Marduk
26.10.2006, 18:05
Վերլուծություն։ Քաղաքակրթական գործոնը միշտ էլ կարեւոր, իսկ հաճախ առաջնային դեր է ունեցել ռազմաքաղաքական գլոբալ զարգացումներում։ Սակայն որպես հստակ քաղաքական կատեգորիա այն, թերեւս, սկսեց օգտագործվել 1993-ից, երբ ամերիկյան Միջազգային Հարաբերությունների Խորհրդի կողմից հրատարակվող «Արտաքին քաղաքականություն» ամսագրում տպվեց Սեմյուել Հանտինգտոնի «Քաղաքակրթությունների բախում» հոդվածը (հետագայում այն վերամշակվեց եւ հրապարակվեց որպես մենագրություն)։ Համաձայն հեղինակի, արդի գլոբալ զարգացումների հիմնական ուղղվածությունը (ասպեկտը) լինելու է միմյանցից տարբերվող քաղաքակրթական խմբերի ընդհարումը։
Ընդհանրապես, «քաղաքակրթություն» հասկացութունը բնութագրվում է որպես ազգերին բնորոշ որոշակի (ծագումնաբանական, լեզվական, կրոնական, մշակութային եւ այլն) հատկանիշների ընդհանրություն։ Միեւնույն ժամանակ, տարբեր հեղինակներ յուրովի են տալիս դրանց մեկնաբանությունն ու ցուցակը։ Մեթոդաբանական նման տարակարծության հետեւանքով մի շարք հեղինակների մոտ մեռյալ եւ գոյություն ունեցող քաղաքակրթությունների կազմը եւ դրանց թիվը տարբերվում են միմյանցից։ Քաղաքական հարթությունում նման խնդիրները թերեւս այնքան էլ էական չեն. մասնավորապես Հանտինգտոնը թվարկում է արդի 9 քաղաքակրթություններ, որոնք են. Արեւմտյան, Լատինամերիկյան, Աֆրիկյան, Իսլամական, Չինական, Հինդուիստական, Ուղղափառ, Բուդիստական եւ Ճապոնական։
Քաղաքակրթությունների նման դասակարգումը կարող է բազմաթիվ հարցերի տեղիք տալ, սակայն այն ենթարկվում է հստակ տրամաբանության. նշված քաղաքակրթական միավորները տիրապետում են այս կամ այն չափի աշխարհաքաղաքական ներուժի եւ արդի միջազգային հարաբերություններում հանդիսանում են հիմնական դերակատարներ։
Քաղաքակրթություն եւ քաղաքականություն
Ինչպես նշեցինք վերը, «Քաղաքակրթությունների բախում» աշխատության ի հայտ գալով «քաղաքակրթություն» հասկացությունը, որը նախկինում առավելապես պատմաբանների, փիլիսոփաների եւ մշակութաբանների ուսումնասիրության առարկա էր, զգալի չափով տեղափոխվեց իրական քաղաքականության ոլորտ։ Հանտինգտոնի հայեցակարգային բնույթի թեզը դրվեց ամերիկյան գլոբալ ռազմավարության հիմքում եւ գաղափարական հարթությունում հիմնավորում է «հակահաբեկչեկան պատերազմի» կարգախոսի ներքո ընթացող ԱՄՆ-ի (որը համաձայն մեր եզրաբանության` ներկայացնում է ոչ թե դասական «արեւմտյան», այլ «անգլոսաքսոնյան-հրեական» քաղաքակրթությունը) եւ Իսլամական աշխարհի հակամարտությունը։
Հայտնի է, որ ԱՄՆ-ի կողմից կիրառվող ռազմավարությունները զգալիորեն ազդում են ներկայի միջազգային հարաբերությունների ձեւի եւ բովանդակության վրա։ Պետք է ընդունել, որ «քաղաքակրթական բախումների» ամերիկյան հայեցակարգը լրացուցիչ բարձրացրել է քաղաքակրթական գործոնի նշանակությունը. այդ ոլորտում ազգերի միջեւ եղած հակասությունները եւ ընդհանրությունները դարձել են կարեւոր, իսկ հաճախ` որոշիչ հանգամանք գաղափարախոսական, քաղաքական եւ անգամ տնտեսական հարաբերություններում։ Այսօր ամենատարբեր երկրների ղեկավարների ելույթներում սովորական են դարձել քաղաքակրթական գործոնների վերաբերյալ հղումները։ Կարելի է ամրագրել, որ այդ գործոնի թերագնահատումը ու առավել եւս անտեսումը կարող է ծանր հետեւանքներ ունենալ ցանկացած մեծ կամ փոքր ազգի կամ պետական միավորի համար։ Միեւնույն ժամանակ միշտ չէ, որ այս կամ այն ազգը կարող է միանշանակ պատասխանել, թե որ քաղաքակրթությանն է պատկանում եւ ըստ այդմ ձեւավորի իր արտաքին ու ներքին ռազմավարությունը։
Կան ազգեր, որոնք ոչ միայն չունեն հստակ պատկերացումներ իրենց քաղաքակրթական պատկանելության վերաբերյալ, այլեւ մասնատված են ըստ քաղաքակրթական կողմնորոշումների։ Նշենք, որ նման երեւույթը երբեմն աշխարհաքաղաքական որոշակի նպատակներով իրագործված արտաքին ազդեցությունների հետեւանք է։ Նման իրավիճակում հայտնված ազգերին կամ դրանց միավորումներին Հանտինգտոնը որակում է որպես «պառակտված» քաղաքակրթություններ եւ թերեւս իրավացիորեն կանխատեսում է դրանց փլուզումը ապագայում։ Ոչ վաղ անցյալում նման զարգացում տեղի ունցավ Հարավսլավիայում. այդ երբեմնի զարգացած երկիրն այժմ անվանում են «նախկին»։ Նման երեւույթի դասական օրինակ կարող է հանդիսանալ այսօրվա Ուկրաինան, որտեղ տեղի է ունենում է ազգաբնակչության տարանջատում` ռուսական եւ արեւմտյան կողմնորոշումների հատկանիշով։ Հարկ է նշել, որ քաղաքակրթական առումով չկողմնորոշված երկրների եւ ազգերի շարքին ոմանք դասում են նաեւ Հայաստանը եւ հայությունը։ Նման մոտեցման համար որպես հիմք ծառայում է այն հանգամանքը, որ ՀՀ եւ սփյուռքի այսօրվա քաղաքական եւ անգամ փորձագիտական ընտրանու շրջանակներում երբեմն հնչեցվում են իրարամերժ մտքեր Հայաստանի եւ հայության քաղաքական/քաղաքակրթական կողմնորոշումների վերաբերյալ։ Այդ երեւույթը պայմանավորված է հետեւյալ հանգամանքներով.
1. ՀՀ աշխարհագրական դիրքը եւ օբյեկտիվորեն ձեւավորված քաղաքական իրավիճակը թելադրում է, որպեսզի երկրի քաղաքական ղեկավարությունը վարի ճկուն քաղաքականություն, խուսանավելով խոշոր աշխարհաքաղաքական դերակատարների ազդեցությունների ոլորտում։ Որպես նման իրադրության անուղղակի հետեւանք` հանարապետությունում ձեւավորվել են քաղաքական եւ փորձագիտական հանրության խմբեր, որոնք հանդիսանում են այս կամ այն աշխարհաքաղաքական ուղղության կողմնակիցները։ Իրենց հերթին այդ խմբերի աշխարհաքաղաքական նախապատվությունները անհարժեշտ հայեցակարգի բացակայության պատճառով վերաճում են քաղաքակրթականի։ Նման միտումը հետեւանք է թե՛ վերոհիշյալ խմբերի անդամների անհատական քաղաքական/քաղաքակրթական կողմնորոշումների, թե՛ այդ խմբերի անդամների հետ տարվող «բաց» եւ/կամ «փակ» աշխատանքի, որը վարում են տարբեր աշխարհաքաղաքական դերակատարների ներկայացուցիչները։
2. Սփյուռքի քաղաքական եւ հասարակական կառույցների ներկայացուցիչները հաճախ հանրությանը ներկայացնում են իրենց քաղաքակրթական նախասիրությունները, որոնք, որպես կանոն, նույնացվում են նրանց բնակության վայրերի հետ։ Այս գործընթացում, պետք է ենթադրել, արտաքին ազդեցության հետեւանքով ձեւավորվող գործոնները նույնպես տեղ ունեն ։
Եթե «պառակտված քաղաքակրթությունների» վերաբերյալ Հանտինգտոնի կանխատեսումները համարենք արդարացված, ապա վերոհիշյալ տարակարծությունները քաղաքական/քաղքակրթական կողմնորոշումների ոլորտում պետք է ընկալել որպես լրջագույն մարտահրավեր` ուղղված իր պետական կայացման փուլում գտնվող ՀՀ-ին եւ հայությանը ընդհանրապես։
ooo
Ընդհանրապես, «քաղաքակրթություն» հասկացութունը բնութագրվում է որպես ազգերին բնորոշ որոշակի (ծագումնաբանական, լեզվական, կրոնական, մշակութային եւ այլն) հատկանիշների ընդհանրություն։ Միեւնույն ժամանակ, տարբեր հեղինակներ յուրովի են տալիս դրանց մեկնաբանությունն ու ցուցակը։ Մեթոդաբանական նման տարակարծության հետեւանքով մի շարք հեղինակների մոտ մեռյալ եւ գոյություն ունեցող քաղաքակրթությունների կազմը եւ դրանց թիվը տարբերվում են միմյանցից։ Քաղաքական հարթությունում նման խնդիրները թերեւս այնքան էլ էական չեն. մասնավորապես Հանտինգտոնը թվարկում է արդի 9 քաղաքակրթություններ, որոնք են. Արեւմտյան, Լատինամերիկյան, Աֆրիկյան, Իսլամական, Չինական, Հինդուիստական, Ուղղափառ, Բուդիստական եւ Ճապոնական։
Քաղաքակրթությունների նման դասակարգումը կարող է բազմաթիվ հարցերի տեղիք տալ, սակայն այն ենթարկվում է հստակ տրամաբանության. նշված քաղաքակրթական միավորները տիրապետում են այս կամ այն չափի աշխարհաքաղաքական ներուժի եւ արդի միջազգային հարաբերություններում հանդիսանում են հիմնական դերակատարներ։
Քաղաքակրթություն եւ քաղաքականություն
Ինչպես նշեցինք վերը, «Քաղաքակրթությունների բախում» աշխատության ի հայտ գալով «քաղաքակրթություն» հասկացությունը, որը նախկինում առավելապես պատմաբանների, փիլիսոփաների եւ մշակութաբանների ուսումնասիրության առարկա էր, զգալի չափով տեղափոխվեց իրական քաղաքականության ոլորտ։ Հանտինգտոնի հայեցակարգային բնույթի թեզը դրվեց ամերիկյան գլոբալ ռազմավարության հիմքում եւ գաղափարական հարթությունում հիմնավորում է «հակահաբեկչեկան պատերազմի» կարգախոսի ներքո ընթացող ԱՄՆ-ի (որը համաձայն մեր եզրաբանության` ներկայացնում է ոչ թե դասական «արեւմտյան», այլ «անգլոսաքսոնյան-հրեական» քաղաքակրթությունը) եւ Իսլամական աշխարհի հակամարտությունը։
Հայտնի է, որ ԱՄՆ-ի կողմից կիրառվող ռազմավարությունները զգալիորեն ազդում են ներկայի միջազգային հարաբերությունների ձեւի եւ բովանդակության վրա։ Պետք է ընդունել, որ «քաղաքակրթական բախումների» ամերիկյան հայեցակարգը լրացուցիչ բարձրացրել է քաղաքակրթական գործոնի նշանակությունը. այդ ոլորտում ազգերի միջեւ եղած հակասությունները եւ ընդհանրությունները դարձել են կարեւոր, իսկ հաճախ` որոշիչ հանգամանք գաղափարախոսական, քաղաքական եւ անգամ տնտեսական հարաբերություններում։ Այսօր ամենատարբեր երկրների ղեկավարների ելույթներում սովորական են դարձել քաղաքակրթական գործոնների վերաբերյալ հղումները։ Կարելի է ամրագրել, որ այդ գործոնի թերագնահատումը ու առավել եւս անտեսումը կարող է ծանր հետեւանքներ ունենալ ցանկացած մեծ կամ փոքր ազգի կամ պետական միավորի համար։ Միեւնույն ժամանակ միշտ չէ, որ այս կամ այն ազգը կարող է միանշանակ պատասխանել, թե որ քաղաքակրթությանն է պատկանում եւ ըստ այդմ ձեւավորի իր արտաքին ու ներքին ռազմավարությունը։
Կան ազգեր, որոնք ոչ միայն չունեն հստակ պատկերացումներ իրենց քաղաքակրթական պատկանելության վերաբերյալ, այլեւ մասնատված են ըստ քաղաքակրթական կողմնորոշումների։ Նշենք, որ նման երեւույթը երբեմն աշխարհաքաղաքական որոշակի նպատակներով իրագործված արտաքին ազդեցությունների հետեւանք է։ Նման իրավիճակում հայտնված ազգերին կամ դրանց միավորումներին Հանտինգտոնը որակում է որպես «պառակտված» քաղաքակրթություններ եւ թերեւս իրավացիորեն կանխատեսում է դրանց փլուզումը ապագայում։ Ոչ վաղ անցյալում նման զարգացում տեղի ունցավ Հարավսլավիայում. այդ երբեմնի զարգացած երկիրն այժմ անվանում են «նախկին»։ Նման երեւույթի դասական օրինակ կարող է հանդիսանալ այսօրվա Ուկրաինան, որտեղ տեղի է ունենում է ազգաբնակչության տարանջատում` ռուսական եւ արեւմտյան կողմնորոշումների հատկանիշով։ Հարկ է նշել, որ քաղաքակրթական առումով չկողմնորոշված երկրների եւ ազգերի շարքին ոմանք դասում են նաեւ Հայաստանը եւ հայությունը։ Նման մոտեցման համար որպես հիմք ծառայում է այն հանգամանքը, որ ՀՀ եւ սփյուռքի այսօրվա քաղաքական եւ անգամ փորձագիտական ընտրանու շրջանակներում երբեմն հնչեցվում են իրարամերժ մտքեր Հայաստանի եւ հայության քաղաքական/քաղաքակրթական կողմնորոշումների վերաբերյալ։ Այդ երեւույթը պայմանավորված է հետեւյալ հանգամանքներով.
1. ՀՀ աշխարհագրական դիրքը եւ օբյեկտիվորեն ձեւավորված քաղաքական իրավիճակը թելադրում է, որպեսզի երկրի քաղաքական ղեկավարությունը վարի ճկուն քաղաքականություն, խուսանավելով խոշոր աշխարհաքաղաքական դերակատարների ազդեցությունների ոլորտում։ Որպես նման իրադրության անուղղակի հետեւանք` հանարապետությունում ձեւավորվել են քաղաքական եւ փորձագիտական հանրության խմբեր, որոնք հանդիսանում են այս կամ այն աշխարհաքաղաքական ուղղության կողմնակիցները։ Իրենց հերթին այդ խմբերի աշխարհաքաղաքական նախապատվությունները անհարժեշտ հայեցակարգի բացակայության պատճառով վերաճում են քաղաքակրթականի։ Նման միտումը հետեւանք է թե՛ վերոհիշյալ խմբերի անդամների անհատական քաղաքական/քաղաքակրթական կողմնորոշումների, թե՛ այդ խմբերի անդամների հետ տարվող «բաց» եւ/կամ «փակ» աշխատանքի, որը վարում են տարբեր աշխարհաքաղաքական դերակատարների ներկայացուցիչները։
2. Սփյուռքի քաղաքական եւ հասարակական կառույցների ներկայացուցիչները հաճախ հանրությանը ներկայացնում են իրենց քաղաքակրթական նախասիրությունները, որոնք, որպես կանոն, նույնացվում են նրանց բնակության վայրերի հետ։ Այս գործընթացում, պետք է ենթադրել, արտաքին ազդեցության հետեւանքով ձեւավորվող գործոնները նույնպես տեղ ունեն ։
Եթե «պառակտված քաղաքակրթությունների» վերաբերյալ Հանտինգտոնի կանխատեսումները համարենք արդարացված, ապա վերոհիշյալ տարակարծությունները քաղաքական/քաղքակրթական կողմնորոշումների ոլորտում պետք է ընկալել որպես լրջագույն մարտահրավեր` ուղղված իր պետական կայացման փուլում գտնվող ՀՀ-ին եւ հայությանը ընդհանրապես։
ooo