за границы. Население голодало, в стране свирепствовали эпидемии тифа и холеры, было очень много бездомных. Первая зима 1918-1919 годов выдалась особенно суровой и затяжной, от холода, голода и эпидемий умерли около 200000 человек, или пятая часть населения.
В Турции с окончанием мировой войны и перемирием, подписанным в Мудросе (31 октября 1918), заканчивается и правление младотурок, чьи вожди в большинстве своем находят убежище в Германии. В ноябре 1918 года турки возвращают Армении 10000 кв. км в районе Александрополя. Между тем грузины заняли Ахалкалак, и в конце года две армии, армянская и грузинская, вступают в стычки по поводу границы, пока англичанам не удается их примирить. В это время на многих армян в Грузии обрушиваются репрессии: аресты, обыски, закрытие армянских газет. Чтобы уменьшить в столице число армян и русских, которые составляли явное большинство, грузинское правительство в начале 1919 года высылает 4000 армян в Кутаиси; наконец, многие грузинские армяне переезжают в Республику Армения. К тому же в сентябре уже пришли трагические известия об истреблении армян в Баку.
Между кемалистским молотом и

[Smergh]

ЛУЧИ НАДЕЖДЫ
В 1919 году десятки тысяч армян из Сирии, Ливана и Палестины возвращались в Киликию, где устанавливалось правление Франции на основе мандата. Какое-то время казалось, что Киликия могла бы стать полностью независимым от Турции государством под протекторатом Франции. Многие армяне, конечно, помнили о французско-армянском братстве, возникшем именно в Киликии во время крестовых походов. К сожалению, как мы видели, опыт правления Франции в Киликии по мандату был обречен на недолговечность и привел к катастрофическим последствиям для армян-репатриантов.
Летом 1919 года в Республике Армения проходят первые общенациональные выборы, и дашнаки одерживают убедительную победу над всеми остальными партиями. Мелкие группы марксистского толка практически не имеют никакого успеха не только потому, что сильно разобщены между собой, но и в силу того, что Армения, в отличие от Азербайджана, будучи еще исключительно аграрной страной, не имеет рабочего класса. Законы новой республики признают полное равенство в правах и свободах без различия пола, этнической и религиозной принадлежности.
Хотя каждый день продолжается приток беженцев — они увеличили население Еревана втрое, а в Александропольской области их число составило более 100000 человек — экономическое положение республики в 1919 и 1920 годах постепенно улучшается. Благодаря давлению англичан Армения добивается возврата губернии Карс (имеющей важное значение, в частности, из-за плодородия ее почвы и производства зерна) и южной части провинции Еревана, в результате чего ее территория достигает площади 42000 кв. км. Правительству удается реорганизовать государственную администрацию, вооруженные силы, государственную школу; оно перестраивает пути сообщения, стимулирует сельское хозяйство и в значительной мере восстанавливает порядок. Диаспора тоже участвует в этой восстановительной работе: армянские общины Европы, Америки, Египта, Балкан шлют дары, вкладывают капиталы и даже физически участвуют в подъеме страны. 28 мая 1919 года по случаю первой годовщины независимости парламент и правительство объявляют о присоединении турецкой Армении к новообразованной республике.
Международная обстановка на фоне капитуляции Германии и ее союзников, кажется, создает благоприятные условия для урегулирования Армянского вопроса. Действительно, все главы стран-победителей считают Армянский вопрос одним из важнейших и обещают молодому государству справедливое его решение и возмещение понесенного ущерба. Американский президент В.Вильсон, похоже, питает особую симпатию к делу армян. В феврале 1919 года две армянские делегации на Парижской мирной конференции (от маленькой республики и диаспоры) просят союзников о создании большой независимой Армении, которая бы включала нынешнюю республику, турецкую Армению и Киликию; кроме того, они предлагают, чтобы это армянское государство находилось под мандатом одной из держав-победительниц в течение 20-летнего периода.
Создающаяся Лига наций благосклонно смотрит на систему мандатов: одна из мировых держав берет под свою ответственность заботу о какой-либо еще не способной к самоуправлению стране, чтобы за определенный период привести ее к самостоятельности. Такой будет суть мандата Франции в Киликии. По предложению американского президента Вильсона и бывшего американского посла в Константинополе Моргентау турецкую Армению и Армянскую республику посещают разные дипломатические и военные комиссии. Изучив обстановку, они приходят к заключению, что надо поручить мандат над Арменией Соединенным Штатам Америки. Это предложение встречает поддержку разных стран, которые считают весьма целесообразным американское присутствие у границ Советского Союза.
В общем, как пишет У.Черчилль: “Тогда казалось, что для армян настал момент добиться справедливости и права жить в мире в месте происхождения армянского народа. Их преследователи и тираны были уничтожены войной или революцией. Великие державы-победительницы были их союзниками и обеспечили справедливость. Казалось поистине немыслимым, чтобы пять великих союзных держав оказались не в состоянии утвердить свою волю. Тем не менее именно это и случилось”.
НЕСОСТОЯВШИЙСЯ СЕВРСКИЙ ДОГОВОР
Действительно, хотя новое государство повсеместно настаивало на международном признании, ему не удавалось добиться ничего конкретного. Благодаря деятельности армян диаспоры, различным проармянским и благотворительным организациям мировая общественность была очень благосклонно настроена к Армении. Дипломаты и государственные мужи были весьма щедры на заявления о симпатии и поддержке, но ни одно государство официально не признало молодую республику.
Между тем в Турции во главе националистического движения встал Мустафа Кемаль. С усилением движения будущего отца турок положение Турции полностью переменилось; иначе разложились и карты в игре на различных мирных конференциях и в международных договорах. Сложилась парадоксальная ситуация — побежденные будут навязывать свои условия победителям.
Как мы видели в предыдущей главе, те же бесчинства, что были в обычае младотурок, с 1920 года продолжают совершать кемалисты. В марте 1920 года происходит страшный погром в Шуши, устроенный местными азербайджанцами при поддержке турецких войск. Азербайджанские и советские власти десятилетиями будут неизменно отрицать и старательно замалчивать массовое убийство около 30000 армян: но русский поэт Мандельштам в 1931 году написал стихи, посвященные этой трагедии.
...Так в Нагорном Карабахе,
В хищном городе Шуши,
Я изведал эти страхи,
Соприродные душе.
Сорок тысяч мертвых окон
Там видны со всех сторон,
И труда бездушный кокон
На горах похоронен.
И бесстыдно розовеют
Обнаженные дома,
А над ними неба реет
Темно-синяя чума.
Террор кемалистов в отношении христиан беспокоит западные державы. Месяц спустя после резни в Шуши, 19 апреля 1920 года, премьер-министры Англии, Франции и Италии при участии представителей Японии и США собираются в Сан-Ремо для рассмотрения ситуации в связи с Турцией и принимают решение о создании армянского государства в составе провинций Ван, Эрзерум, Трапезунд и Битлис. Кемаль немедленно, 23 апреля, создает в Анкаре Великое Национальное собрание первого созыва, которое присваивает себе законодательную и исполнительную власть и решает представлять Турцию на международной арене, тем самым действуя через голову султана и правительства в Стамбуле.
Европейцы 26 апреля публикуют проект, по которому Турция теряет большие территории. В тот же день Кемаль обращается к Ленину с предложением антиимпериалистического союза. Ленин, конечно, с интересом относится к этому предложению: Кемаль, несомненно, является революционером, он борется против все еще феодальной империи, пользуется возрастающим влиянием на массы, и его движение может стать наиболее подходящей силой для распространения на Турцию мировой революции; однако в его идеологии есть нечто реакционное, национализм кемалистов плохо сочетается с интернационализмом коммунистов. Так что вождь мирового пролетариата не торопится отвечать на предложение турецкого революционера.
В конце апреля 1920 года Красная армия входит в Азербайджан, который становится советской республикой. Вдохновленные этим фактом и близостью Красной армии, армянские коммунисты, число которых за последние годы выросло с прибытием беженцев из Грузии и Азербайджана, организуют в начале мая несколько демонстраций в Ереване и Александрополе. Здесь 2 мая большевики захватывают железнодорожный вокзал, создают Ревком Армении (Революционный комитет большевиков), который 10 мая объявляет Армению советской республикой. В ночь с 13 на 14 мая правительственные войска арестовывают 500 большевиков, расстреливают человек 20 из них, а остальным удается бежать в Баку. “Майское восстание” будет широко воспеваться в партийной риторике. Так армянские коммунисты получат своих первых “мучеников”.
Тем временем в Москву отправилась армянская делегация с предложением Советской России договора о дружбе. Советский министр иностранных дел Чичерин выказывает определенную доброжелательность к Республике Армения и предлагает посредничество Советской России, чтобы заставить турецких националистов согласиться на вхождение Нахичевана и Зангезура в Армению и на проведение в Карабахе всенародного референдума, на котором население могло бы решить, к какому государству принадлежать. В обмен на это Армения не должна негативно влиять на дружественные отношения, которые большевики устанавливают с турецкими революционерами-националистами, и на их союз в борьбе с капиталистическими державами.
Но когда в первых числах июня договор между Советской Россией и Республикой Армения казался близким, как Ереван, так и Москва стали медлить с его принятием. В Ереване боялись, что сближение с большевистской Россией может сорвать помощь европейцев и американцев, которые заявили о готовности поддержать армянские интересы в деле получения провинций, еще остававшихся османскими; Москва, со своей стороны, узнала про майское восстание и про то, что армянские коммунисты охарактеризовали отношение дашнаков к большевикам и симпатизирующим им как зверское. Кроме того, новое Азербайджанское коммунистическое государство не намерено соглашаться с тем, чтобы именно советские русские отдали армянам спорные территории. Наконец, в Москву для заключения договора о дружбе прибыла турецкая делегация. Таким образом, советская сторона прекратила с армянами всякие переговоры, и никакой договоренности о дружбе достигнуто не было.

[Smergh]

Между тем США не вошли в Лигу наций, хотя та и была прежде всего творением президента Вильсона, и предложение о мандате Америки над Арменией стало терять популярность. Сначала американские финансовые круги, предвидя большую экономическую выгоду, предлагали, чтобы мандат распространялся на всю Турцию. Но затем, по мере сближения Турции с Советской Россией, этот проект становился рискованным. В то же время мандат над такой доведенной до нищеты и бедной ресурсами страной, как Армения, не сулил американским финансистам никаких преимуществ. Итак, 31 мая 1920 года американский сенат, в явной оппозиции президенту Вильсону, отвергает установление мандата над Арменией, которую союзники, таким образом, постепенно оставляют на произвол турок и большевиков. Затем в июне советское правительство принимает предложение об альянсе, выдвинутое кемалистами за полтора месяца до этого.
Вследствие майского бунта коммунисты Республики Армения вынуждены летом существовать в подполье, что еще больше ухудшает отношения с Москвой. А связи Москвы с кемалистами, напротив, все расширяются, и большевики предоставляют братьям по революции экономическую помощь и оружие.
В июле 1920 года конференция в Спа на контрпредложения турок относительно разделения Западной Армении повторяет то, что было решено в Сан-Ремо. Союзники утверждают, что не могут внести никаких изменений в статьи о создании турецкой Армении, учитывая тот факт, что “армяне истреблялись неслыханно варварским образом...” И в весьма ясных выражениях описывают депортации и массовые убийства, открыто обвиняя в них турецкое правительство.
Ввиду такой твердой позиции 10 августа 1920 года в Севре, во Франции, представители султана подписывают с союзниками мирный договор. По условиям этого договора, Турция обязуется выдать державам-победительницам тех, кто несет ответственность за массовые убийства, совершенные во время войны, разрешить депортированным возвратиться в родные места и вернуть имущество всем, кто пережил насилие и депортацию. Что касается территории, то Турция теряет все европейские владения, исключая Стамбул, и все восточные провинции (Армению, Аравию, Египет, Ирак, Курдистан, Палестину, Сирию). Наконец, Турция официально признает Армению как суверенное государство, при этом и турки, и армяне соглашаются поручить лично американскому президенту Вильсону определение границ. 20 ноября 1920 года Вильсон предлагает отдать Республике Армения территории, которые до этого входили в Османскую империю: значительную часть областей Вана, Эрзерума, Битлиса и особенно Трапезунда с выходом к Черному морю. Таким образом, площадь республики достигла бы 175000 кв. км.
Но видимая победа в Севре в действительности оказалась полным поражением армянского дела. Стамбульское правительство не контролировало положение в Турции, и султан был не в состоянии заставить националистов повиноваться. Таким образом, эти в высшей степени выгодные для Армении условия, принятые султаном, так и не будут выполнены: настоящая власть в Турции теперь в руках Мустафы Кемаля.
* * *
Именно Севрский договор с его жесткими для Турции условиями дает сигнал бунту кемалистов; снова поднимает голову крайний турецкий национализм, который принесет армянам огромные страдания.
Действительно, благодаря ловкой внешней политике балансирования между союзниками и большевиками Кемаль сможет совершенно игнорировать Севрский договор. 24 августа, ровно через две недели после его подписания представителями султана, Кемаль подписывает свой “договор о дружбе” с Лениным, получив от него заверения, что до начала зимы получит большие денежные суммы и внушительную партию оружия.
В начале сентября в Баку проходит I “Съезд народов Востока”, на котором коммунисты должны решить вопрос об отношении к националистическим движениям. На съезде присутствуют также делегаты Кемаля и лично Энвер-паша, который специально прибыл из Берлина, чтобы попытаться возродить пантюркистскую мечту в альянсе с большевиками. Съезд служит своего рода реабилитацией национализма, который оказывается допустимым, когда сочетается с классовой борьбой; советские коммунисты решили поддерживать националистов, если они будут вести борьбу с буржуазным империализмом; на деле это означает: младотуркам с их пантюркизмом — нет, но кемалистам, которые борются против английских капиталистов, — да.
Итак, 17 сентября Президиум Совета народов Востока принял секретное решение о “наступлении в союзе с националистическими турецкими войсками на Армению под флагом свержения дашнаков, угнетающих свой народ, и с целью соединения с революционной Турцией”.
Именно в это время Кемаль, получив заверения в поддержке со стороны Советской России, в ответ на положения Севрского договора приказал армии и Особой организации “физически уничтожить Армению”. Таким образом, 23 сентября 1920 года Турция предпринимает новую попытку вторжения. Под командованием генерала Кара-бекира 60000 турецких солдат избивают армянское население на тех территориях, которые, по Севрскому договору, только что отошли к Республике Армения. В сентябре и октябре армянам в значительной мере удается сдержать наступление турок. Однако 30 октября турецкие войска овладевают укрепленным городом Карс, который мог бы, конечно, сопротивляться дольше, если бы армянские солдаты не пали духом. Кемалисты устраивают резню жителей Карса, убив по всей области 12000 человек. Тысячи армян истребляются и на других территориях, которые по мере наступления становятся турецкими. 7 ноября кемалисты входят в Александрополь и вместе с местными коммунистами празднуют третью годовщину большевистской революции. После чего турки предаются обычной вакханалии убийств, которые будут продолжаться вплоть до апреля 1921 года, когда — уже после капитуляции Республики Армения, установления там советской власти и разделения территорий исторической Армении между большевиками и кемалистами — в город войдет Красная армия.
Всего в ходе этой очередной турецкой агрессии в боях и в результате расправ кемалистов над гражданским населением на оккупированных территориях погибнет 200000 армян. Резня между тем продолжается и в Киликии, и по всей Турции.
Чтобы не допустить опасного укрепления связей между советской властью и зарождающейся новой Турцией и установления оси Анкара — Москва, западные страны оставляли без ответа призывы Армении о помощи. Первая сессия Ассамблеи Лиги наций в середине ноября решила не придавать значения просьбе армянского государства о членстве и провалила предложение Румынии о вооруженном вмешательстве в Закавказье. А большевики были озабочены только тем, чтобы раньше турок завладеть Восточной Арменией. Поэтому, заявив, что не одобряют турецкое вторжение, они требуют (безрезультатно) от Кемаля остановить наступление. Между тем коммунисты разворачивают в Армении шумную пропаганду против дашнакского правительства, и в республику прибывает делегация российских дипломатов во главе с Борисом Леграном.

[Smergh]

Ряд попыток прийти к мирному соглашению с Турцией, отчасти при посредничестве российской делегации, не дают никакого результата, потому что турки не уступают ни одной из захваченных территорий. Тогда 23 ноября 1920 года правительство уходит в отставку, и во главе новой дашнакской коалиции, которая берет на себя его задачи, оказывается Симон Врацян, сторонник мира с турками любой ценой, лишь бы избежать аннексии страны Советской Россией. Он немедленно направляет в Александрополь своего представителя Александра Хатисяна вести мирные переговоры с Карабекиром.
27 ноября Сталин, находящийся уже месяц в Баку, приказывает Орджоникидзе войти в Армению, и 11-я армия вступает в республику из Азербайджана, занимает город Дилижан и движется на Ереван. Армяне, еще недавно сражавшиеся бок о бок с русскими ради спасения своей собственной земли, не оказывают Красной армии никакого сопротивления. Многие, даже дашнаки, оценивают приход русских (хотя уже советских) положительно, как подмогу против турок.
ПОТЕРЯ НЕЗАВИСИМОСТИ
29 ноября в Армении проходят демонстрации против правительства дашнаков, организованные Ревкомом, который в одностороннем порядке вновь провозглашает Армению социалистической республикой. Тогда Легран сообщает армянскому правительству, что решение об установлении в Армении советской власти теперь необратимо, и рекомендует, чтобы республика немедленно разорвала всякие отношения с капиталистическими странами и добровольно присоединилась к рабоче-крестьянским массам России.
Таким образом, 2 декабря дашнакское правительство сдается и подписывает с советскими русскими договор: Армения становится социалистической, а Россия обязуется защищать целостность ее территории по состоянию, предшествовавшему вторжению турок; Легран заверяет, что министры уходящего в отставку правительства и партия дашнаков не подвергнутся никаким преследованиям. После подписания договора правительство уходит в отставку, передавая власть Революционному комитету из армянских коммунистов, которым еще предстоит приехать из Баку; в их отсутствие командование принимает генерал Дро.
Но турки не останавливаются даже при известии о том, что в Армении теперь советская власть, и грозят продолжить наступление, если Хатисян в Александрополе сейчас же не примет предложенные ими мирные условия. Однако Хатисян представлял уже не существовавшее правительство; все же, проконсультировавшись по телефону с Дро, вскоре после полуночи того самого 2 декабря он подписал мир с турками. По этому соглашению, Армения отказывалась от введения в действие положений Севрского договора и от провинций Карса и Ардагана, которые русские освободили еще в 1878 году, и признавала границы по Брест-Литовскому договору.
4 декабря Революционный комитет прибывает в Ереван и берет власть. Два дня спустя 11-я армия под командованием Орджоникидзе, Кирова и Микояна вступает в город. Едва обосновавшись, большевики заявляют о непризнании александропольского договора, так как он подписан дашнакским представителем; турки же считают, что соглашения остаются в силе.
Между тем 30 ноября, то есть через день после одностороннего провозглашения Армении социалистической республикой, Революционный комитет Советского Азербайджана послал новому армянскому коммунистическому “правительству” приветственную телеграмму, в которой заявил об отказе от всяких притязаний на Нахичеван, Зангезур и Нагорный Карабах, объявляя их армянскими территориями. “Рабоче-Крестьянское правительство Азербайджана, получив от имени восставших крестьян радостную весть о провозглашении Армении Социалистической Советской Республикой, приветствует победу братского народа. С сегодняшнего дня объявляются ликвидированными споры о границах между Арменией и Азербайджаном. Нагорный Карабах, Зангезур и Нахичевань считаются частью Армянской Социалистической Республики.
Да здравствует братство и союз рабочих и крестьян Советской Армении и Азербайджана!”
2 декабря Орджоникидзе телеграммой сообщил об этом решении азербайджанского правительства Ленину и Сталину: “Передайте товарищам Ленину и Сталину следующее: “Только что получено сообщение из Эривани, что в Эривани провозглашена Советская власть (...) Азербайджан вчера уже декларировал в пользу Советской Армении передачу Нахичевани, Зангезура и Нагорного Карабаха”. 4 декабря текст этого сообщения был опубликован в “Правде” рядом со статьей Сталина под заголовком “Да здравствует Советская Армения”, где говорится: “1 декабря Советский Азербайджан добровольно отказывается от спорных провинций и декларирует передачу Советской Армении Зангезура, Нахичевани, Нагорного Карабаха”.
Но проявление такой щедрости будет недолгим. На самом деле тексты телеграммы Азербайджанского Ревкома и сообщения Орджоникидзе Ленину и Сталину были заранее подготовлены в Москве. Однако Азербайджанский Ревком не хотел признавать то, что написали в Москве о Нагорном Карабахе, и председатель Нариманов 1 декабря обнародовал другое заявление, которое на следующий день было опубликовано в бакинской газете “Коммунист”. В нем говорилось, что “территории Зангезурского и Нахичеванского уездов являются нераздельной частью Советской Армении, а трудовому крестьянству Нагорного Карабаха предоставляется полное право самоопределения, все военные действия в пределах Зангезура приостанавливаются, а войска Советского Азербайджана выводятся”.
В Ереване же пока было известно только о приписываемой Азербайджанскому Ревкому телеграмме от 30 ноября, с помощью которой оказалась достигнутой цель, ради которой ее сочинили Ленин, Сталин и Орджоникидзе, а именно: повлиять на решение армянского правительства, которое действительно 2 декабря сложило свои полномочия.
Новая коммунистическая власть Армении сразу стала крайне непопулярной. Своим первым декретом 6 декабря новое правительство учредило ЧК. Молодые большевики, прибывшие из Баку, не стали считаться с гарантиями, данными Леграном: они арестовали многих дашнаков, ряд представителей интеллигенции и членов прежнего правительства и объявили о действии в Армении законов Советской России.
В конце января коммунистическое правительство приказало всем армейским офицерам, которых насчитывалось около тысячи, прибыть в здание бывшего парламента для регистрации документов. Офицеров, среди которых было много героев битвы при Сардарапате и сам Дро, предательски арестовали. Одних (около пятидесяти человек) тут же расстреляли; других депортировали в Россию, и им пришлось пешком преодолевать Севанский перевал в самое холодное зимнее время, без всякого снаряжения, в той же одежде, в какой они прибыли по повестке. Оставшихся некоторое время спустя “устранили” в самой Армении: их зарубили топорами в подвалах ЧК.
Эти и другие эпизоды террора привели к тому, что менее чем через три месяца после установления большевистской власти народное недовольство в Армении стало всеобщим. Как только 11-я армия отвлеклась на захват Грузии, 18 февраля 1921 года восставшие во главе с Врацяном свергли коммунистов и восстановили дашнакское правительство. Новая власть сразу же послала телеграмму Ленину, сообщая ему о беззакониях коммунистов в Армении и заявляя, что народное восстание никоим образом не является мятежом против советской власти.
Поэт Ованес Туманян, пользовавшийся большим моральным авторитетом, специально отправляется в Ереван, чтобы лично ознакомиться с ситуацией. 24 марта он пишет Орджоникидзе, что в Армении массы рабочих и крестьян сталкиваются с коммунистами. Очевидно, народным массам большевики предпочитают своих товарищей. Таким образом, возвратившись после победоносной кампании советизации Грузии, Красная армия вновь овладевает Ереваном и 2 апреля 1921 года восстанавливает советскую власть.
Врацян и его правительство бегут в Зангезур, где с декабря 1920 года существует независимая Армянская республика Сюник, созданная генералом, поэтом и публицистом Гарегином Нжде. С 1918 года ему удавалось сохранять эту расположенную между Турцией и Азербайджаном область свободной от всех захватчиков: турок, азербайджанцев и коммунистов. Но Зангезур будет взят Красной армией в середине июля, и дашнакам придется искать убежище в Персии. Симон Врацян умрет гораздо позднее в Ливане: Гарегин Нжде будет арестован в конце второй мировой войны в Болгарии и перевезен в СССР, где после 11 лет заключения он умрет в мрачных застенках владимирской тюрьмы в 1955 году.
С восстановлением большевистской власти в Ереване в середине 1921 года весь Кавказ оказывается вовлеченным в орбиту Советской России.

[Smergh]

РАЗДЕЛ АРМЕНИИ И КОНЕЦ АРМЯНСКОЙ МЕЧТЫ
20 ноября 1920 года, буквально одновременно с резней, устроенной турецкими войсками в Армении, и за несколько дней до вторжения в страну Красной армии, американский президент Вильсон опубликовал свой проект урегулирования Кавказского региона, в котором Армения была представлена в очень широких границах. В действительности размеры молодой Советской Армении будут зависеть от политических игр, абсолютно не связанных с интересами самих армян: в очередной раз за свою историю страна будет поделена между двумя сильными соседями, на этот раз между новой Турцией кемалистов и молодым Советским государством.
В самом деле, 16 марта 1921 года кемалисты и большевики отменили все прежние соглашения и определили границы закавказских государств в договоре “о дружбе и братстве”, подписанном в Москве. Полная незаконность этого договора очевидна. Во-первых, в 1921 году Мустафа Кемаль никоим образом не представлял турецкое государство, официально еще находившееся под властью последнего султана, Мухаммеда VI. Кемаль будет выбран президентом только в 1923 году. Во-вторых, у Москвы не было никакого права (даже по советскому закону) определять границы республик, которые она сама называла независимыми. Наконец, 16 марта коммунисты вовсе не стояли у власти в Армении, где около сорока дней существовало, как мы видели, дашнакское правительство.
Но ни большевиков, ни кемалистов не беспокоила законность их действий. “Дружба и братство”, о которых заявляли обе стороны, получили вполне реальное воплощение и были скреплены щедрыми подарками: Москва предоставила турецким товарищам безвозмездную помощь в размере 10 миллионов рублей золотом и значительную партию вооружения. Эти дарения в виде денег и оружия, начавшиеся уже летом 1920 года, будут продолжаться, постоянно увеличиваясь, вплоть до 1922 года; в эти самые годы, как известно, миллионы русских крестьян умирали от голода. У кемалистов же был свой способ проявления “дружбы и братства” по отношению к армянам. Как раз тогда, когда в Москве разрабатывался договор, 6 марта турецкие войска вторглись в Ахалкалакскую область, где в 1918 году жертвами младотурок уже стали 40000 человек. Всего за 10 дней, то есть до подписания московского договора, они уничтожили более 10000 армян.
Через несколько месяцев, в октябре 1921 года, Москва заставит представителей трех закавказских республик утвердить в Карсе соглашения о “дружбе и братстве”, поставив подписи под окончательным договором с турками. Отныне западная граница Армении будет проходить по реке Аракс, таким образом, Армения теряет гору Арарат, древнюю столицу Ани, области Карса и Ардагана; кроме того, Советская Россия обязуется превратить Нахичеван в азербайджанский протекторат, что позволяет туркам иметь коридор, связывающий их с азербайджанскими братьями.
Между тем 4 июля 1921 года кавказское отделение (Кавбюро) компартии заявило о праве карабахских армян самим выбирать свою судьбу. На следующий день то же собрание под давлением Сталина, представлявшего Ленина и Троцкого, решило, что город Ахалкалак (населенный на 72% армянами) отходит к Грузии, а Нагорный Карабах (94% армян) — к Азербайджану. В течение всей советской эпохи Нагорный Карабах будет территорией, произвольно присоединенной к Азербайджану, а армянское население будет явно и неявно подвергаться беззаконию, унижению и дискриминации.
Таким образом, начало большевистского правления оказывается фатальным для Армении — она становится самой маленькой из республик СССР. Такое решение полностью противоречило действиям, которые сама Россия предприняла за век до этого. Действительно, когда в 1828 году русские освободили от турок Восточную Армению, присоединив ее к Российской империи, в качестве армянских территорий они взяли и Карабах, и Нахичеван.
Итак, начиная с этого момента и вплоть до последнего десятилетия ХХ века у Армении будут три удела жизни, и все три мучительные: Восточная Армения под бременем большевистской диктатуры; Западная Армения без армян как провинция современной Турции; рассеянные по всему миру западные армяне без Армении.
Разделение, проведенное большевиками и кемалистами, будет де-факто признано мировыми державами на разных конференциях: в Лондоне в феврале 1921 года, в Париже в марте 1922 года и в Лозанне в ноябре 1922 года.
Международный баланс сил изменился: союзники более заинтересованы в сближении с новой Турцией, и действительно, в 1923 году они заключают мир с Кемалем. Франция уже отказалась от протектората над Киликией, американцы отвергли порученную им Лигой наций роль попечителей над армянскими провинциями Турции. Короче говоря, никто не заинтересован вновь поднимать сложный Армянский вопрос. Особенно советские руководители, которые боятся националистических претензий армян в СССР.
В результате разные договоры не только не отражают интересы армян, но и само слово “Армения” в них вообще не фигурирует: Армянский вопрос решен так, словно армян вовсе не существует.
Таким образом, открывающаяся в Лозанне 13 ноября 1922 года конференция, которая ставит окончательную точку в нерешенных вопросах между Турцией и государствами — победителями в первой мировой войне, означает для армян погребение их прав. Две армянские делегации напоминают собранию, что в данный момент 700000 армян, избежавших геноцида, не имеют земли, что более 73000 армянских женщин и детей еще находятся в турецких гаремах и сиротских приютах, что 150000 константинопольских армян и, может быть, столько же рассеянных по Турции еще находятся под угрозой смерти и с ужасом узнали о только что совершенных (в период до октября) зверствах в Смирне... Но эти сообщения никак не влияют на ход переговоров. Когда армяне поднимают эти вопросы, турецкий делегат Исмет Иненю с негодованием демонстративно покидает зал заседания. Армения, так же как Курдистан и Восточная Фракция, остается под турецким суверенитетом, и Армянский вопрос входит в акты конференции в качестве “нерешенного”.
В действительности на Лозаннской конференции отстаивались интересы экономические: те, кто уже извлек огромные выгоды из разваливающейся Османской империи, теперь хотят добиться от новой Турции возобновления горнорудных, нефтяных, железнодорожных концессий... Для этих экономических групп интересы армян, небольшого народа, ничтожной горстки выживших в пустыне людей, не значат ничего.
С другой стороны, если международная обстановка изменилась — изменилась и сама Восточная Армения: скорость, с какой разворачивались непредсказуемые события последних лет, начиная с 1917 года, привела к состоянию дезориентации. За слишком короткий промежуток времени страна пережила череду разных правительств и политических систем, бессчетное число раз меняла границы, провела две войны с турками, объединялась с другими кавказскими странами и отделялась от них, бывала автономной и оккупированной, отделялась от Советской России и аннексировалась...
Таким образом, в эти стремительные дни, когда Красная армия вступает на армянскую территорию и в Армении устанавливается советская власть, народ разобщен в своем отношении к большевикам: разве русские не наши освободители и братья? И разве коммунисты не отстаивают права народов, социальную справедливость, разве они не поддерживают борьбу угнетенных?..

Ահա այդ նյութը: Կներեք մեծ ծավալի պատճառով ստիպված էի այսպես մաս-մաս տեղադրել:

[Smergh]

Հարգելի Ակումբականներ
Նախորդ նյութը գրվել է Իտալացի պատմաբան- գրողի կողմից, որը միանգամայն անկողմնակալ կերպով ներկայացնում է իր մտքերը և եզրահանգումները` ելնելով ձեռքի տակ ունեցած պահոցային նյութերի հիման վրա կատարած հետազոտության արդյունքներից:
Այժմ ես Ձեզ եմ ներկայացնում իմ կողմից ժամանակին` ավելի ստույգ 1994 թվականին գրած մի հոդված, որը ի դժբախտություն ինձ և գուցե մեզ բոլորիս` ոչ ոք չցանկացավ հրատարակել: Այն գրվել է Անհայտ հայ գրողի օրագրի ազդեցության տակ, սակայն ես նույնպես օգտվել եմ պահոցային շատ սահմանափակ աղբյուրներից , որոնք ինձ էին հասնում հանգուցյալ ընկերոջս օգնությամբ :
Ահա այդ նյութը`

ԱԶԱՏ,ԱՆԿԱԽ ԵՎ ՄԻԱՑՅԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿՈՐԾԱՆՄԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ

Օրագիրն իրենից ներկայացնում է 1918-1920 թթ Հայաստանի առաջին հանրապետության ամենածաղկուն և ամենավողբերկական ժամանակահատվածի 1920 թ. հունիս-նոյեմբեր ամիսների դեպքերի ամփոփ և հավաստի ժամանակագրությունը՝ դրանց ականատեսի ու մասնակցի կողմից կատարված սեփական գրառումների տեսքով, որոնք հարստացված են հեղինակի /ժամանակի մեծ մտավորականներից մեկի/ տրամաբանական վերլուծություններով ու եզրահանգումներով: Այն իրենից ներկայացնում է, մեծարժեք պատմական նշանակություն ունեցող անփոխարինելի մի փաստաթուղթ, որի նմանը մենք առ այսօր չենք ունեցել :
Օրագիրը, բացի պատմական մեծ արժեք ներկայացնելուց, կարող է նշանակալի դեր խաղալ մատաղ սերունդների հայրենասիրական դաստիրակության գործում:

Այդ ժամանակահատվածին վերաբերվող պատմական հետազոտություններն ու աշխատությունները հիմնականում հիմնված էին այս կամ այն հեղինակի հուշերի և պատմական արխիվային որոշ փաստաթղթերի վրա, որոնց մեծ մասը բոլշևիկյան գաղափարախոսների կողմից ոչնչացված էին, իսկ մնացածն էլ մեծ մասամբ հետազոտողների համար անհասանելի, որոնց հեղինակներն հիմնականում գտնվում էին կոմունիստակսն գրաքննության ահավոր ճնշման տակ:
Այն սահմանափակ հոդվածներն ու աշխատությունները, որոնք հրապարակման էին թույլատրվում՝ պարտադիր կերպով պետք է չպարունակեին բոլշևիկյան չարագործությունների մասին որևէ տեղեկատվություն, ավելին խնդիր էր դրվում, ոչ թե արձանագրել դեպքերն ու դեմքերն այնպես, ինչպես որ դրանք եղել են, այլ հիմնվելով հանրահայտ կցկտուր աղբյուրների վրա կերտել մի պատմություն, որում իրական հանցագործները ներկայանում էին որպես փրկիչներ, իսկ կոմունիզմը` ոչ որպես պարտադրված, այլ պատմականորեն անհրաժեշտ և արդարացի գաղափարախոսություն: Մի խոսքով այդ օրերի պատմությունը մասնավորապես և պատմությունն ընդհանրապես հարմարեցվում էր կոմունիստական գաղափարախոսությանն ու պատեհապաշտությանը, ուստի և այն լեցուն էր հակասություններով, կեղծիքներով , առեղծվածներով ու ապատեղեկատվությամբ:
Ահավասիկ, 1920-ի հոկտեմբերի վերջին՝ Ղարսի անկման առեղծվածը, ըստ որոշ աղբյուրների այն անձնատուր է եղել առանց դիմադրության, որիշներն ասում են, որ այնտեղից թշնամու վրա թնդանոթով ընդամենը երեք արկ է արձակվել և այլն: Օրագրի հոկտեմμերի 30-ի գրառւմն ասւմ է,. …”Երկու օր է, որ թնդանոթների որոտը մեզ ջղայնացրել է: Ղարսը դիմադրում է: Իրիկվանից մեր բոլոր դաշտային զորքերը կռվով նահանջել են Բերդը: Լուրեր են հասնում, որ թշնամին կտրել է Մազրայի գիծը, որով ոչ միայն պաշարել է Ղարսի մեր զորքը, այլև փակել է մեր զորամասի նահանջի ճամփան:
Այսօր ցերեկվա ժամը 12-ին թուրքերը խուժել են բերդաքաղաք: Քաղաքի առումը հանկարծակի է եղել, որով և անհնար է եղել դուրս գալու մեր շտաբների ծառայողներին, ժողովրդի մեծ մասին…՚ որտեղից բխում է, որ Ղարսը դիմադրել է նախորդ՝ հոկտեմբերի 29-ի երեկոյից մինչև հաջորդ օրվա ժամը 12-ը , մինչդեռ ըստ բոլշևիկների` բանը հասնում է այնպիսի անհեթեթությունների, որ քիչ է մնում մտածենք, թե գուցե այս քաղաքն էլ Ալեքպոլի նման աղ ու հացով է դիմավորել թուրքերին և այս ամենի մեղքը բարդվում է Հայաստանի կառավարության ու Դաշնակցության վրա: Իմիջիայլոց՝ Ալեքպոլյան այդ խայտառակությունը, որի նախաձեռնողն ու կազմակերպիչը բելշևիկյան հեղկոմն էր՝ առ այսօր ծանրացած է նախկին ալեքպոլցիների վրա, չնայած նրանք ոչ մի առնչություն չեն ունեցել դրա հետ: Առհասարակ բոլոր աղբյուրները թաքցնելով, կամ խեղաթյուրելով դեպքերի իսկական ընթացքն ու պատմական իրավիճակը՝ միաբերան կրկնում են բոլշևիկների կողմից դեռևս 1919թվականին շրջանառության մեջ մտցված այն միտքը… “ամեն ինչում մեղավոր են ՙդաշնակցական կառավարությանն ու նրա վարած ավանտյուրիստական քաղաքականությունը՚” և այս ՙհանճարեղ՚ եզրահանգումն այնքան խորն արմատներ է թողել մեր գիտակցության մեջ, որ նույնիսկ այսօր՝ երբ շատ բան արդեն պարզվում է ու կամաց-կամաց ամեն ինչ ընկնում է իր տեղը, մենք դարձյալ զերծ չենք մնում ՝ առաջին հանրապետության ու նրա կառավարության հասցեին շպրտվող անհիմն ու զրպարտչական մեղադրանքներից, ինչպես օրինակ Լ.Տեր-Պետրոսյանի 1992 թվականի հանրահայտ հեռուստաելույթին հնչեց՝ ամենաբարձր ամբիոնից:
Մանրակրկիտ ուսումնասիրելով օրագրի ողջ բովանդակությունը և այն համադրելով դեպքերի հետագա ընթացքին՝ փորձենք պարզել առաջին հանրապետության կործանման պատճառները:
Կանգ չառնելով Սալոնիկյան մի խումբ հրեաների կողմից հիմնադրած երիտթուրքերի կուսակցության նպատակների ու պլանների վրա, որն այլ ծավալուն թեմա է, նշենք, որ լենինյան բոլշևիկյան կուսակցության վերնախավում ևս գերակշիռ դերակատարում ունեին հրեաները , որոնք իրենց ազգային խնդիրների լուծման համար ոչ մի բանի առաջ կանգ չէին առնում և այդ էր պատճառը , որ նշված կուսակցությունները ՙեղբայրացան՚ դեռևս 1912 թվից:
Նշենք, որ 1918-20թթ մեր Անկախ Հանրապետությունը՝ ցանկացած իշխանության դեպքում դատապարտված էր կործանման, հետևյալ ակնհայտ պատճառներով.
Ոչ Ռուսաստանին, և ոչ էլ առավել ևս Թուրքիային, որոնց ամբողջ քաղաքականությունը , ինչպես վերը նշեցինք, հիմնված էր հրեաների վրա, ձեռնտու չէր Անկախ Հայաստանի գոյությունը տարածաշրջանում ՝ առաջինին իր ազդեցության ոլորտների հեռանկարի և Իրանի ու Թուրքիայի հետ հարաբերությունների զարգացման, այնտեղից Անգլիայի ու մյուսների դուրս մղման տեսակետից, իսկ երկրորդին՝ ՙչկա Հայաստան, չկա պրոբլեմ՚ տեսակետից և հնարավորինս մեծ տարածքներ բռնազավթելու ու ՙՀայկական Հարցը՚ մեկընդմիշտ թաղելու նպատակներով:
Նշված հարցերում երկու երկրների շահերը համընկնում էին և ստիպում ազդեցության ոլորտների բաժանման նպատակով գնալ համաձայնություննրի, որոնց հիմնական առանցքը դարձան 1919 թվականի՝ Իզմիրյան գաղտնի բանակցությունները՝ արդյունքում ծնվեց Ռիբենտրոպ-Մոլոտով պակտի կովկասյան նախատիպը:
Ռուս-թուրքական վերը նշված համաձայնագիրը՝ քողարկված բոլշևիկյան ՙհամաշխարհային հեղափոխության՚ իրականացման նպատակներով, դավադիր գործարք էր ուղղված հատկապես Հայաստանի ու նաև Վրաստանի դեմ, որը հետագայում հիմք հանդիսացավ երկու երկրների միջև կնքված բոլոր պայմանագրերի ու համաձայնությունների համար՝ ընդհուպ մինչև Աթաթուրքի մահը: Դրանց բոլորի հիմքում ընկած էր վերը հիշատակված համաձայնագիրը:
Կատարվեց յուրաքանչյուրի դերակատարումների բաշխումը և մշակվեցին կոնկրետ գործողությունների ծրագրեր, որոնք ժամանակ առ ժամանակ ենթարկվում էին որոշ շտկումների՝ ելնելով միջազգային դրության փոփոխություններից: Այսպիսով Հայաստանի մանուկ Հանրապետությունը հենց ծննդյան օրվանից կանգնած էր մահացու վտանգի առաջ՝ շրջապատված երկու հզոր թշնամիներով, որոնք ջանք ու եռանդ չէին խնայում օր առաջ հոշոտելու և միմյանց միջև բաժան-բաժան անելու այն: Դրա ձգձգման հիմնական պատճռը Ռուսաստանի առջև արևմուտքի հետ ծառացած գերխնդիրներն էին:
Այս ամենի իրականացմանը նպաստեցին մի շարք բարենպաստ հանգամանքներ, որոնցից էին.
ա. Ցարական Ռուսիայից ժառանգած քայքայված տնտեսությունը, սովը, հարյուր հազարների հասնող գաղթականների առկայությունը, հարևան Ադրբեջանի ու նաև Վրաստանի տևական տարածքային նկրտումները Հայաստանի նկատմամբ, ներքին խռովությունները, որոնք Ռուսաստանի թելադրանքով ջանասիրաμար հրահրվում էին հայ բոլշևիկների կողմից, ջլատում էին երկրի ուժերը և ստիպում Կառավարությանը իր ուշադրությունը սևեռել միաժամանակ բազմաթիվ օրհասական խնդիրների լուծմամը, որոնց համար ոչ միջոցներն էին բավարարում և ոչ էլ ուժերը: Մյուս կողմից պատմական բարենպաստ պայմանները թելադրում էին անհապաղ լուծել երկրի ազատագրման խնդիրը, քանի դեռ Թուրքիան ոտքի չի կանգնել առաջին համաշխարհայինում պարտվելուց հետո: Հայաստանում գիտակցում էին, որ եթե այդ խնդիրը չլուծվի այսօր՝ ապա այն այլևս երբեք չի լուծվելու:
Այսպիսով փոքրաթիվ հայկական բանակն ստիպված էր կենաց ու մահու կռիվ մղել երեք ճակատներում՝ Ռուս-Ադրμեջանական , Թուրքական և ներքին, իսկ դրանք բոլորն էլ վտանգավոր և կործանարար էին անկախ հանրապետության համար:
բ. 1917թ. հոկտեմμերյան հեղաշրջումից հետո ռուսական բանակը կովկասյան ռազմաճակատում զինաթափվեց և այդ զենքի հիմնական մասը հետագայում հանձնելով Թուրքիային ետ կանչվեց Ռուսաստան: Այդ զորքի հրամանատարական կազմի մեծ մասն անցավ արտասահման, մյուսները մնացին Հայաստանում կամ Վրաստանում , իսկ Ռուսաստան վերադարձող անզեն զինվորականության հիմնական մասը, որոնք չէին ընդունում բոլշևիկների իշխանությունը՝ գնդակահարվեցին հենց Հայաստանի սահմանագլխին՝ Ղազախում: Այսպիսով Հայաստանի ապագա բանակի կորիզը կազմում էին կիսատ պռատ զինված և մարդկային մեծ կորուստներ տված հայկական կամավորական այն գնդերի մնացորդները, որոնք առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբից ռուսական բանակի կազմում կռվում էին կովկասյան ռազմաճակատում: Բոլշևիկյան ՙխաղաղության մասին դեկրետը՚ մեծ վնաս պատճառեց նաև այդ կազմավորումներին, որոնցից հեռացան և անցան բոլշևիկների կողմը բավական մեծ թվով զինվորականներ, ինչպես օրինակ Հայկ Բժշկանցն իր վաշտով:
գ Հայաստանի μանակի հրամանատարական կազմում և կառավարությունում զգացվում էր բարձրակարգ մասնագետների պակաս, իսկ ազգային այն արատը, որ կոչվում է ՙկույր և անսահման սեր հանդեպ ռուս ժողովրդի՚ ` քայքայում էր մեր անկախ պետականության բովանդակ կյանքը:
դ. Պետական ու զինվորական բարձրաստիճան որոշ այրերի հիվանդագին ռուսասիրությունը /Այդ արատից զերծ չմնաց նույնիսկ Անդրանիկը/ գումարվում էին նաև անձնական ամբիցիաները: Վերջիներս այդպես էլ չկարողացան վեր կանգնել դրանցից՝ ի շահ մեր անկախության: Հայաստանի գոյության և գոյատևման համար անհրաժեշտ երկու գլխավոր մարտավարական դարպասները՝ Ղարաբաղն ու Ղարսը ինչպես դեպքերի ընթացքն է ցույց տալիս՝ դարձան նաև հենց այդ ամբիցիաների զոհերը, պատճառ դառնալով Առաջին Հանրապետության կործանման:
ե. Մեծ դեր էր վերապահված Հանրապետության տարածքում բնակվող թուրք-թաթարական ազգաբնակչության և հայ բոլշևիկների համատեղ կազմակերպվող դավադրություններին ու խռովություններին, որոնք նույնպես ուղղորդվում էին միևնույն թուրք-բոլշևիկյան կենտրոնից և մեր անկախության դեմ ուղղված ծրագրի կարևորագույն մասն էին կազմում:
գ Հայստանի հարցերով զբաղվող միջազգային ատյանների համարյա անգործությունն ու դանդաղկոտությունը` դրան հակառակ ռուս-թուրքական ակտիվ հակահայկական դիվանագիտական գործունեությունը, նույնպես մեծ ազդեցություն ունեցան դեպքերի հետագա ընթացքի վրա:

[Smergh]

Շարունակություն

Ահա այն բարենպաստ հանգամանքների ոչ ամբողջական պատկերը, որոնք պարարտ հող էին ստեղծում ռուս-թուրքական ալյանսի պլանների իրականացման համար:
Այս պայմաններում Հայաստանի Հանրապետությունը երկու տարի անընդմեջ կենաց ու մահու կռիվ էր տալիս և այդ պայքարում նշանակալի հաջողությունների հասավ, որոնց գագաթնակետը եղավ 1920 թվականի սեպտեմբեր ամսվա սկիզբը: Թշնամին զգալով իր պլանների իրականացմանը սպառնացող իրական վտանգը՝ անցավ բացահայտ ռազմական գործողությունների: Ռուսների դրդմամբ թուրքերն ամբողջ արևմտյան ճակատում մեծ ուժերով անցան ակտիվ գործողությունների: Միաժամանակ բոլշևիկները, Լեգրանի պատվիրակության միջոցով Հայաստանի վզին փաթաթելով ծանր ու երկարատև բանակցություններ, որոնք ուղեկցվում էին Հայ-Ադրբեջանական սահմանում և Նախիջևանում հրահրվող բազմաթիվ միջադեպերով՝ անցան ավելի ակտիվ քայքայիչ գործունեության: Նրանց գործակալներն անխոնջ աշխատանք էին տանում մեր ժողովրդին ու բանակը բարոյալքելու, զինվորներին ու սպաներին՝ հատկապես նախկին ռուսական բանակի կադրերին կաշառելու և նրանց իրենց կողմը գրավելու նպատակով:
Այս բոլորի արդյունքում հայկական 25000-անոց բանակը, որը կարծես թե պատրաստ էր Ղարսի մատույցներում վճռական ջաղջախիչ հարված տալու թշնամուն, մեծամասնությամբ համարյա առանց դիմադրության գերի հանձնվեց հենց Ղարսում քաղաքի ողջ բնակչության հետ միասին, իսկ զորքի սակավաթիվ մասը, որը դիրքեր էր բռնել այդ ճակատի թևերում, հիմնական ուժերի կորստյան պատճառով, համարյա առանց դիմադրության ստիպված էր նահանջել դեպի Ալեքպոլ:
Ղարսի անկման պարագայում դժվար է ասել, թե ում դերակատարումն էր ավելի վճռորոշը, սակայն մի բան պարզ է, որ առանց μոլշևիկների քայքայիչ գործունեության և գործուն աջակցության՝ թուրքերը միայնակ ի վիճակի չէին լինելու հաղթահարել մեր ուժերը: Այդ են վկայում թեկուզ օրագրի վերջին գրառումները /31 հոկտեմμերի Կիզիլ-Չախչախ և 5 նոյեմբերի Վարդալու գյուղի մոտ/ որտեղ նկարագրված են թշնամու գերազանցող ուժերի դեմ մեր որոշ փոքրաթիվ ստորաμաժանումների այն եզակի հերոսական դիմադրության դրվագները, որոնք սակայն չէին կարող որոշակի դեր խաղալ համատարած դասալքության և դավաճանության պայմաններում:
Ղարսի անկման առեղծվածը հորինելիս պատմաμանների կողմից նշվում էր, որ քազաքը և զորքը թշնամուն բացարձակ դիմադրություն չի ցուցաբերել, նույնիսկ որոշ հեղինակներ այնքան անբարոյական գտնվեցին, որ օգտագործելով Զորավար Սեպուհի զինվորական հրամանատարության հետ ունեցած /բավական արդարացի/ լարված հարաբերությունների փաստը, դրանում մեղադրում էին հենց նրան: Մինչդեռ, եթե հրամանատարությունը ժամանակին անսար Զորավարի պահանջներին` այն է իր Բրիգադայով անցնել թշնամու թիկունքն ու կտրելով օժանդակություն ստանալու հնարավորությունից, խուճապի մատնել նրան, այսպիսով ապահովել ճակատային ջախջախիչ գրոհի հաջողությունը, դեպքերն այլ ընթացք կունենային: Մինչդեռ թանկագին պահը բաց թողնելուց բացի, հոկտեմբերի 14-ին մեր բանակին հրաման է տրվում համընդհանուր հարձակման անցնել ողջ ճակատով, որը սակայն ռազմական տեսակետից որևէ հաջողություն չէր կարող ունենալ, քանի որ կատարվեց շատ հապճեպորեն ու անկազմակերպ և մարտավարական կոպիտ սխալներով: Արդյունքում մեր զորքը վերջնականապես բարոյալքվեց, այսպիսով, կամա թե ակամա մեր հրամանատարությունը մեկ օրում իր հանգրվանին հասցրեց բոլշևիկյան գործակալների վաղուց սկսած գործը:
Ղարսի անկման պատճառները ՙերևան հանելիս՚ կոմունիստ ՙպատմաբանների՚ կողմից բացարձակ լռության են մատնվել ոչ միայն բոլշևիկների դերն ու գործած ոճիրները, այլ նաև նրանց հետ համագործակցած սպաների /այս դեպքում՝ վկաների/ վերացման փաստը, որոնց մի մասին Երևանի բանտում կացինահարեցին մեր անկախությանը նվիրյալ մի շարք սպաների հետ միասին:
Այս ամենին հետևեց դեկտեմμերի 2-ի Ալեքպոլի հաշտության խայտառակ պայմանագիրը, ըստ որի Հայաստան տեղային անունը կրող երկրամասը կազմում էր 10000 քառ. կմ-ից էլ պակաս տարածք և որի իշխանությունը Հայաստանի կառավարությունը զիջում էր բոլշևիկներին:
Ոչինչ չի ասվում նաև 1921 թ. փետրվարյան ապստամբության բուն պատճառների մասին, որը հայ ժողովուրդը բարձրացրեց բոլշևիկյան կառապնարանի ճանապարհին ու եթե այդ ապստամμության կազմակերպիչների թվում չլիներ Հազարամյակի Մեծագույն Հայը՝ Գարեգին Նժդեհը, որը Զանգեզուրում բազմած ջարդուփշուր էր անում ռուս-ադրբեջանական բանակների մռութներն այնքան ժամանակ, մինչև վերջիններս համաձայնեցին նրա պայմաններին՝ Զանգեզուրը կհանձնվի միայն հայկական ազգային կազմավորման մեջ մտնելու պայմանով: Ահա թե որն էր պատճառը որ բոլշևիկներն ստիպված եղան ստեղծել Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետությունը, այլ պարագաներում վերը նշված տարածքը լավագույն դեպքում կհայտնվեր Ադրբեջանի կազմում՝ անորոշ ինքնավարությամբ:
Չի ասվում նաև թե ինչո՞ւ ցարական Ռուսաստանի իրավահաջորդը Թուրքիային հողային պահանջներ չդրեց գոնե առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին ռուսների տնօրինության տակ եղած տարածքների մի մասի նկատմամբ:
Պատմության ողջ ընթացքն ապացուցում է, որ Ռուսաստանը երբեք ոչինչ չի արել հանուն Հայ Ժողովրդի, այդ մենք ենք մեզ ներշնչել, որ դա այդպես է, իրականում, և դա միանգամայն բնական է, որ նա գործել է հանուն իր շահերի և սկսած այն պահից, երբ նրա շահերը բավարարված են եղել դադարել է մեզ օգտակար լինելուց, թեկուզ այդ դադարը ահավոր մարդկային ու տարածքային կուրուստների է մատնել Հայ ժողովրդին: Դրա վառ ապացույցն է 1915 թվականի Հայոց Մեծ Եղեռնը, որի պատճառներից մեկն էլ ցարական Ռուսաստանն էր իր վարած ոչ հայանպաստ քաղաքականությամբ:
Այսօր մեր քաղաքագետների և պատմաբանների ուշադրությունը պետք է սևեռել ռուսական ծագում ունեցող ինչպես այն փաստաթղթերի վրա, որոնք արդեն գտնվում են գիտական շրջանառության մեջ, այնպես էլ նրանց, որոնք երևան են հանվել Ռուսաստանի պահոցներում, և որոնք խորհրդային ժամանակներում կամ մասամբ էին հասանելի, կամ լիովին փակ էին: Դրանք հիմնականում վերաբերվում են հայկական հարցի քաղաքական պատմությանը: Առանց դրանց մանրակրկիտ ուսումնասիրության անհնար է հասկանալ, թե ինչ տեղի ունեցավ Սևրի խաղաղ պայմանագրի և հայկական ու թուրքական պետությունների տարածքային բաժանման մասին ԱՄՆ-ի Նախագահի արբիտրաժային որոշման հետ:
Հենց այդ երկու եղեռնագործ պետությունների՝ բոլշևիկյան Ռուսաստանի և քեմալական Թուրքիայի դաշինքի պատճառով մենք կանգնած ենք այն խայտառակ իրողության առաջև, որ առ այսօր միջազգային հանրության կողմից չի իրականացված հայերի եղեռնագործության համար պատասխանատվությունը, որ այդ հանցագործությունների կազմակերպիչ և իրականացնող ֆիզիկական անձանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելը վիժեցվել է, որ այս հանցագործությունը կատարած թուրքական պետությունը ոչ միայն չի կրել իր արժանի պատիժը, այլ նույնիսկ բոլշևիկյան Ռուսիայի կողմից պարգևատրվել է իր սահմաններից դուրս հայկական հողատարածքների անեքսիայով, որոնց թվում Նախիջևանն ու Ղարաբաղը, որոնք հետագայում Թուրքիան ՙմեծահոգաբար՚ նվիրեց իր հավատարիմ դաշնակցին՝ բոլշևիկյան Ռուսաստանին (ավելի ճիշտ իր պահանջով բռնակցել տվեց Ադրբեջանին):
1920 թվականին բոլշևիկյան Ռուսաստանի շահերը պահանջում էին ձեռք գցել Ալեքպոլ-Թավրիզ երկաթուղագիծը, և հենց դրա ներփակումով էլ դադարեց Ռուսաստանի հետաքրքրությունը Հայաստանի սահմանների ճշգրտման գործում, ուստի պատահական չէր, որ սահմանները հետագայում գցվեցին Արաքս գետով, որի ձախ ափով առ այսօր անցնում է այդ չարաբաստիկ երկաթուղին:
Հայ ժողովրդի նզովքին են արժանի նաև նրա բոլոր` թե’ հայ և թե’ ռուս ու այլազգի այն թշնամիները, , ովքեր 1918-20 թվականներին Լենինի գլխավորությամբ առավել փութաջանորեն շարունակեցին սուլթան Համիդի սկսած ոճրագործությունները հանդեպ մեր Ազգի ու Ժողովրդի:
Ուստի, ոչ ոք իրավունք չունի այսօրվա Հայաստանի Հանրապետության գոյությունը բացի ԳԱՐԵԻՆ ՆԺԴԵՀԻՑ ու նրա զանգեզուրյան քաջերից վերագրել որևէ մեկին՝ առավել ևս բոլշևիզմին, կամ խորհրդային իշխանությանը, որովհետև մենք արդեն հասկանում ենք, թե դրանք ովքեր էին և ինչ գերեզման էին պատրաստել մեր ազգի ու ժողովրդի համար:
Իսկ լենինյան գաղափարախոսությունից ու հոկտեմբերյան հեղաշրջումից քաղաքակրթության ստացած միակ օգուտը, դա այն էր, որ մարդկությունը հասկացավ ու համոզվեց, թե ինչպես չի’ կարելի ապրել, որ, ստի, կեղծիքի, միլիոնավոր մարդկային դիակների վրայով ընթացող այդ ճանապարհը տանում է դեպի կործանում , ինչպես կործանվեցին ԽՍՀՄ-ն ու նրա մոգոնած սոցիալիստական ճամբարը, այսինքն մարդկության զարգացման ընթացքը ոչ մի արհեստական պատվաստ , որը հետագայում վեր է ածվելու քաղցկեղային ուռուցքի, չի ընդունում: Միակ ճիշտ ուղին՝ դա մրցակցության պայմաններում բնականոն զարգացման ճանապարհն է, որն ի վերջո տանում է իրական՝ այլ ոչ շինծու սոցիալիզմին:

1994թվական Երևան
հիշեցում.նյութը կոդավորելիս "բ" տառը տեքստում ամենուրեք նշված էր "μ" սիմվոլով, որի փոխարինումը "բ" տառով տեղ-տեղ վրիպել է աչքիցս:
Հայցում եմ Ձեր ներողամտությունը:

[Smergh]

Այա հղումը ես վերցրել եմ ինտերնետից և ներկայացնում եմ այնպես ինչպես որ կա


Книга, скрываемая 80 лет, увидит свет в Москве


В московском издательстве "Библиотека Национальной Мысли" увидел свет уникальный исторический труд, книга "Дневник неизвестного солдата. Крушение Первой Республики". Это поистине знаменательное событие, ибо эта рукопись ждала своего часа более 80 лет. Рукопись поистине трагической судьбы, которая чудом спаслась при отступлении армянской армии из Карса, пролежала 30 лет в небытие, десятилетия пряталась от КГБ, а первое ее издание было уничтожено по приказу Левона Тер-Петросяна в годы Арцахской войны.+ И вот, после столь долгого и тернистого пути, она издана. Как вы поняли из названия, в книге напечатан дневник неизвестного солдата. Однако автор дневника, был не просто солдатом армянской армии, но и штабным офицером 4 бригады, подробно записывающий все происходящее в последние месяцы существования Первой Республики. Большевистский мятеж, советизация Арцаха, армяно-турецкая война и многое, многое другое+ Легендарные армянские генералы и политики оживают на страницах дневника неизвестного солдата, оживают их победы и поражения, ничто не избежало беспощадного анализа автора, называющего все своим именем.

Начав работу над переводом и изданием книги, авторы встали перед поразительным фактом, что мы почти ничего не знаем про Первую Республику, разве что набор расхожих фраз про Сардарапат, Баш-Апаран, Карский договор и Горную Армению Гарегина Нжде. Однако за три года существования, Первая Республика прошла сложный и неоднозначный путь, дав нам много уроков побед, и столько же уроков поражений, которые мы не сможем усвоить, если не будем знать о них.

После многомесячной работы, книга готова. В книге вы найдете подробную историю первой республики, то, отсутствие чего как в печатном, так и в электронном виде, поразило нас при подготовке издания; несколько интереснейших статей и, конечно же, сам дневник, который так долго ждал своего часа.

Мы очень рады, что на издание книги откликнулись наши соотечественники из Еревана, Степанакерта, Бостона, Пятигорска, Вашингтона, Харькова, Петербурга, куда и направиться часть тиража.

ссылку можно не ставить, на всякий вот она:
http://www.haylife.ru/content/17/1491.html

Հայցում եմ Ձեր ներողամտությունը՝ հաղորդագրությունը հայերենով չներկայացնելու համար:

[Աբելյան]

Կազմավորվել էր պառլամենտ, անց էին կացվել արդար ընտրություններ, տնտեսությունը կամաց կամաց ոտքի էր կանգնում: Առաջին հանրապետության մասունքները նույնիսկ մեզ են հասել: Մի մոռացեք, որ ԵՊՀ-ն Առաջին Հանրապետության ժամանակ է հիմնադրվել ;)

բայց թե երկրում գազ չկար, լույս չկար, ցուրտ ու մութ էր, մարդիկ հիմնականում աղքատ էին ու սոված
ամբողջ երկրում սկի մի հատ ավտոբուս էլ չկար ձևի համար

[Ambrosine]

բայց թե երկրում գազ չկար, լույս չկար, ցուրտ ու մութ էր, մարդիկ հիմնականում աղքատ էին ու սոված
ամբողջ երկրում սկի մի հատ ավտոբուս էլ չկար ձևի համար

Փաստորեն, էն ժամանակ էլ էր Լևոնը նախագահ?:D

[Աբելյան]

ԼՏՊ-ի պապ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, էն որ Էնվեր փաշայի հետնորդ եվրեյների կողմից դրածո էր

գոնե դրանք ոչինչ, թողում էին երկրում ժողովրդավարություն ըլներ, թե չէ վերջի 20 տարվա մասսոնները էտ էլ չեն թողում

[Աբելյան]

Մասսագետի խոսքերին ավելացնեմ նաև այն, որ այդ երկուս ու կես տարվա ընթացքում Հայաստանի այն ժամանակվա կարավառությունը ստեղծեց ազատ ու անկախ, դեմոկրատական հանրապետության մոդելին անհրաժեշտ բոլոր ինստիտուտները, որոնք բավականին էֆեկտիվ գործում էին: Եվ դա չնայած նրան, որ իր կազմվան սկզբում Հայաստանի Հանրապետությունում տիրում էր կատարյալ քաոս ու խուճապ: Ամենուր որբեր ու սով:
Կազմավորվել էր պառլամենտ, անց էին կացվել արդար ընտրություններ, տնտեսությունը կամաց կամաց ոտքի էր կանգնում: Առաջին հանրապետության մասունքները նույնիսկ մեզ են հասել: Մի մոռացեք, որ ԵՊՀ-ն Առաջին Հանրապետության ժամանակ է հիմնադրվել ;)
Արթ, բայց ի՞նչ գիտես անց էին կացվել արդար ընտրություններ
ոչ դու ես տեսել, ոչ էլ երևի քո պապերից ա տենց տեղեկություն քեզ հասել
կամ, պառլամենտ-կառավարությունը ի՞նչ էֆֆեկտ ուներ, եթե խորհրդարանի մեծ մասը դաշնակներն էին, որ իրանք իրանց մեջ որոշելով ինչ օրենք ուզում, հնարում էին, հնարած օրենքներն էլ չէին գործում
կամ, երկրում ընդհանրապես ոչ մի բան երևի չի էլ շինվել, հլա մի բան էլ եղածը թալանում էին
նենց որ, ժողովրդավարությունը, դեմոկրատիան կեղծ բառեր են