Ն. Զարյան, Հ. Քոչար: Սերունդները կներեն թե ոչ

[Մտահոգ]

Վերջին ամիսներին մի շատ հետաքրքիր բանավեճ է ծավալվել "Գրական թերթ"-ում և "Ազգ" թերթի էջերում՝ Ն. Զարյանի և Հ. Քոչարի անհատականության ու նրանց գրական ժառանգության վերաարժեվորման շուրջ՝ մի կողմից Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի տնօրեն Ազատ Եղիազարյանի, մյուս կողմից Գ. Մահարու որդու Գրիգոր Աճեմյանի միջև: Բանավեճին ներքաշվել են նաև ուրիշներ: Գրվել են շատ հետաքրքիր հոդվածներ, բանը հասել է նույնիսկ անձնական վիրավորանքների:
ՄԱԿԲԵԹԸ ՉԻ ԼՎԱՆՈՒՄ ԻՐ ՁԵՌՔԵՐԸ...
Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի պատասխանի առիթով
ԳՐԻԳՈՐ ԱՃԵՄՅԱՆ
Մեր անկախության ժամանակներում հայ գրականության ու մշակույթի պատմությունը կարոտ է նոր հայացքի, գրական բազմաթիվ երեւույթների եւ իրողությունների վերարժեւորումը կյանքի ներքին հրամայականն է եւ ժամանակի անշրջանցելի պահանջը:
Նախկին ԽՍՀՄ տարածքում այս ընթացքը այսօր նկատելի եւ անկասելի է: Եվ չնայած երբեմնի ընդհանուր դաշտի թելադրանքին, Հայաստանում ուժեր եւ մարդիկ կան, որոնք ուղղակիորեն դեմ են գրական երեւույթների եւ արժեքների վերագնահատությանը: Գրականության ինստիտուտը իր հրապարակումով համառորեն չի ուզում ոչինչ փոխել 40-60-ական թվականների պաշտոնական ու գաղափարական դիրքերից արված գնահատումների մեջ: Գրականության ինստիտուտին միանում են «Գրական թերթ»-ում համախոսական ստորագրած մարդիկ: Չի կարելի փաստերը անտեսել, պատմական իրողությունները թողնել մի կողմ եւ համախոսական ստորագրելով ջանալ սեւը հրամցնել իբրեւ սպիտակ:
Գրիգոր Աճեմյանի հոդվածը եւ հոդվածից հետո դրված հետգրությունը ցավով եւ դառնությամբ արձագանքում է այդ հրապարակումներին:
--------------------------------------------------------------------------------
Վերջին ամիսներին լույս տեսան մի շարք հոդվածներ մեր ոչ հեռու անցյալի գրականության արժեքների վերագնահատման պահանջով: Դրանցում պարտամուրհակներ ներկայացվեցին պետական, գիտական եւ հասարակական կազմակերպություններին: Վերջիններս առժամանակ անտեսեցին անսպասելի հայտնված «բարաթները», մինչեւ որ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտը «Գրական թերթի» անցյալ տարվա նոյեմբերի 23-ի համարում հանդես եկավ մեկ սյունականոց հայտարարությամբ, որտեղ, հասարակական կարծիքը թուլացնելու նպատակով, հարմար գտավ պատասխանել վերոհիշյալ հոդվածներից վերջինին, չժխտելով մնացածների գոյությունը եւ զարմացած հարցնելով` «Ինչո՞ւ համար են գրվում այսպիսի հոդվածներ, ինչո՞ւ համար են նորից ու նորից տաղանդավոր գրողներին բաժանում «դահիճների» եւ «զոհերի»»: Փորձենք մեկ անգամ եւս տալ այդ ինչու-ների պատասխանը, չնայած նախկինում բավական հստակ արվել էր դա: Եվ քանի որ` հասկացողին մեկ, չհասկացողին (կամ այդպիսին ձեւացողին)` հազար ու մեկ, ապա համբերատար ընթերցողից ներողություն պիտի խնդրենք թեմային կրկին անդրադառնալու համար:
Նախկին հրապարակումներում խոսվել էր հայ գրական պատվանդաններին պաշտոնապես բազմած դահիճների (Ն. Զարյան, Հր. Քոչար) եւ նրանց զոհերի` կյանքից անգերեզման ու անշիրիմ հեռացած Ե. Չարենցի, Ա. Բակունցի, Վ. Թոթովենցի, Զ. Եսայանի, գրականությունից երկու տասնամյակ դուրս շպրտված Գ. Մահարու եւ ուրիշների մասին: Նման բաժանման դեմ է բողոքում գրականության ինստիտուտը: Բայց մերկապարանոց բողոքը, ինչպես Հ. Պարոնյանը կասեր` այստեղ «չի քալեր», ուստի դրան նախորդում է կես-բերան խոստովանությունը` «Այո՛ (շեշտադրումն ինստիտուտինն է, ո՜վ մարդկային արդարություն...- Գր. Ա.), Հրաչյա Քոչարը, ուրիշ շատերի պես, երեսնական թվականներին թույլ է տվել արարքներ եւ ելույթներ, որոնք մենք այսօր խստորեն դատապարտում ենք: Բայց սա ողջ ճշմարտությունը չէ... (էլ ի՞նչ ճշմարտություն, որ մի քանի երես չունենա.- Գր. Ա.)...»: Մի կողմ թողնենք դեռ «ողջ ճշմարտությունը» եւ կենտրոնանանք «շատերի պես» շուտասելուկի վրա: Ճշտենք` ոչ թե շատերն են թույլ տվել «արարքներ եւ ելույթներ», այլ բոլորը: Այո՛ (մենք է՛լ լուրջ դեմքով շեշտել գիտենք...), ձերբակալված գրողներին ու նրանց համակիրներին, կամ գրական կյանքից արդեն դուրս շպրտված Ե. Չարենցին դատապարտել են ոչ թե շատերը, այլ բոլորը, բայց տարբեր են եղել այդ դատապարտումները: Շատերի համար դա եղել է բարոյական մի փորձություն, որով պետք էր անցնել ստիպողաբար, ուզած թե չուզած, իսկ ահա Ն. Զարյանի, Հր. Քոչարի եւ մի երկուսի համար «հասարակական» այդ պահանջը հնչել է որպես մարտահրավեր, որին ունկնդիր` նրանք գնացել են ամենաստոր քայլերի` զոհերին վերջնականապես ոչնչացնելու, ճշմարիտ գրականությունը կյանքից դուրս հայտարարելու համար: Իրար հետ մրցակցելով, գրել են անթույլատրելի հոդվածներ եւ ունեցել ելույթներ, վստահ, որ պատասխան չի լինի, քանի որ հակառակ կողմը չի ունեցել այդ հնարավորությունը: Դա քաղաքական հաշվեհարդար էր` հանուն շահախնդիր նպատակների եւ գրական աշխարհում բարձր դիրքերի:
Տեսնենք, թե ինչպես էին ներքին գործերի մարմիններին «մատերիալ» տալիս գրականության ինստիտուտի կողմից «տաղանդավոր» գնահատականին արժանացած գրողները: Վերցնենք նույն «Գրական թերթի» 1937 թվականի մարտի 10-ի համարը: Վայ-գրախոսականի խորագիրն է «Նացիոնալիստ տականքների հոգեւորդին»: Նյութն է Խ. Դաշտենցի «Բոց» բանաստեղծական ժողովածուն (1936): Հեղինակ` Հր. Քոչար: «Նացիոնալիստ տականքները» վերաբերում են Ե. Չարենցին, Ա. Բակունցին, Գ. Մահարուն, Վ. Ալազանին, Վ. Նորենցին, իսկ «հոգեւորդին»` Խ. Դաշտենցին, որը չգիտես ճակատագրի ինչ խաղով բարեբախտաբար մնաց անպատիժ: Հազիվ երեք-չորս մեքենագիր էջ ծավալ ունեցող գրախոսականում, որտեղ առկա են եւ բանաստեղծական մեջբերումներ, խտացված են քաղաքական մեղադրանքները: «Տաղանդավոր գրողի» պրոֆեսիոնալ աչքից չի վրիպել, որ «Խ. Դաշտենցի ապաշնորհ այս գիրքը տրոցկիստական-նացիոնալիստական գրական վիժվածք է, որը լույս է տեսել տրոցկիստ Ադոյանի խմբագրությամբ», որ «հեղինակը չի էլ ցանկացել թաքցնել տրոցկիստական իր երկար ականջները, որ ցցել է վեր եւ երգել իր իսկական ձայնով», որ դա «տրոցկիստի եւ նացիոնալիստի ծանոթ երգ է, կամ ավելի ճիշտ` նրա նվոցն առաջին հաղթական հնգամյակի դեմ», որ հեղինակն իսպաներենից թարգմանել է ժողովրդական քառյակներ, որոնք հարմար են եղել նրա «տրոցկիստական-նացիոնալիստական քիմքին», որ դրանցից մեկը «դավաճանությամբ է հնչում Դոլորես Իբարրուրիի, իսպանական հերոսական կանանց հասցեին, որոնք մարտնչում են ֆաշիզմի դեմ»: Դա դեռ բոլորը չէ, ժողովածուում «լպիրշության է հասնում հակահեղափոխական, բակունցյան այն ժխտական վերաբերմունքը, որ հանդես է բերված դեպի «Հյուսիսի» կուլտուրան (հասկացիր խորհրդային Մոսկվայի կուլտուրան), որից սարսափում է գրքի հեղինակը, որին հակադրվելու համար նույն էջում նա գովերգում է Արագածն ու Արարատը, որոնց ստվերները դրոշ են երիտնացիոնալիստի (հը՛մ...- Գր. Ա.) համար» (վերջին մեղադրանքի հիմքը «Արարատի ստվերները դրոշի պես ընկան գրքիս» սարսափելի՜ տողն է...): Նկատեցի՞ք թե որքան հաճախ են հնչում «տրոցկիստական-նացիոնալիստական» բառերը: Ինչ-որ բան չի՞ հիշեցնում ձեզ: Այո՛, չեք սխալվում, նույն բառերը դուրս են եկել նույն գրչի տակից` «Կարոտ»-ի բացասական հերոսի` դատաքննիչի բերանով: Երեւի սա՛ է գրական տարրական հնարանքներից մեկը` երբ հեղինակն իր մտքերն արտահայտում է իր հերոսների միջոցով... Արդարության դեմ չմեղանչելու համար ասենք նաեւ, որ բացի քաղաքական մեղադրանքներից կան եւ այնպիսիները, որոնք հավանորեն պետք է դասվեն գրականների շարքին` «ցնորամիտ բանաստեղծ», «հիստերիկ ճիչեր», «լուսնոտի ցնորամտություն», «զառանցանք», իր հոգեհայրերից հետ չմնացող «լղարիկ սան», «ողորմելի իդեաներ»... Հետեւում է ամփոփումը` «Պարզ է, որ Դաշտենցը պրոլետարիատի եւ մեր ժողովրդի թշնամիների բանակն է ընկել...»: Գրականության ինստիտուտում կճարվի՞ մեկը, որը կպնդի, թե այստեղ մեծ մատնությունից բացի կա մի փոքր գրախոսություն: Մի՞թե ազնվության, առաքինության ու համեստության կերպար Խ. Դաշտենցի ու նրան հակոտնյա Հր. Քոչարի անունները կարող են հնչել այսօր կողքկողքի: Մե՞նք ենք կույր, թե՞ պատմությունը... Հիմա պա՞րզ է, թե «...ինչո՞ւ համար են նորից ու նորից տաղանդավոր գրողներին բաժանում «դահիճների» եւ «զոհերի»»:
Եթե դեռ ոչ` շարունակենք:
Խ. Դաշտենցի հասցեին հնչած մեղադրանքներից մեկն էլ այն էր, որ «կրտսերը քծնական ոտանավորներ է նվիրել իր ավագներին` նացիոնալիստներ Ալազանին, Մահարուն, Նորենցին եւ ուրիշներին. ոտանավորներ է նվիրել ոչ միայն նրանց, այլեւ նրանցից ոմանց հայրերին ու զավակներին»: Մեղադրանքը հնչել է, ասացինք, թերթի մարտի 6-ի համարում, իսկ «քառասունքին»` ապրիլի 16-ին այն ճշտվել է գրողների ընդլայնված նիստում: Լսենք նույն Հր. Քոչարին. «Խաչիկ Դաշտենցն էլ այն երիտասարդ գրողներից է, որոնք իրենց մեջ քծնանքի, քարշ գալու եւ այլ հատկությունների բույն են դարձրել. նա իր ոտանավորներից մեկը նվիրել է Չարենցին, նրա աղջկան եւ Աբգար աղային» [1]:
«Տաղանդավոր գրողի» տողե՞ր են սրանք: Չէ՞ որ փոքր ի շատե ճշմարիտ գրողի` քամու բերանն ընկած թղթի կտորից անգամ հնարավոր է ճանաչել նրան: Բայց այստեղ գրողից ավելի ճանաչվում է` ուրիշ խոսքեր դժվար է ընտրել` ներքին գործերի գորշ գործակալը:
Տարիների հեռավորությունից մի քիչ էլ ոտներս կախ գցենք այդ նիստում, որտեղ դրված էր գրողների շարքերից (իմա` գրականությունից եւ հասարակական կյանքից) Ե. Չարենցի վտարման հարցը, եւ տեսնենք, թե ուրիշ ինչեր է ասում նույն «տաղանդավոր գրողը»: Նրա ելույթի հիմնական մեխը բնականորեն Չարենցն է. «Իր գրական եւ հասարակական գործունեությամբ վերջին տարիների ընթացքում Չարենցը մի քար էր` ընկած խորհրդային պոեզիայի ճանապարհին: Այսօր, ընկերնե՛ր, երբ մենք խոսում ենք սոցիալիստական ռեալիզմի մասին, անշուշտ պետք է Չարենցի այս գրականությունը ջախջախվի եւ դեն շպրտվի...»:
Ահավասիկ, ընկա՛լ չգիտեմ ինչպես, միայն թե ո՛չ քաղցրությամբ: Համեմատեք այս եւ նման մի քանի «գերակտիվ» դատապարտումները մնացածների` ասես աքցանով քաշված կամ ձեւական քվեարկությամբ արտահայտված դատապարտման հետ: Բայց գրականության ինստիտուտի թվաբանությամբ` նրանք բոլորը գումարվում են իրար եւ արդյունքում ստացվում են տխրահռչակ շատերը...
Հր. Քոչարը «գրական» այս պայքարի առաջամարտիկը չէր: Նա ընդամենն աշակերտում էր Ն. Զարյանին, որի համանման ելույթները [2] մնացին անգերազանցելի եւ մեկից ավելի անգամ պատճառ դարձան ինքնագովության. «1936թ. հակահեղափոխական Խանջյանի ինքնասպանությունից անմիջապես հետո, ես գրեցի մի քանի հոդվածներ, որոնցում մերկացրեցի Չարենցի, Բակունցի, Ալազանի, Մահարու, Արմենի եւ մյուս հակահեղափոխականների նացիոնալիզմը, տրոցկիզմը, հակաժողովրդականությունը, «ստեղծագործությունների» կեղծությունը» [3]: Տասնամյակներ անց, կարդալով այդ հոդվածները, Գ. Մահարին գրեց ուկրաինացի գրող Լ. Պերվոմայսկուն. «Օրերս ես բառիս բուն իմաստով գիշերներով չքնեցի: Հետին թվով կարդացի Նաիրի Զարյանի «հոդվածները» սքանչելի Ա. Բակունցի դեմ: Ցնցվեցի մինչեւ հոգուս խորքը: Ես գիտեի, որ նա այդպիսի բաներ է գրել, ինչ որ բաներ կարդացել էի, բայց այդ սարսափելի հոդվածները չէի տեսել: Ինձ համար պարզ դարձավ, որ եթե այդ հոդվածները չլինեին, Բակունցը կստանար իր պատժաչափը, ինչպես ես, եւ այսօր նստած կլիներ Երեւանում ու կգրեր: Այդ հոդվածները տպվել են 1937 թվականին, երբ Բակունցը դեռ նստած էր: Մեկ-երկու ամսից նա գնդակահարվեց» [4]:
Շարունակելի

[Մտահոգ]

Շարունակություն

Հիշեցնենք Ն. Զարյանի եւ Գ. Մահարու միջեւ տեղի ունեցած ծանր նամակագրությունը, որտեղ վերջինս խորհուրդ էր տվել բացատրվել ժողովրդի հետ, ապավինել նրա մեծահոգությանը. «Ի՞նչ եմ ես խնդրել քեզանից. որ դու, որ ձեռքով որ գրել ես այդ հոդվածները, նույն ձեռքով էլ հերքես, բացատրես ներկա եւ գալիք սերունդներին հենց քո՛ պատկերներով («փայտահատի», «կացինի», «տաշեղի», «ռանդաի»...). ինչո՞ւ եմ ուզում, որ դու այդ անես. Բակունցի՞ շահերի համար. ոչ, Բակունցը ոչինչ չի շահի դրանից, նա իր շահը շահել է եւ ավելին ավելորդ է. գուցե կարծում ես, որ ե՞ս այստեղ մի շահ ունեմ... չեմ կարծում, որ կարող ես այդպես կարծել, որովհետեւ դա անհեթեթություն է. ուրե՞մն... Հավատա, որ ես ուզում եմ, որ դու այդ անես քեզ համար` նա՛խ եւ առաջ» [5] (Ն. Զարյանին, 17 հունիսի 1961թ.):

Ն. Զարյանը խուսափեց ե՛ւ բաց երկխոսությունից, ե՛ւ ապաշխարումից:

«Տաղանդավոր գրողների» երկբեւեռ բաժանումը չի սկսվել մեր օրերից: Այն ունի ավելի խոր եւ հիմնավոր արմատներ: Մեկ անգամ էլ դիմենք Ստ. Զորյանին, գրական պայքարից հեռու կանգնած երդվյալ «ուղեկցին» (եղե՛լ է գրողների այդպիսի «չեզոք» խմբավորում): 1967 թվականին վերաբերող նրա օրագրային գրառումում Հր. Քոչարի անունը ծածկագրված է, բայց գրառման ամսաթիվը կասկած չի թողնում, որ խոսքը հենց նրա մասին է.

«Մի քանի օր առաջ թաղեցին 37-38 թթ. «հերոս»-զրպարտիչ ու մատնիչ F-ին, որ տասնյակների գլուխ կերավ այդ թվերին: Բայց թաղեցին որպես հասարակական գործիչ եւ անվանի գրող: Չէ՞ որ շատերը գիտեն նրա անամոթ գործերը (կան ձեռքից ձեռք շրջող դոկումենտներ), ինչո՞ւ են դիմում ֆալսիֆիկացիայի-չեմ հասկանում: Իսկ որպես գրող անարժեք էր, անարվեստ. սրա-նրա թեմաներն ու սյուժեները վերցնող-մշակող:

...Եվ մահազդի մեջ այս տիպին ներկայացրել են որպես հասարակական գործիչ, որպես էնցիկլոպեդիստ, գրեթե մեծ գրող եւ այլն... Այսքան տարի լինելով Գրող. միության մեջ, չեմ տեսել դրա նման խորամանկ, խարդախ ու կեղծ արարածի...» [6]:

«Ձեռքից ձեռք շրջող դոկումենտներից» մեկի մասին հիշատակված է նաեւ Գ. Մահարու նամակներից մեկում. «Ի՞նչ եղավ Աբովի մոտ գտնված այն փաստաթուղթը, գրված 1937 թվականին, ստորագրված Քոչարի եւ Նաիրու ձեռքով...» [7] (Վ. Նորենցին, 8 մայիսի 1965 թ.):

Ն. Զարյանը եւ Հր. Քոչարը դատապատում էին ոչ միայն արդեն ձերբակալված գրողներին, այլեւ իրենց համար ոչ հաճելի դեմքերին` նպատակ ունենալով պարզապես մաքրել գրական դաշտը: Բերենք Ն. Զարյանի հաղթական գրառումներից եւս մեկը. «Սույն թվականի (1937.- Գր. Ա.) հուլիսի սկիզբներին ես ընկ. Քոչարի եւ Ա. Ոսկերչյանի հետ (առաջինը գրող է, երկրորդը` քննադատ) գրեցի եւ «Պրավդային» (պատճենը` «Լիտերատուրնայա գազետային») ուղարկեցի հոդված այն մասին, որ Հայաստանում դեռեւս շարունակում են գրականության վնասարարությունը հակահեղափոխականներ Չոփուրյանը (Հայպետհրատի նախկին դիրեկտորը), Չուբարը («Խորհրդային Հայաստանի» նախկին խմբագիրը), Աբովը (գրողների միության նախկին քարտուղարը) եւ ուրիշներ: Մենք իրավացի էինք: Չուբարն ու Չոփուրյանը ձերբակալված են (մեկ տարի անց նրանք գնդակահարվեցին.- Գր. Ա.), իսկ Աբովը հեռացված է կուսակցությունից»:

Բացարձակ մատնություն եւ ներքին գործերի մարմիններին հուշարարություն չե՞ն Ն. Զարյանի տողերը. «Զ. Եսայանը մերկացված է որպես լրտես եւ հեռացված է կուսակցությունից ու չգիտես, թե ինչու առ այսօր ազատ շրջում է» [8]: Եվ չի եղել մեկը, որ հանգստացնի «տաղանդավոր գրողին». «Մա՛շ, մա՛շ, հանգստացիր, մի հուզվիր, սիրելի Նայիրի, նրան էլ կնստացնեն, այն էլ ինչպե՜ս...»:

Բարեբախտաբար շատ չեն եղել զարյանները եւ քոչարները: Հազիվ երեք-չորս գրող եւ նույնքան էլ` որպես գրող վրիպած քննադատ: Պատմությունը մոռացության գիրկն է շպրտել ոսկերչյաններին, բայց Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի անունները ցուցանակներից, չգիտես ինչու, դեռ չեն հանվել...

1946-1947 թվականներին Գ. Մահարին, Վ. Ալազանը եւ Վ. Նորենցը տասնամյա ճամբարներից վերադարձան Հայաստան եւ ենթարկվեցին վարչական արտաքսման հանրապետության սահմաններում: Հատկապես ծանր էր Գ. Մահարու նյութական վիճակը: Նա իր գոյությունը պաշտպանում էր, ինչպես ընդունված էր ասել` «եղբայրական ժողովուրդների» բանաստեղծությունների թարգմանություններով եւ դրանց տակ «Գրական թերթում» երկտառ ստորագրություններ դնելով: Ստալինը դեռ կենդանի էր եւ «տաղանդավոր գրող» Հր. Քոչարի կուսակցական խիղճը չլռեց բզկտված, քաղաքացիական իրավունքներից զուրկ «ժողովրդի թշնամիների» նկատմամբ: Նորից թերթենք Ստ. Զորյանի գրառումը. «Հայտնի է նույնպես, որ 37-38-ից հետո էլ շարունակում էր նույն «հերոսությունը». 2-րդ անգամ բռնել տվեց աքսորից վերադարձած Մահարուն, Ալազանին եւ Նորենցին, իսկ «Գր. թերթ»-ի խմբագրին հեռացնել տվեց նրանց կազմած գրական անմեղ նյութերը տպելու համար, նյութեր, որ կազմել էին նրանք մի քանի կոպեկ ստանալու համար, եւ չէին ստորագրել» [5]:

Ճակատագրի խաղով հենց Ն. Զարյանն ու Հր. Քոչարն էին, որ 1954 թվականին, Ստալինի մահից հետո, հատուկ այդ նպատակով Երեւան ժամանած գնդապետ Վիտիեւսկու հետ պետք է զբաղվեին ցմահ աքսորի դատապարտված Գ. Մահարու, Վ. Ալազանի, Վ. Նորենցի արդարացման հարցով: ՀԿԿ Կենտկոմի անդա՛մը եւ անդամության թեկնածո՛ւն, որոնց աստղերը փայլում էին գրական երկնակամարում: Քամի՞, ո՛չ դեռեւս, բայց այլ հովեր էին զգացվում անգամ այն ժամանակների գրողների միության շենքում: Դժվար չէ գուշակել, թե ինչպիսի չկամությամբ են տվել Հր. Քոչարը եւ Ն. Զարյանն իրենց դրական կարծիքները եռյակի արդարացման վերաբերյալ: Եթե գնահատեին այդ քայլի բարոյական արժեքը, ապա կթողնեին սերունդներին բացատրական թեկուզ մեկ տող, որն այդպես էլ չգրվեց: Նույն հաստատուն ձեռքերով, որոնցով բարդվում էին անլուր մեղադրանքները, գրվեցին նաեւ «տրոցկիստ-նացիոնալիստների» արդարացման երաշխավորականները...

Այդքանից հետո ի՜նչ երկաթե ջղեր, արյան ինչպիսի նորմալ ճնշում ու քնած խիղճ, Մակբեթի բարդույթից ինչպիսի ձերբազատություն պետք ունենար Ն. Զարյանը, որ իր 60-ամյակին նվիրված հանդիսավոր նիստում, 1961 թվականին, նստեր լուսարձակների տակ եւ ունկնդրեր պաշտոնական հաճոյախոսականներ: Եվ ինչպե՞ս այս հարցում էլ նրան չհակադրես Գ. Մահարուն, որը հրաժարվելով հրաժարվեց նման անհեթեթ հանդիսությունից. «Հանդիսավոր երեկոյից ես հրաժարվեցի, ի՜նչ հոբելյան. իմ ընկերները, Չարենցն ու Բակունցը, 40 տարեկան կտրվեցին կյանքից, իսկ ես... չէ՛, ինձ չի սազում ոչ մի հոբելյան: Եթե ի փառս մեր գրականության մի համեստ գործ կատարել եմ` այդ էլ թող լինի իմ հոբելյանը եւ ամեն ինչը» [9] (Կ. Սիտալին, 14 մարտի 1963թ.):

Հիմա պարզ եղա՞վ վերջապես, թե «...ինչո՞ւ համար են նորից ու նորից տաղանդավոր գրողներին բաժանում «դահիճների» եւ «զոհերի»», թե՞ էլի շարունակենք:

Գրականության ինստիտուտին չի՞ մտահոգել իր հարցի բարոյական կողմը: Ինչ եղել է` եղել, եկեք ամեն ինչ հանձնենք պատմությանը, նա թացը չորից կտարբերի եւ որքան էլ Մակբեթը լվանա իր ձեռքերը, կարձանագրի, որ դրանք արյունոտ են...

Եղա՞վ: Էլ ինչո՞ւ ենք հիշում Թալեաթին, Հիտլերին կամ Ստալինին: Պատմության բեմի վրա կհայտնվեն նոր թալեաթներ, նոր հիտլերներ, նոր ստալիններ, նորից ծայր կառնեն ցեղասպանություններ, հոլոքոսթներ ու ճամբարներ, կէժանանա մարդկային կյանքը, սովորական կդառնան մատնությունները...

[Մտահոգ]

Շարունակություն

Եթե չդատապարտե՛նք...

Եթե մարդկանց եւ երեւույթները չանվանենք իրենց անուններով:

Կան հանցանքներ, որոնք վաղեմության ժամկետ չունեն: Զրպարտիչ մատնությունը, որի գինը եղել է մարդկային կյանքը, մեկն է դրանցից (ընգծ. մերն է,- խմբ.):

Գանք Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի տաղանդավոր լինել-չլինելու հարցին, որը, ըստ գրականության ինստիտուտի` ամբողջականացնում է ճշմարտությունը եւ դառնում մի տեսակ «մեղմացուցիչ դեպք հանցանաց»: Տաղանդը տրվում է ի վերուստ, բայց պահանջում է մշտական աշխատանք, այլապես ժամանակի ընթացքում այն խամրում է, կծկվում շագրենի կաշվի նման: Տասնամյակներ շարունակ սոցիալիստական իրականությունը ներբողող գրողները ամենամեծ ցանկության դեպքում անգամ չէին կարող պահպանել իրենց տաղանդը, ստեղծել բարձրարժեք գործեր: Ի՞նչ արժեքների մասին կարող էր լինել խոսքը, եթե «տաղանդավոր գրողներն» իրենց ստեղծագործական ազդակներն ստանում էին թերթերի առաջնորդողներից: Սա չափազանցություն չէ, այլ տխուր իրականություն: Լսենք Ն. Զարյանին. «...Ես թարգմանել եմ «Պրավդայի» առաջնորդողը Կոմինտերնի մասին եւ վերածել բանաստեղծության, քանի որ այն ինձ շատ էր դուր եկել» [10]: Պատահական չէ, որ նրա ստեղծագործական ժառանգությունում դժվար է այսօր առանձնացնել գրական որեւէ գործ, բացի «Արա Գեղեցիկից», կլասիցիզմով ոճավորված պիեսից, որը ոչ մի կապ չունի հայ ժողովրդի 20-րդ դարում ապրած արհավիրքների հետ եւ կարող էր գրվել մեր պատմության ցանկացած դարերից մեկում: Ինչ վերաբերում է Հր. Քոչարին, ապա նա ողջ կյանքում ապրեց որպես «մեծ տան զավակ» եւ միայն մահից առաջ փորձեց վերադառնալ հայրենի տուն: Նրա կյանքի այդ շրջանը բնորոշվում է ոչ այնքան գեղարվեստական բարձրարժեք գործերով, որքան կատարված շրջադարձով, որի գնահատականը տվել է Գ. Մահարին. «Հր. Քոչարը ստալինյան շրջանի կարկառուն չմշակներից էր, որը բավական չար սերմեր ցանելուց եւ հեղինակություն հնձելուց հետո, վերջին շրջանին կերպով մը ուզեց քավել իր մեղքերը (Ն. Զարյանը զլացավ այդ իսկ...) եւ գրեց մի քանի տանելի բաներ, որոնք սակայն չկարողացան բարձրանալ իսկական արվեստի պատվանդանին» [11] (Շ. Շահնուրին, 18 մայիսի 1965 թ.):

Անցած տասնամյակներն ապացուցում են այս խոսքերի ճշմարտացիությունը: Չնայած գրականագիտության վեկտորի ոչ ճիշտ ուղղվածությանը, գրականության ինստիտուտում չգտնվեց մեկը, որը երեսուն արծաթով մենագրություն գրեր «տաղանդավոր գրողի» մասին: Պատերազմական տարիների «հրապարագրության» կամ ավազի վրա կառուցված «մեծ տան» շուրջը մենագրություն չես ստեղծի: Այստեղ անզոր են պարոնյանական «կտոր մը հոսկե, կտոր մը հոնկե» կամ «մեյ մը ասդին, մեյ մը անդին» սկզբունքները...

Հասարակությունը սպասում է: Որքան շուտ վերհիշի գրականության ինստիտուտը Աստվածաշնչյան ճշմարտությունը, որ քարերի շպրտելուն հաջորդում է դրանց հավաքման ժամանակը, այնքան փառք ու պատիվ նրան: Սոցիալիստական ռեալիզմի գեներալական ուսադիրները մեր օրերում պետք է պաշտոնապես ճանաչվեն անվավեր: Այդ գործընթացը, շնորհիվ ամենազոր ժամանակի, սկսվել է եւ շարունակվում է անկանգ: Բայց որ Երեւան քաղաքը պետք է օր առաջ ազատագրվի այդ գեներալների անուններով կոչվող փողոցներից եւ դպրոցներից, կասկածից դուրս է:

Մենք ստիպված էինք անընդհատ դիմել գրականության ինստիտուտի հավաքական կերպարին, քանի որ այդպես է ստորագրված հրապարակված պատասխանը, ինչը ենթադրում է, որ այն արժանացել է կոլեկտիվի ընդհանուր ժողովի կամ առնվազն գիտխորհրդի հավանությանը: Բայց մենք հեռու ենք այն մտքից, որ ինստիտուտի բոլոր անդամներն են կիսում հրապարակման կաղապարները: Համոզված ենք, որ այնտեղ մեծավ մասամբ աշխատում են բարեխիղճ մշակներ, որոնց ձայնը, ցավոք, լսելի չէ:

Ի վերջո ավելորդ չէ հարցը` ո՞ր հասարակության շահերն է պաշտպանում Մ. Աբեղյանի բարձր անունը կրող գրականության ինստիտուտը: Հայաստանի Հանրապետությա՞ն: Հազիվ թե: Ուրիշ բան, եթե այդ երկու բառերի արանքում ավելացվեին «Սովետական Սոցիալիստական» բառերը: Այդ դեպքում շատ բան կլիներ հասկանալի, բայց արդեն հավաքված եւ հավաքվող քարերը կլինեն ի հեճուկս այդ կազմակերպության:

- Զարթի՛ր, լա՛ո, մըռնիմ քըզի...

Հարկադրված Հ. Գ. - Հոդվածը գտնվում էր խմբագրության թղթապանակում, երբ լույս տեսավ բաց նամակ «Գրական թերթի» խմբագրությանը` ստորագրված Սոս Սարգսյանի եւ էլի ուրիշ` ընդհանուր թվով 21 մտավորականների կողմից:

Շահաբեր թվով մտավորականների խայտաբղետ խումբը պաշտպանում է գրականության ինստիտուտի «ակադեմիական մակարդակով» (իրենց հաճոյախոսականն է.- Գր. Ա.) պատասխանի «տառն ու ոգին» (իրենց դիրքորոշումն է.- Գր. Ա.) եւ արտահայտում գրականության ինստիտուտի նույն կաղապարված մտքերը` անգամ կրկնվող նախադասություններով: Երեւի պահպանելու համար «ակադեմիական մակարդակը»...

Մտահոգվե՞լ են արդյոք թեթեւ ձեռքով ստորագրություն հավաքողները կամ բաժանողները, որ քանի չի եղել գրական մոտավոր անցյալի արժեքների վերագնահատում, մեզ մոտ կշարունակվի գրական ճգնաժամը եւ չենք ունենա գրական ճշմարիտ նշաձողեր ու առողջ գրականագիտություն, որ պետք է հրաժարվել «պատերազմներից» ու «գերիներից», «անահիտներից» ու «ոսկե վազերից», «պարոն պետրոսներից» ու «մեծ տան զավակներից», նման հարյուրավոր հաստուբարակ գրքերից, ինչպես նաեւ դրանց վերաբերյալ լուրջ ու խոժոռ դեմքով գրված գրականագիտական աշխատություններից: Կյանքը գնում է այդ ճանապարհով, ո՞ւմ է պետք Հր. Քոչարի կերպարի ժամանակավրեպ գունազարդումը, որը կատարվում է այսօր մի խումբ մտավորականների կողմից... Գուցե իրե՞նց, ստորագրողների՞ն...

Մտածելու բան է:

Մտածելու բան է նաեւ, թե ինչպիսի՞ն են մտավորականների այդ խմբի գեղագիտական, քաղաքացիական եւ գաղափարական հայացքները:

Այսօր կայրենք Ն. Ադալյանի հոդվածը, վաղը կգրվի մեկ ուրիշը: Կայրենք այն եւս, մենք սովոր ենք աուտոդաֆեների: Բայց գրքեր եւ հոդվածներ այրելով` մենք ոչ մի տեղ չենք հասնի: Դա փակուղի է:

Խոնարհաբար խնդրում եմ դերասան-գործիչներից, պատմաբաններից, արեւելագետներից, թուրքագետներից, լեզվաբաններից, բանասերներից, քաղաքագետներից եւ բանաստեղծ-հրապարակախոս-ռազմական պատմաբաններից` հնարավորինս խուսափել զոհերի եւ դահիճների ազգանունները մեկ շարքում թվարկելու անտակտությունից: Նրանց միջեւ ընդհանուր ոչինչ լինել չի կարող, եթե բացակայում են գրական ընդհանուր ավանդները եւ սկզբունքները:

Եղիցի լո՛ւյս, հայ համախոսականներ...

[Մտահոգ]

Այս հոդվածին հետևեց մի այլ հոդված

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՀԱՄԱԽՈՍԱԿԱՆԻ ՀԵՏՔԵՐՈՎ

ՌՈՒԶԱՆ ԱՐԻՍՏԱԿԵՍՅԱՆ

Գրականության ինստիտուտի անունից հղված համախոսականին («Գրական թերթ», 23 նոյեմբեր) մեկ այլ վերաբերմունք է հայտնում ինստիտուտի գիտաշխատող Ռուզան Արիստակեսյանը: Այս առիթով մեր հավելվածում տպագրվեց Գրիգոր Աճեմյանի «Մակբեթը չի լվանում ձեռքերը» հոդվածը: 20-30-ականների գրական կյանքը վերարժեւորելու խնդրի շուրջ այս բանավեճի առիթով մեր հարցազրույցը ինստիտուտի տնօրեն Ազատ Եղիազարյանի հետ՝ հավելվածի հաջորդ համարում:

«Գրական թերթ»-ի խմբագրությանը Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի անունից հղված համախոսականը (23 նոյեմբերի 2007) կապ չունի ամբողջ ինստիտուտի հետ, ավելին` այն հղացվել է հակառակ եւ հանտեսումն աշխատակիցների կարծիքի, թեեւ չեմ զարմանա, եթե իմ այս պատասխանին հաջորդի հակառակը պնդող ինստիտուտական մեկ այլ հայտարարություն: Իսկ փաստն այն է, որ բոլշեւիկյան մարտավարական դարբնոցից փրցրած խմբակային բողոքի այս գաղափարը չի քննարկվել ո՛չ ինստիտուտի ընդհանուր ժողովում, ո՛չ գիտխորհրդի եւ ո՛չ էլ որեւէ բաժնի նիստում: Միայն ինստիտուտի տնօրենի տարեկան ամփոփիչ հաշվետվության օրն է պարզվել, որ գրությունը հեղինակել է ինստիտուտի տնօրենությունը: Այդ դեպքում գրությունը պետք է ներկայացվեր ոչ թե ինստիտուտի, այլ տնօրենության անունից:

Այս կամայականությունը դեմ է ոչ միայն ներքին կանոնադրական-կանոնակարգային պահանջներին, այլեւ մարդկային-բարոյական, գիտական-մասնագիտական սկզբունքներին: Ինչպե՞ս կարելի է մի ամբողջ ինստիտուտի անունից գրել ըստ ամենայնի մերժելի մի նամակ եւ հրամցնել այն որպես ընդհանուր կարծիք:

Սա դեռ հարցի մի կողմն է, որ ամենեւին էլ պատահական վրիպում չէ, այլ տրամաբանական շարունակությունն այն մտայնության, որով ծրագրված, հետեւողական եւ համառ պայքար է տարվում ոչ հեռավոր անցյալի` 1920-30-ական թվականների պատմական իրողությունները սեփական շահի, անձնական համակրանքի եւ հակակրանքի մակարդակով, տնավարի եւ թայֆայորեն վերախմբագրելու ուղղությամբ` ի հեճուկս անառարկելի փաստերի, վկայությունների եւ վավերագրերի: Սա վտանգավոր եւ կործանարար մտայնություն է, որովհետեւ հակառակ է գիտականությանը, խղճին եւ բարոյականությանը: Պատմության համար անառարկելի է միայն մեկ ճշմարտություն` փաստի, վկայության ահեղ ճշմարտությունը, հակառակը կեղծիքն է, նենգափոխումը, խեղաթյուրումն ու հարմարեցումը:

Այս մտայնության ծննդոց պատմությունը հստակ է եւ տեսանելի. Ն. Զարյանը, Հ. Քոչարը ծնեցին եւ սնեցին Ա. Սահինյանին եւ Ս. Կապուտիկյանին: Ս. Կապուտիկյանը ծնեց եւ սնեց... Ծննդոց պատումի այս շղթան պետք է ընդհատվի, որպեսզի սարսափելի պատմությունը չկրկնվի, որպեսզի օրինաչափության ուժ ու կարգավիճակ չստանա չարափառությունը, մեծերին հալածելու, ոչնչացնելու մոլուցքը, որպեսզի չվարժվենք կեղծիքին, չօրինականացնենք սուտը, չերկրպագենք չեղած կուռքերին... Չը-կոր-ծան-վե՜նք...Խիզախություն պետք է ունենանք իրերն ու երեւույթները կոչելու իրենց անուններով եւ ոչ թե կնքահայրերի կամ կնքամայրերի ցուցումներին համապատասխան:

Եվ այսպես, ինչո՞վ է զբաղված գրականության ինստիտուտը, ի՞նչ է արել կամ անում մեր պատմության բախտորոշ ժամանակաշրջաններից մեկի`1920-30-ական թվականների գրապատմական իրողությունների բացահայտման ուղղությամբ: Ոչինչ: Բայց չէ՞ որ հենց ա՛յս ինստիտուտն էր պարտավոր կատարել այդ աշխատանքը` փոխարեն այն անպտուղ, ջղաձիգ ջանքերի, որոնք գործադրվում էին ճշմարտությանը հետամուտ մտավորականներին շուրջկալելու ուղղությամբ: Այս նամակը այդ ռազմավարության շարունակությունն է:

Ն. Ադալյանը եւ Ռ. Հովսեփյանն իրենց հրապարակումներում նոր փաստեր չեն շրջանառում, այլ հայտնի փաստերի անդրադարձով իրենց քաղաքացիական-մարդկային մոտեցումն են արտահայտում, ինչը միանգամայն ընդունելի է իր նպատակային հիմքով եւ ուղղվածությամբ («Գրական թերթ», 19 հոկտեմբերի, 21 դեկտեմբերի 2007): Ի՞նչն է սուտ կամ զրպարտություն (այսպես էր փաստի ճշմարտությունը մեկնաբանում Ս. Կապուտիկյանը), ի՞նչն է անմտածված եւ անհավասարակշռված (այս է պնդում Ս. Կապուտիկյանի շահերի պաշտպան, նրա իրավահաջորդ գրականության ինստիտուտի տնօրենությունը). այն, որ Հ. Քոչարը 1920-30-ականներին Ն. Զարյանի գլխավորությամբ տեւական ջարդարարական գործունեությո՞ւն է ծավալել մեր մեծերի` Ե. Չարենցի, Ա. Բակունցի, Գ. Մահարու դեմ: Այն, որ Ն. Զարյանն առաջարկել է «աքսորել, մաքրել, չեզոքացնել, հետապնդել եւ վերացնել» կոլեկտիվացմանն ընդդիմացող հայ գյուղացուն (Դ. Գասպարյան, Փակ դռների գաղտնիքը, Երեւան, 1994, էջ 675): Բայց չէ՞ որ կան փաստեր, ժամանակի մամուլ եւ հենց իրենց վկայությունները, առաջին հերթին Ն. Զարյանինը. «...1925 թ. դիսպուտում ես մերկացրեցի այժմ ձերբակալված հակահեղափոխական Մահարու մի պոեմի նացիոնալիստական բնույթը եւ Ե. Չարենցի հակասեմիտական տրամադրությունները...Այդ նույն տարում ես մերկացրեցի նույն Մահարու հակախորհրդային ալեգորիկ բանաստեղծությունը եւ հարց դրեցի գրողների միությունից նրան վտարելու մասին... Կոմֆրակցիայի առաջին իսկ նիստում ես մերկացրեցի Բակունցին...Հայաստանի խորհրդային գրողների առաջին համագումարում ես հանդես եկա ճառով եւ ...ցույց տվեցի Չարենցի, Բակունցի, Ալազանի, Մահարու, Թոթովենցի....գրքերում եւ հոդվածներում առկա նացիոնալիստական-տրոցկիստական գիծը...Բայց ես չմնացի Հայաստանի շրջանակներում: Հայ գրականության մեջ առկա նացիոնալիզմի դեմ ջախջախիչ ճառով (ընդդեմ Չարենցի, Բակունցի, Ալազանի եւ մյուսների) ես հանդես եկա Մոսկվայում` գրողների առաջին համամիութենական համագումարի ամբիոնից...Իմ առաջարկությամբ ժողովը (իմա` գրողների կուսկազմակերպության ժողով-Ռ. Ա.) միաձայն որոշեց կուսակցությունից Բակունցին հեռացնել...» (ընդգծումը` Ռ. Ա.) (տե՛ս Դ. Գասպարյան, Փակ դռների գաղտնիքը, էջ 656-662): «Մերկացրեցի»,«ջախջախիչ ճառով հանդես եկա» արտահայտությունները կրկնվում ու շեշտվում են արյունի ծարավ մոլագարի, ոխերիմ թշնամու դեմ կենաց ու մահու պայքարի ելածի կատաղությամբ ու եռանդով:

Բոլոր այս եւ մյուս գործողություններում Ն. Զարյանին գործակցել եւ աջակցել է Հ. Քոչարը: Ի՞նչ է սա, եթե ոչ դիվային, հանցագործ ոճրախմբի նպատակային եւ սեւեռուն պայքար ճշմարիտ գրականության եւ արժեքների դեմ: Ինչո՞ւ չխոսվի այս մասին, ինչո՞ւ չտրվեն գնահատականներ: Ինչու՞ են «երկրորդ ձեռք» անպետք ապրանքի պես իբրեւ հակափաստարկ շրջանառվում այն արդարացումները, թե իբր ժամանակներն էին այդպիսին, «դաժա՜ն, ահավո՜ր ժամանակները» (Ս. Կապուտիկյան, Հ. Քոչարը եւ իր ժամանակը, «Գրականագիտական հանդես», 2005, Ա տարի, էջ 215): Մինչդեռ նույն այդ ժամանակի մեջ Չարենցը, Բակունցը, Մահարին հայ գրականության տեսական-գեղագիտական հիմքերն էին ամրացնում ու հարստացնում, բարձր չափանիշներ պահում ու սահմանում, մարդկային խիզախումի եւ գաղափարական միասնության օրինակ ցույց տալիս: Իսկ «բոլշեւիկյան ագիտատոր» գրողները հայ հոգեւոր կյանքը գլխատելու, գրական հասուն հունձքը կրակին տալու, մեծերին բարոյապես եւ ֆիզիկապես ոչնչացնելու տենդագին որոնումների մեջ էին: Ահա թե ինչու էր Հ. Քոչարը հայտարարում. «Չարենցը մի քար է ընկած խորհրդային պոեզիայի ճանապարհին...պետք է Չարենցի այս գրականությունը ջախջախվի եւ դեն շպրտվի»: Նույն ոգով դահճապետ Ն. Զարյանն էր վերջին կործանարար հարվածները հասցնում ձերբակալված Բակունցին, որ բանտի ամայության մեջ շնչահեղձ էր լինում բանտարկման ամոթից, գրել չկարողանալու դատապարտվածությունից եւ մոտալուտ մահվան ահասարսուռ կանխազգացումից:

Ժամանակը նույնն էր բոլորի համար, ինչպես շրջանակը` նկարի. տարբեր էին դեմքերն ու դիմագծերը` զոհի եւ դահճի, մեծի եւ միջակի... Ինչպե՞ս կարելի է համահարթեցնել ամեն ինչ, միավորել չմեկտեղվող բեւեռները, դահճին բարեհոգաբա՜ր արդարացնել ու երեսպաշտորեն տեղավորել զոհի կողքին, որ նույնն է թե` մեղսակցել դահճին կամ վերարտադրել մարդկային այս տեսակն ու որակը: Իսկ խոշտանգված մեծե՞րը, խեղված մարդկային ճակատագրե՞րը, կիսատ մնացած ստեղծագործական ծրագրե՞րը, իսկ հայոց ոգու մորմո՞քը...

Եվ բավական է խաղարկել վաղուց արդեն մաշված, գործածությունից դուրս եկած այն խաղաթուղթը, թե Ն. Զարյանը եւ Հ. Քոչարը հայոց հոգեւոր կյանքի սերմնացաններն էին, առանց որոնց «խիստ թերի կլիներ...մեր ողջ հոգեւոր կյանքի պատմությունը»: Նախ` մեր հոգեւոր կյանքի պատմության ամբողջացման համար առավել կարեւոր խնդիրներ կան, դրանց թվում առաջնահերթը մեր պատմության մութ ու անճանաչ էջերի բացահայտումն է, գեղարվեստական արժեքների եւ գրապատմական փաստերի անաչառ վերանայումը` առանց քողարկելու, գունազարդելու, կեղծելու եւ հարմարեցնելու: Եվ ապա` խնդրո առարկա ժամանակի մեջ, այսինքն` 1920-30-ական թվականներին ո՛չ Ն. Զարյանը, ո՛չ Հ. Քոչարը արժեքավոր ոչինչ չեն ստեղծել: Շարժվող ժամանակը եւ բարեփոխվող գեղարվեստական միտքը բարեբախտաբար մահվան դատավճիռ են կայացրել նաեւ Ն. Զարյանի չարչրկվող պոեմի` «Ռուշանի քարափի» կապակցությամբ: Բացի այդ, պետք չէ միտումնավոր խառնել քննարկվող խնդիրները. մի դեպքում խնդիրը վերաբերում է մարդկային նկարագրին` փաստերի անառարկելի հավաստիությամբ, մյուս դեպքում` գրական ժառանգությանը` անհատական կարծիքի եւ ժամանակի հաշվեհարդարի սրբագրումներով: Ի՞նչ հանիրավի սեւացնելու մասին է խոսքը: Մի՞թե ոճրագործությունը, մատնությունն ու զրպարտությունը այլ գույն ունեն, եւ մի՞թե մեր` ապրողներիս պարտքը չէ այն դատապարտել` իբրեւ ազնիվ խնկարկում անմեղ զոհերի հիշատակին եւ իբրեւ հաստատում ճշմարտությանը զորակցելու մեր կամքին: Եվ հետո, մի՞թե Ն. Զարյանի քնարական առանձին հաջողված բանաստեղծություններ, «Արա Գեղեցիկ» դիցապատմական ողբերգությունը կամ Հ. Քոչարի «Նահապետ» վիպակը ի զորու են քավելու բոլոր այն աններելի մեղքերը, որոնք գիտակցաբար եւ անշեղորեն գործել են նրանց հեղինակները: Սա ի՞նչ անբարո մոտեցում է:

Շարունակելի

[Մտահոգ]

Շարունակություն

Տարակուսանք է հարուցում նաեւ այս հավատաքննիչների ապաշխարանքի ազնվությունը` «անգի՜ր-ինքնահո՜ս-հաշվեկշռվա՜ծ» մեղայականներով: Եվ ահա թե ինչո՞ւ: 1920-30-ականների վայրագություններից հետո գրական դաշտը ամայի էր: Սեւ գործը հասցվել էր հաղթական ավարտին. չկային Չարենցը, Բակունցը, Թոթովենցը: Մահարին աքսորված էր: Չկար այլեւս աշխատանքային-մարտական ճակատ ոճրախանձ մտքերի իրականացման համար: Իսկ վերահաս պատերազմը փոխեց իրադրությունը: Ոչ թե դահիճները դարձի եկան, այլ պայմանները փոխվեցին, եւ նրանք հարմար դիրքավորվեցին արդեն նոր պայմաններում: Ազգայնականների եւ ազգայինի դեմ նախկինում մղած նրանց խաչակրաց արշավանքը հանկարծահաս հրաշքի ուժով վերափոխվեց ամենայն ազգայինի հանդեպ սրբացումի: Բայց բավական էր փոքրիկ հպումը մոտակա անցյալին կամ նոր տաղանդի հայտնությունը, որպեսզի արթնանար եւ գործի դրվեր նախկին ոխն ու ոգին: Այդպես Ն. Զարյանն աքսորից վերադարձած Մահարուն «դիմավորեց»` նրա դեմ գրելով «բարոյական նորմեր ճանաչող մարդու համար անթույլատրելի «Ասք էությանը», 60-ական թվականների այդ «մատերիալը», որտեղ Մահարին մեղադրվում էր Թալեաթին արդարացնելու մեջ» (Գ. Աճեմյան, Մահարի-Կապուտիկյան-Զարյան..., «Ազգ», 19 մայիսի 2007), իսկ Հ. Քոչարը 1947 թ. երիտասարդ գրողների մասին զեկուցման մեջ իր անհեթեթ գնահատականներով ճակատագրական «պարտադիր կլիշե» դրեց հայոց բանաստեղծության մեկ այլ օրենսդրի` Պ. Սեւակի ստեղծագործության վրա (տե՛ս Ա. Արիստակեսյան, Պարույր Սեւակ, Երեւան, 1974, էջ 85): Ի՞նչ է սա, եթե ոչ կործանարար չարություն, մեծին տապալելու անսանձելի մտասեւեռում եւ հայոց հոգեւոր հերկը խորշակահարելու նպատակամիտում: Գրականության ինստիտուտի (իրականում`տնօրենության) համախոսականի «տառն ու ոգին» պաշտպանող «Բաց նամակ...»-ի հեղինակները («Գրական թերթ», 28 դեկտեմբերի 2007) ա՞յս ոգին են պաշտպանում, թե՞ իրենց կողմից «ակադեմիական» որակված գրի աղավաղված «տառը» (համախոսականում տեղ գտած - ինքնավստահորեն կրկնվող «ինչու՞ համար» սխալ արտահայտությունը):

Աղավաղված ոգի, աղավաղված լեզու, աղավաղված միտք ու փաստ... Նա- աղավաղված ճշմարտություն - խիղճ...… Սա է այս բոլոր աղավաղումների ս- հետագիծը:

Չափազանցված են եւ անիրական ոչ միայն այս հեղինակների գրական ժառանգությանը տրված բարձր գնահատականները, այլեւ նրանց հանրային գործունեությանը վերաբերող հայտարարությունները: Այսպես` Լ. Շանթի գործերի հրատարակման «կնճռոտ խնդրի լուծումը» («Գրական թերթ», 28 դեկտեմբերի 2007) չէր կարող կապված լինել Հ. Քոչարի անվան հետ այն պարզ պատճառով, որ Լ. Շանթի «Ընտիր երկերը» հրատարակվել է Հ. Քոչարի մահվանից (1965) երեք տարի հետո միայն`1968-ին: Նույն փաստարկումով` սխալ է նաեւ Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիրի կառուցման գործում նրա «վիթխարի» ավանդի մասին թմբկահարումը, որովհետեւ հուշահամալիրը եւս կառուցվել է 1968-ին, երբ Հ. Քոչարն արդեն չկար: Առավել քան անհեթեթ է այն պնդումը, թե «Հիսնականների կեսերից սկսած` Հրաչյա Քոչարի գործունեությունը խորապես նպաստեց մեր ժողովրդի ազգային զարթոնքին, նրա ե՛ւ հրապարակախոսությունը, ե՛ւ գեղարվեստական արձակը մեծ դեր կատարեցին այդ զարթոնքի մեջ» («Գրական թերթ», 23 նոյեմբերի 2007): Հ. Քոչարի հրապարակախոսությանը վերաբերող կարծիքը թողնում եմ հայտնողների մասնագիտական կողմնորոշմանը եւ ճաշակին: Իսկ գեղարվեստական արձակի առնչությամբ հիշեցնեմ միայն, որ գրապատմական որոշակի արժեք ներկայացնող Հ. Քոչարի միակ գործը` «Սպիտակ գիրք» ժողովածուն, հրատարակվել է ոչ թե հիսնականներին, այլ 1965-ին: Միջանկյալ հավելեմ նաեւ ազգային այդ զարթոնքի խոնարհ ծառաների` Պ. Սեւակի եւ Հ. Շիրազի անունները, որոնք այնպե՜ս խորամանկորեն շրջանցվում ու անտեսվում են Ն. Զարյանի եւ Հ. Քոչարի պաշտպանների կողմից: Փոխարենը` նզովքի պես նաիրյան բախտի վրա ծանրանում է մահագույժ երազանքը. «Երանի չէ՜ր հիմա էլ մի Քոչար լիներ, ու մեր ղեկավարներն էլ «քոչարի պարեին»» (իմա`Քոչարի թելադրանքով շարժվեին- Ռ. Ա.») (Ս. Կապուտիկյան, Հրաչյա Քոչարը եւ իր ժամանակը, նույն տեղում, էջ 203):

Մենք բոլորս կարող ենք կարծիք հայտնել եւ ընթացիկ գնահատականներ տալ միայն: Վերջնական, անբեկանելի վճիռ կայացնողը ժամանակն է: Իսկ ժամանակը վաղուց է արդեն իր անողոք ու արդար գնահատականը տվել դարմանի մղեղի պես թեթեւ նրանց վաստակին եւ ծանր ուրացումներին:

Բողոքարկողները թող դիմեն Բարձրյալին:

Հ.Գ. - Ճիշտ կլիներ, որ «Գրական թերթ»-ում ծավալված բանավեճը շարունակվեր հենց նույն թերթում: Այդպես չեղավ, որովհետեւ այս հոդվածը տպագրելու կապացությամբ հրավիրված թերթի խմբագրական խորհրդի նիստում որոշում կայացվեց թույլատրել հոդվածի տպագրությունը (իբրեւ թե թերթը ազատ է), սակայն որոշակի կրճատումներից եւ խմբագրումներից հետո: Որոշակին էլ վերաբերում էր խնդրի ծագումնաբանությունը ներկայացնող առանցքային դիտարկումին:

Գրականության ինստիտուտի տնօրեն եւ «Գրական թերթ»-ի խմբագրական խորհրդի անդամ Ա. Եղիազարյանի ձեռամբ նման կողմնակալ որոշում կայացնելու փաստն ինքնին խիստ մտահոգիչ է, որովհետեւ դրանով նախ` արտահայտվելու անսահմանափակ հնարավորություններ են արտոնվում բանավեճին մասնակից մի կողմին եւ թույլատրելի սահմաններ պարտադրվում մյուսին: Ապա` մի դեպքում խմբագրական խորհրդի թողտվությամբ շահարկվում է գրականության ինստիտուտի անունը եւ տպագրվում իսկությունը չճշտված մի համախոսական, մեկ այլ դեպքում թելադրվում են անթույլատրելի նախապայմաններ եւ պահանջներ: Այսօրինակ մոտեցումը ծառայում է ոչ թե ճշմարտությունը բացահայտելու նպատակին, այլ ազատ խոսքի պատրանք (նույնն է թե`ազատ խոսքի պատանք) ստեղծելու ջանքին:

Ցավալի է այն փաստը, որ Հայաստանի գրողների միության պաշտոնաթերթ «Գրական թերթ»-ը դարձել է անձնական շահառուների փակ բաժնետիրական ընկերություն, որտեղ որոշիչը ոչ թե գրական հետաքրքրություններն են եւ գրականության շահերը, այլ անձնական հարաբերություններն ու հաշիվները:

Մ.Աբեղյանի անվ. գրակ. ինստ. գիտաշխատող, բան. գիտ. դոկտոր

Հաջորդ համարում լույս տեսավ այս նամակը և ԱզատԵղիազարյանի պատասխան-հարցազրույցը
ՆԱՄԱԿ «ԱԶԳ» ԹԵՐԹԻ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆԸ

Հարգելի՛ խմբագրություն, Ձեր թերթում հրապարակված «Գրականության ինստիտուտի համախոսականի հետքերով» հոդվածում (26 հունիսի 2008) առանց հեղինակի գիտության կատարվել է որոշակի կրճատում, ինչի կապակցությամբ տեղին եւ անհրաժեշտ եմ համարում արտահայտել մի քանի նկատառումներ:

1920-30-ական թվականների պատմական իրողությունների եւ դեմքերի խեղաթյուրման փաստի ծագումնաբանական արմատներն ու զարգացումը ներկայացնելու համար հոդվածում նպատակահարմար էր գտնվել հստակ ուրվագծել երեւույթի ժառանգորդական շղթան: Սակայն տպագրության ժամանակ միանգամայն չնախատեսված հանգամանքներում Ն. Զարյան, Հ. Քոչար-Ա. Սահինյան, Ս. Կապուտիկյան-Ա. Եղիազարյան շղթայից հանվել է Ա. Եղիազարյանի անունը:
ՌՈՒԶԱՆ ԱՐԻՍՏԱԿԵՍՅԱՆ

Անձնական վիրավորանքներ հասցնելու պատճառով «Ազգը» նպատակահարմար չի գտել նամակի շարունակության հրապարակումը, ինչպես հեղինաի նախորդ հոդվածում հապավել էինք սույն նամակի վերջին արտահայտությունը

[Մտահոգ]

Ժամանակը՝ հավերժ քավության նոխա՞զ
Դժվար խորհրդածություններ դժվար ժամանակների մասին

Խորհրդային տոտալիտար մտածողության ուրվականը դեռ շարունակում է պտտվել մեր գլխավերում: Փլատակված երկրի «հոգեւոր» ժառանգները ամեն գնով պահպանում են դրա վերջին բեկորները, նրանք շարունակում են իշխել մեր ժամանակների վրա՝ տարբեր անկյուններում նույն մթնոլորտի մանրակերտերը ստեղծելով: Եվ մենք դեռ կքում ենք այդ տխեղծ շինվածքի փլատակաների տակ:

Եվ իրապես, մի՞թե 50-60 տարին կարող է շատ բան փոխել սերունդների՝ նույն մտայնության ու հոգեբանության այս կարծր իրավահաջորդության պայմաններում: Ի՜նչ այլընտրանքի կամ ինչ ազատության մասին կարող է մտածել, օրինակ, մտավորականը, ի՞նչ է թե գրականությունն ու արվեստն ինքնին ազատ է գլավլիտային բռնությունից: Երբ ինքը՝ գրողը, մտավորականը սոցիալապես ու մտածողությամբ ճորտացված է: Դա որեւէ բան չի հուշում արդյոք նախկին մնացորդային իրականությունից:

Այսօր արվեստն ու գրականությունը իջեցվել են հանրային անհրաժեշտության պատվանդաններից, որովհետեւ այն դադարել է տոտալիտար գաղափարախոսության հիմնական զենքը լինելուց (ուստի եւ հանրային հետաքրքրության առարկա չէ), այսօր դրան փոխարինել է նյութական ուժը եւ ոչ այնքան կոպիտ, որքան գայթակղությունը՝ ամենազոր դրամը:

Մտավորականն այսօր լուսանցքային վիճակում է: Այո, այսօրերի իրականությունից դժվար է անաչառ հայացք նետել 37-ի մթնոլորտին եւ այնտեղ տիրող մարդկային հարաբերություններին: Որովհետեւ իշխող ռեժիմը ստեղծել էր այնպիսի կառույցներ եւ կիրառում էր այնպիսի մեթոդներ, որի պայմաններում կաթվածահար էր լինում մարդկային բանականությունը եւ արթնանում էին ստո՛ր բնազդները. դա մարդկային հոգու ողբերգական շրջան էր: Տիրող ռեժիմին անհրաժեշտ էին հենց այդ ստոր բնազդները, եւ նա օգտագործում էր դրանք: Այո, կյանքը սեւ ու սպիտակի հակադրություն չէ, բայց, այնուամենայնիվ, խորքում՝ է: Ժամանակի այս «տարընթերցումների մեջ» մի բան հստակ է. միտումնե՛րը, որոնց հետեւում վստահաբար անտեսանելի ուժեր կան: Հենց այդ ուժերի միջեւ է պայքարը, եւ մենք, այդուհանդերձ, նրանց (որեւէ կողմի) կամակատարն ենք: Մսաղացային այդ մթնոլորտում եղել են մարդիկ (բոլոր ժամանակներում էլ կան), որոնք կարողացել են ապրել ինքնահավատարմության սկզբունքով եւ պահպանել Աստծո տված մարդկային կերպարը, կյանքի կերպն ու խիղճը:

Ահավասիկ այսօր մամուլի էջերում ծավալվում է մտքերի բախում 30-40-ականների մթնոլորտի եւ այդ մթնոլորտում ապրող եւ ստեղծագործող մարդկանց ու նրանց պահվածքի մասին: Մենք էլ, ինչպես ասում է իմ այսօրվա զրուցակիցը՝ գրականության ինստիտուտի տնօրեն Ազատ Եղիազարյանը, դատավոր չենք, որ դատենք: Որովհետեւ ասված է՝ «Մի՛ դատիր, որ չդատվես»: Մենք ընդամենը արձանագրում ենք, որ գնահատականի առավելագույնը, այնուամենայնիվ, տրվում է փորձության ամենադժվարին շրջանում: Մեզ տրված է առավելագույնը՝ ընտրության հնարավորությունը:


--------------------------------------------------------------------------------


- Պրն Եղիազարյան, մեր ոչ վաղ անցյալի գրական կյանքի վերարժեւորման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է այն ժամանակներում առարկայական (օբյեկտիվ) գնահատականներ տալու անհնարինությա՞մբ:

- Այո, 70 տարիների ընթացքում ստեղծվել էին կաղապարներ, որոնք ոչ միայն խանգարում էին գրականության զարգացմանը, այլեւ հնարավորություն չէին տալիս շատ թե քիչ անկողմնակալ գնահատել գրական իրողությունները:

- Ավելի որոշակի, ի՞նչ երեւույթներ ու գրողներ նկատի ունեք:

- Օրինակ, Ավետիք Իսահակյանի ստեղծագործությունը: Այդ մեծ բանաստեղծը հարգված ու սիրված էր Խորհրդային Հայաստանում: Բայց անգամ մահվանից հետո տասնամյակներ շարունակ հնարավոր չէր նրա ժառանգությունը հրապարակել ամբողջությամբ, հնարավոր չէր վերլուծել նրա ստեղծագործության շատ հատվածներ, որոնք հակասում էին խորհրդային գաղափարախոսությանը: Գրականության ինստիտուտը սկսել է նրա ստեղծագործության ակադեմիական հրատարակությունը 14 հատորով, որտեղ պետք է ընդգրկվի նրա ողջ ստեղծագործությունը առանց բացթողումների եւ հիմնավոր գիտական մոտեցումով: Այստեղ կլինեն, օրինակ, Իսահակյանի նամակներն ուղղված Հայ հեղափոխական դաշնակցության ղեկավար գործիչներին, որոնց մեջ շատ կարեւոր բաներ կան նրա ստեղծագործությունը հասկանալու համար:

- Կարծես միայն խորհրդային շրջանի գրականությունը չէ, որ կարիք ունի վերանայման, վերամեկնաբանության: Մեր միջնադարը նմանապես ներկայացել է մեկ ասպեկտով` զանց առնելով կրոնական, աստվածաբանական կողմը:

- Անշուշտ: Միջնադարյան գրականությունն ուսումնասիրելիս` շեշտը դրվել է աշխարհիկ գրականության վրա, հոգեւոր, դավանաբանական, եկեղեցական շատ հարուստ ժառանգությունն անտեսվել է:

Եվ ոչ միայն միջնադարը: Մեզանում տարիներ շարունակ միակողմանի են ներկայացվել ե՛ւ նախախորհրդային շրջանի շատ երկեր, ե՛ւ սփյուռքահայ գրականությունը: Մենք մեր հնարավորությունների սահմաններում աշխատում ենք լրացնել այդ բացը: Անցած տարիներին տպագրվել են գրքեր, հոդվածներ մեր գրականության պատմության տարբեր շրջանների վերաբերյալ, մանավանդ, նորագույն շրջանի, որտեղ հեղինակները փորձում են նոր հայացքով նայել այդ շրջանի գրականությանը: Իմ գրքերում, օրինակ («XX դարի հայ գրականություն: Դեմքեր եւ խնդիրներ», «Հայոց նորագույն գրականություն: Պատմության ուրվագիծ») ես փորձել եմ տալ մեր նոր եւ նորագույն գրականության որոշ խնդիրների նոր մեկանբանությունները: Ինստիտուտում գիտաժողովներ են անցկացվում, ատենախոսություններ են գրվում այդ թեմաների շուրջ: Հիմա ատենախոսություններ են գրվում Կոստան Զարյանի, Զահրատի մասին. պաշտպանվել են ատենախոսություններ` նվիրված Համաստեղի, Նիկողոս Սարաֆյանի, Գալուստ Կոստանդյանի, Հակոբ Օշականի ստեղծագործություններին, գրողների, որոնց մասին խորհրդային շրջանում կամ ընդունված չէր խոսել, կամ խոսվում էր բազում վերապահություններով, կարեւոր երկերի շրջանցումով: Ուզում եմ հիշել Վահան Տերյանի ծոռի` Գեւորգ Էմին-Տերյանի ատենախոսությունը եւ հոդվածները Տերյանի նամակների մասին, որոնք մինչ այդ ներկայացվել են միակողմանիորեն, հաճախ կրճատումներով: Ոսումնասիրվում, հրատարակության են պատրաստվում Համաստեղի, Վազգեն Շուշանյանի, Զարեհ Որբունու արխիվները, նամականին: Պատրաստվել է մենագրություն Վազգեն Շուշանյանի ստեղծագործության մասին: Սրանք բոլորը քայլեր են, որոնք տանում են դեպի մեր գրականության զարգացման ավելի ամբողջական եւ անխաթար պատկերի ստեղծման: Այսօր ինստիտուտում գրվում է հայ գրականության պատմություն՝ վեց հատորով: Վաղ է խոսել այդ նոր պատմության արժանիքների ու թերությունների մասին: Բայց այդ պատմությունը պետք է արտացոլի այսօրվա մեր ըմբռնումները, ընդհանրացնի հիշածս եւ այլ գրքերում, հոդվածներում, ատենախոսություններում ներկայացված տեսակետները:

Գրականության գիտական պատմության ստեղծման համար շատ կարեւոր են ակադեմիական հրատարակությունները: Վերն արդեն խոսեցի Իսահակյանի երկերի գիտական հրատարակության մասին: Ավելացնեմ, որ մենք արդեն հրատարակել ենք Լեւոն Շանթի երկերի ակադեմիական հավաքածուի 4-րդ հատորը, որն ընդգկում է նրա դրամաները: Շուտով կտպագրվեն կամ տպագրության կհանձնվեն մյուս հատորները: Սկզբունքը դարձյալ նույնն է` ներկայացնել գրողի ամբողջ ժառանգությունը` դրամատուրգիան, արձակը, պոեզիան, հրապարակախոսությունը, գիտական ուսումնասիրությունները, նամակները: Խորհրդային շրջանում, ինչպես գիտեք, հրատարակվել է միայն նրա գեղարվեստական երկերի միհատորյակը:

Պատրաստում ենք նաեւ Նիկոլ Աղբալյանի երկերի ակադեմիական հրատարակությունը: Բայց հայ գրականագետները այստեղ պարտքեր դեռ շատ ունեն տալու:

Հասունացել է Չարենցի ակադեմիական նոր հրատարակության անհրաժեշտությունը: Առաջին հրատարակությունից հետո հսկայական քանակությամբ նոր նյութեր են կուտակվել, փաստեր են ճշգրտվել եւ այդ բոլորը պետք է արտացոլվի ակադեմիական նոր հրատարակության մեջ: Հույս ունեմ, որ գրականության ինստիտուտը առաջիկա տարիներին կկարողանա սկսել այս կարեւորագույն աշխատանքը:

Շարունակելի

[Մտահոգ]

Շարունակություն

- Այնուամենայնիվ, գրական կրքերը շիկանում են 20-30-ականների մռայլ ժամանակների շուրջ:

- Իսկապես կրքերը շիկանում են, եւ չեմ կարծում որ շիկացած կրքերով հնարավոր է ճիշտ հայացք մշակել այդ տարիների գրականության մասին: Ձեր թերթի 2007 թ. հունվարի 12-ի համարում տպագրված է Գրիգոր Աճեմյանի «Մակբեթը չի լվանում ձեռքերը» հոդվածը, որի նախաբանում ասված է. «Գրականության ինստիտուտը իր հրապարակումով համառորեն չի ուզում ոչինչ փոխել 40-60-ական թթ. պաշտոնական եւ գաղափարական դիրքերից արված գնահատականների մեջ»:

Չեմ կարծում, թե պրն Աճեմյանը հիմքեր ունի այդպիսի պնդման համար: Նոր մոտեցումը չի նշանակում սպիտակի փոխարեն սեւ ներկ դնել կամ պլյուսի փոխարեն մինուս դնել: Եթե ամեն ինչ այդքան հեշտ լիներ, գիտության կարիք չէր լինի, առհասարակ մտածելու կարիք չէր լինի: Այս մոտեցումը մենք ժառանգել ենք խորհրդային շրջանից, երբ հեղափոխությունից հետո առատորեն կիրառվում էր մինուս-պլյուսների համակարգը: Սրանով մենք ընդամենը գիտակցաբար կամ ենթագիտակցաբար հեշտացնում ենք մեր գործը: Ի՞նչ է նշանակում, մեր ըմբռնմամբ, վերանայել հայ գրականության պատմություն: Դա նշանակում է, նախ եւ առաջ, հրաժարվել նեղ-կուսակցական եւ քաղաքական մոտեցումներից, գրողին եւ նրա գործը գնահատել միայն այդ գործի գեղարվեստական արժեքի, ժողովրդի պատմության այս կամ այն փուլը հարազատորեն արտացոլելու տեսանկյունից: Դաշնակցական, ռամկավար, կոմունիստ - այս բոլոր բնորոշումները անցնում են երկրորդ-երրորդ պլան, երբ մենք խոսում ենք գրականության մասին, Իսահակյանի, Շանթի, Ահարոնյանի, Աղբալյանի, Չարենցի, Բակունցի, Չոպանյանի, Թեքեյանի եւ մեր մյուս կուսակցական գրողների մասին: Ոչ թե հրաժարվել գրողների կուսակցական պատկանելությունը հիշելուց, այլ նրանց ստեղծագործությունը դիտել միայն ու միայն գրական երկի գեղարվեստական արժեքի չափանիշով, հայոց մշակույթի, պատմության լայն համատեքստում, ժողովրդի կենսագրության հետ սերտորեն կապված: Նաեւ փորձել դիտել այդ գրականությունը համաշխարհային գրական զարգացման համատեքստում:

Նոր մոտեցումը նշանակում է փորձել հայոց նոր գրականության երկու հատվածները` արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականությունը եւ սփյուռքահայ գրականությունը դիտել իբրեւ մեկ ազգային գրականության հատվածներ, փորձել հասկանալ նրանց բարդ հարաբերությունները, ընդհանրությունները եւ տարբերությունները: Մեր աշխատանքները գրվում են ա՛յս ոգով:

Նոր մոտեցումը ենթադրում է նաեւ ճշգրտել կոնկրետ գրական երեւույթների մեկնաբանության, հայ գրականության մեջ նրանց գրաված տեղի ճշգրտում կամ գոնե ճշգրտման փորձ: Օրինակ, Հակոբ Հակոբյանի դեպքում` նշել նրա գրաված իրական տեղը մեր գրականության մեջ իբրեւ բանվորական լավ երգերի հեղինակի, հրաժարվելով նրա դերի չափազանցումից (որն արվել էր արդեն խորհրդային վերջին տարիներին): Մեկ ուրիշ` նախորդից շատ տարբեր օրինակ: Մենք հիշում ենք Մահարու «Այրվող այգեստանների» շուրջ եղած վեճերը: Հիմա այդ վեպը պետք է գրավի իր իսկական տեղը նորագույն հայ գրականության պատմության մեջ, իր կրճատված հատվածներով, երկրորդ տարբերակով եւ այլն, իր բովանդակության անկողմնակալ մեկնաբանությամբ, որը պետք է բացահայտի այդ տաղանդավոր գործի առնչությունները Չարենցի «Երկիր Նաիրիի» եւ այլ գործերի հետ:

Իմ կարծիքով, նոր հայացքը հայ գրականությանը, մասնավորապես նորագույն գրականությանը պետք է հենվի այս սկզբունքներին:

- Գրիգոր Աճեմյանի հոդվածը որոշակի մարդու անվան հետ է կապված եւ որոշակի գործելակերպի, ըստ որում ինձ համար, օրինակ, կարեւորվում է որքան ժամանակը, մթնոլորտը, նույնքան էլ մատնիչի, մարդու այդ քստմնելի տեսակի, որը բոլոր ժամանակներում էլ ներկա է:

Եթե գրականության ինստիտուտը ունի գրական արժեքները վերանայելու խնդիր, ապա պիտի որ մշակած լինի որոշակի մոտեցում:Ո՞րն է դա:

- Կարծես թե մոտեցանք ամենավիճահարույց կետին: Ես էլ ձեզ նման եւ բոլոր նորմալ մարդկանց նման ատում եմ մարդկային արատները, մանավանդ` «մատնիչ» լինելու քստմնելի հակումը: Բայց գրականության ինստիտուտը դատարան չէ, որը մարդկանց արարքներին գնահատական տա, բեկանման ենթակա կամ անբեկանելի վճիռներ կայացնի: Ես կարծում եմ, գրականության ինստիտուտի եւ առհասարակ գրականագիտության խնդիրն ուրիշ է` ուսումնասիրել եւ հասկանալ ժամանակը, պատմությունը եւ ամենակարեւորը` տվյալ շրջանում ստեղծված գրականությունը: Այսպիսի համատեքստում տրվող գնահատականները բոլորովին տարբեր են այսօր այնքան հաճախ հնչող դատավճիռներից:

Կա մեկ ուրիշ տագնապալի իրողություն. մարդկանց պիտակավորում ենք «դահիճ» եւ «զոհ» պիտակներով եւ հետո, ըստ այնմ, գնահատականներ ենք տալիս նրանց ժառանգությանը: Այսինքն, քանի որ Նաիրի Զարյանն ու Հրաչյա Քոչարը դահիճ են հռչակվում, ապա, գրեթե ինքնաբերաբար, մեջտեղից դուրս է գալիս նրանց ստեղծագործության արժեքի խնդիրը: Այսպիսի մոտեցումը անաչառ մտածող մարդը, իմ համոզմամբ, չի կարող ընդունել:

- Ստեղծագործության գեղարվեստական չափանիշը ինչպե՞ս եք որոշում, սուբյեկտիվ մոտեցմա՞մբ նաեւ:

- Իսկ ի՞նչ է սուբյեկտիվ մոտեցումը: Եթե այն, ինչ նկարագրեցի վերեւում, այսինքն, եթե ես չեմ սիրում այս կամ այն գրողին իբրեւ մարդու, ուրեմն նրա ստեղծագործությունը չեմ ընդունում, այսպիսի մոտեցումը ինձ համար, իբրեւ գիտության մարդու, մերժելի է: Իսկ եթե խոսքն այն մասին է, որ մեկն իր անհատական ընկալումներն է դնում գրական երկի գնահատման հիմքում, սա ուրիշ խնդիր է: Առանց անհատական ընկալումների, գրական երկի գնահատում չի կարող լինել, բայց այդ ընկալումը ստուգվում է հասարակական վերաբերմունքով եւ ժամանակով: Այս դեպքում շատ դժվար պետք է լինի ապացուցել, որ «Արա Գեղեցիկը» կամ «Կարոտն» ու «Նահապետը» թույլ գործեր են:

- Սակայն տվյալ մարդկանց նկարագրի եւ ստեղծագործության միջեւ տարանջատում կատարվում է, այն հոգեբանությամբ նաեւ որ որեւէ մատնագրության հեղինակ բարձր գեղարվեստական մնայուն գործ չի կարող ստեղծել, միեւնույն է, դա վաղ թե ուշ պատվանդանից իջեցվելու է:

- Լավ, մի պահ ընդունեմ ձեր տեսակետը, որ վատ արարքներ թույլ տված մարդը լավ գործ գրել չի կարող: Բայց դուք բավականաչափ ծանո՞թ եք ժամանակին ու փաստերին այս կամ այն մարդուն «մատնագրության հեղինակ» կամ նման մի բան ասելու համար: Մի՞թե այդքան հեշտ է, այն էլ տասնամյակներ հետո, որեւէ մեկին այդքան անվերապահ գնահատականներ տալ: Չէ՞ որ մարդն այդքան պարզ էակ չէ, որ մեկ կամ մի քանի արարքներով բնութագրենք նրան: Դուք ահա այնքան վատ բաներ եք լսել ու կարդացել Նաիրի Զարյանի մասին: Բայց այդ մարդու մասին նաեւ շատ լավ բաներ կան գրված: Ձեզ խորհուրդ կտայի կարդալ, օրինակ, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Ռուբեն Զարյանի հուշերը Նաիրի Զարյանի մասին, որոնք գրվել են 1975 թ. Ն. Զարյանի մահվանից տարիներ հետո («Սովետական գրականություն», 1975, թիվ 6, էջեր 81-95): Ձեր առջեւ բոլորովին ուրիշ մարդ է: Կամ արխիվներում ծանոթացե՞լ եք նրա բոլոր ելույթներին զանազան ժողովներում: Չէ՞ որ նա ոչ միայն մեղադրել է, այլեւ պաշտպանել է մարդկանց, որոնք այդ օրերին պաշտպանության կարիք ունեին: Զարյանը գրել է Չարենցի ու Բակունցի դեմ, դա իրողություն է: Բայց դա իրողության միայն մի մասն է: Ծանոթացեք մյուս մասին եւ նոր միայն փորձեք գնահատականներ տալ: Սա` խնդրի մի կողմը: Կարդացեք արխիվներում, թե ինչ են գրել Զարյանի մասին քսանականներից սկսած, ինչպես են անվանել դեռ 1925-ին «մեշչան ինտելիգենտ նացիոնալիստ», «դաշնակցական խմբապետային էնտուզիազմով լցված երիտասարդ» (սրանք վերցված են «Նոյեմբեր» թերթում գրված հոդվածից): Քանի անգամ են նրան հիշեցրել փետրվարյան ապստամբությանը դաշնակցականների կողմից մասնակցելը, գնդապետ Մազմանյանի հիշատակին գրված բանաստեղծությունը, ինչպես են դիմել Ստալինին նրան պատժելու պահանջով, ինչպես են փաստաթղթեր կեղծել նրան պատժել տալու համար: Հազար ու մի նման փաստ կա արխիվներում: Այս մեղադրանքները ժամանակի լեզուն ու հոգեբանությունն էին:

- Ուզում եմ ընդգծել, որ ժամանակը եթե ինչ-որ տեղ ընդունենք որպես վերացական կատեգորիա` կարո՞ղ ենք ամեն ինչ նրա վրա բարդել` քավության նոխազ սարքելով: Ես խոսում եմ ռեժիմի ստեղծած մթնոլորտի եւ այդ ռեժիմին ծառայողների եւ կամ դրանից թեկուզ ներքին բավարարում ստացող տեսակի մասին:

- Կրկնեմ անուշադիր մարդկանց համար` այս փաստերը չեն նշանակում, որ պետք է մոռանալ մյուս փաստերը` հոդվածներն ու ելույթները զոհված գրողների դեմ: Բայց պետք է հիշել ամեն ինչ, փորձել տեսնել այդ մարդկանց հակասական, անմիանշանակ կերպարները իրենց ամբողջությամբ: Պետք է հասկանալ ժամանակի հոգեբանությունը:

Դժբախտաբար հիմա ընդունված է երեսնական թթ. գործիչների մասին խոսել առանց փաստերին ծանոթանալու, առանց ժամանակը պատկերացնելու փորձ գոնե անելու, միայն բերնեբերան անցնող անստույգ փաստերի հիման վրա: Ձեր թերթում Գ. Աճեմյանը գրել է, որ ընդամենը մի չորս հոգի էին իրենց պահում Զարյանի ու Քոչարի պես: Մի՞թե պրն Աճեմյանը այդքան անուշադիր է կարդացել արխիվային նյութերն ու մամուլի հրապարակումները: Քանի՜-քանի տխուր նյութեր կարելի է գտնել այնտեղ, գրված ամենատարբեր մարդկանց կողմից: Մի՞թե նրա աչքով չի ընկել, օրինակ, Վահան Թոթովենցի հրաշալի վիպակի («Կյանքը հին-հռովմեական ճանապարհի վրա») մասին գրված իսկապես ջարդարարական հոդվածը, որի հեղինակին եւս շատ չանցած աքսորեցին Սիբիր:

Կամ դարձյալ ձեր թերթում տպագրված` մեր ինստիտուտի աշխատակցուհու հոդվածը: Խոսում է նույնիսկ առանց 90-ական թթ. եւ հետո հրապարակված փաստերին ծանոթանալու: Ասում է, որ Քոչարը չէր կարող Շանթի հրատարակության խնդրով զբաղվել, քանի որ Շանթի հատորը լույս է տեսել Քոչարի մահից հետո: Բայց կա հայ մտավորականների հետ Անաստաս Միկոյանի 1961 թ. մարտի 14-ի հանդիպման սղագրությունը («Գրական թերթ» 1992, 14 փետրվարի), որտեղ Քոչարը Հրաչյա Հովհաննիսյանի եւ մյուսների հետ դնում է Շանթի միհատորյակի հրատարակության հարցը: Կամ Սարդարապատի հուշահամալիրի կառուցումը: Աշխատակցուհին ասում է, որ դա էլ կառուցվել է Քոչարի մահվանից հետո, այսինքն, Քոչարը որեւէ մասնակցություն չէր կարող ունենալ դրան: Բայց կարդացեք այն տարիներին ՀԿԿ Հոկտեմբերյան շրջկոմի քարտուղար Վ. Դարբինյանի հուշերը (տե՛ս Կլարա Թերզյան, Բույլ մեծաց, 2001, էջ 85) : Նա ուղղակի ասում է, որ այդ հուշահամալիրի կառուցման մտահղացումը Քոչարինն է:

Քանի որ հիշեցի Ռ. Արիստակեսյանի հոդվածը, ասեմ, որ այնտեղ առնվազն մեկ փաստ գիտակցորեն աղավաղվել է` Քոչարի մեղքերի շարանը մեծացնելու համար. 1947 թ. «Սովետական գրականություն եւ արվեստ» հանդեսում տպագրվել է Քոչարի հոդվածը երիտասարդ գրողների մասին` «Գրական նոր սերունդը եւ նրա խնդիրները»: Քոչարը թվում է երիտասարդների արժանիքները եւ նրանց դիտողություններ անում: Դրանց մեջ է եւ Պարույր Սեւակը: Վերլուծությունը իր ժամանակինն է, Սեւակի ոճի առանձնահատկությունները ըմբռնված չեն: Սակայն սովորական հոդված է, որի մեջ որեւէ մեղադրանք կամ նույնիսկ խիստ քննադատություն չկա: Բայց, ահա, ինչպես պնդում է, բառեր չխնայելով, Արիստակեսյանը, Քոչարը «ունեցել է կործանարար չարություն , մեծին տապալելու անսանձելի մտասեւեռում» նաեւ Սեւակի հանդեպ...

[Մտահոգ]

Կրկնեմ նորից` շատ կարեւոր է ժամանակը հասկանալը (հատուկ իմ ընդդիմախոսների համար ընդգծում եմ` հասկանալը, բայց ոչ թե արդարացնելը): 20-30-ական թթ. խորհրդային հասարակության ամենաբնորոշ գծերից մեկը մոլեռանդությունն էր: Հիմա արդեն պարզ է, որ դա մարդու էության ամենաարատավոր, վտանգավոր կողմերից մեկն է: Մոլեռանդ մարդը պատրաստ է հանուն այս կամ այն գաղափարի, որն ինքն համարում է ամենաճշմարիտը, զոհել մեկի կամ շատերի կյանքը: Հեղափոխական եւ հետհեղափոխական առաջին տարիներին մոլեռանդությունը երիտասարդ մարդկանց մեծ մասի բնորոշ գծերից էր: Այդ ախտով տառապել են հեղափոխության հետ գրականություն մտած գրողներից շատերը, անգամ ամենատաղանդավորները: Զարյանն ու Քոչարը թերեւս ամենամոլեռանդներից էին: Գումարեցեք սրան մահվան սարսափը, որը հատկապես երեսնականների կեսերից ավելի ու ավելի էր պարուրում մարդկանց հոգիները: Մի անգամ եւս կարդացեք Չարենցի նամակը Մարիետա Շահինյանին, որտեղ բանաստեղծը խնդրում է Ստալինին բացատրել, որ իր «Աքիլլե՞ս, թե՞ Պիերո» պոեմը ոչ թե Ստալինի դեմ է, այլ նրա փառաբանությունն է: Ի՞նչն է այստեղ ավելի ուժեղ` վա՞խը, թե՞ հավատը...

Երբ գրում էին մեկը մյուսի դեմ, խոսում էին ե՛ւ գրական նախանձը, ե՛ւ մոլեռանդությունը, ե՛ւ սարսափը, կյանքը մի կերպ փրկելու ձգտումը:

Այն ամենը, ինչ այստեղ ասվեց, կապ չունի Զարյանին կամ մեկ ուրիշին արդարացնելու կամ պաշտպանելու հետ: Առհասարակ այդ բառերն այստեղ ավելորդ են: Մեզանից ամեն մեկը կարող է սիրել կամ ատել երեսնականների մարդկանցից մեկին կամ մյուսին: Բայց առարկայական գնահատականները դրանցով չեն փոխարինվի:

- Ընթերցողական շրջանում շատ մռայլ տպավորություն թողեցին Ստ. Զորյանի հուշերը Հրաչյա Քոչարի գործունեության մասին, որն իր ազդեցությունն ունեցավ նաեւ ձեր հիշատակած այդ շատ թե քիչ ընդունելի գործերի («Արա Գեղեցիկի», «Նահապետի», «Կարոտի») ընկալման վրա` ոչ-դրական առումով:

- Ամեն հրապարակումից հետո գրական երկերի գնահատականները չեն կարող փոխվել: Եթե անգամ Զորյանի գրածները բոլորը ճիշտ լինեին (մի՛ մոռացեք, որ դրանք մի մարդու սուբյեկտիվ կարծիքներ են), դարձյալ դրանով այդ գործերի տեղը մեր նորագույն գրականության մեջ չէր կարող փոխվել: Ռուբեն Հովսեփյանը, ինչպես գիտեք, մի կրքոտ հոդված գրեց Քոչարի դեմ, իբրեւ մեր ինստիտուտի կողմից հրապարակված հայտարարության պատասխան: Բնականաբար, մեզ հետ միասին, մի լավ ջարդեց ե՛ւ Քոչարին, ե՛ւ խոր կասկած հայտնեց նրա գործերի արժեքի վերաբերյալ: Բայց մենք գիտենք, որ նա սցենար է գրել Քոչարի «Կարոտի» հիման վրա: Չպիտի հարցնենք` ինչու՞ էր գրում: Լավ է արել, որ գրել է, որովհետեւ «Կարոտը» լավ գործ է: Բայց ուրիշ բան է անհասկանալի մնում` ինչպե՞ս կարող էր այդքան կտրուկ փոխվել Հովսեփյանի կարծիքը Քոչարի եւ նրա գործի մասին:

- Ձեր մոտեցումներից այնպիսի տպավորություն է ստացվում, որ դուք հավասարության նշան եք դնում երեսնական թթ. գործիչների միջեւ: Մինչդեռ կյանքից ողբերգականորեն հեռացան Չարենցը, Բակունցը, ուրիշները, շատերն էլ աքսորվեցին:

- Իմ վիճակը այս դեպքում շատ անշահավետ է: Շատ հեշտ է ամբողջ կրքով հարձակվել այն մարդկանց վրա, որոնք այսօր ի վիճակի էլ չեն պատասխանելու, որովհետեւ վաղուց արդեն չկան: Ես գերադասում եմ փորձել հասկանալ-հասկանալ իրականությունը, այդ իրականության գործիչներին: Հնարավոր է, եւ սխալվում եմ: Բայց ինձ ճշմարտությունն է հետաքրքրում, ամբողջ ճշմարտությունը, անկախ այն բանից, դառն է այն, թե քաղցր:

Հիմա ես մտածում եմ, որ ինձ կարող են նաեւ «հակաչարենցական» (Չարենցի թշնամի) համարել: Մեր այսօրվա մտածողությունը շատ հակված է այսպիսի սխեմաների: Եթե ես փորձում եմ նրա հակառակորդների մասին խոսել անկողմնակալորեն, ուրեմն Չարենցի դեմ եմ: Սակայն Չարենցն ինքը տուժում է մեր մտածողության այդ առանձնահատկությունից: Նա XX դարի մեծագույն բանաստեղծներից մեկն է համաեվրոպական համատեքստում: Բայց մենք ավելի շատ տարված ենք նրա հետապնդումների, բանտային տառապանքների, նրա հակառակորդներին հետմահու, նորից ու նորից նշավակելու կրքով, քան թե մեծ բանաստեղծի գրական ժառանգության ըմբռնմամբ: Բոլորովին վերջերս տպագրվել է իմ գիրքը` «Պատմության երգեհոնը: Եղիշե Չարենց»: Այդ գրքի վրա աշխատելիս` ես նորից ու նորից բախվում էի նրա մտածողության զարմանալի առանձնահատկություններին, որոնք նրան կապում են ոչ միայն մեր դասական ավանդներին, այլեւ արեւմտյան գրական զարգացման միտումներին, մեր ազգային ճակատագրի նրա` տարածվածից միանգամայն տարբեր ընկալմանը, որը երկար մտորումների, վեճերի առատ նյութ է տալիս: Ա՛յս խնդիրները պետք է լինեն չարենցագիտության ուշադրության կենտրոնում:

Այո, հայ գրականության պատմության, առհասարակ հայոց պատմության մեջ միշտ կմնա ցավը մեր մեծ գրողների ճակատագրի համար, միշտ կմնա ցանկությունը նորից ու նորից փորձել հասկանալ կատարվածը: Բայց մի՞թե դրանից հետեւում է, որ կենդանի մնացածներին պետք է անվերապահորեն դատապարտել: Մենք պետք է փորձենք ազատվել 30-ական թթ. մթնոլորտի ճնշումից, նորից ու նորից պիտակներ կպցնելու, մեռածների ու ողջերի հասցեին մեղադրանքներ հնչեցնելու գայթակղությունից : Այդպես ճշմարտության չենք հասնի: Դուք փորձեք նայել այս վեճի առիթով տպագրված նյութերը: Մի զարմանալի անհանդուրժողականություն, մեկին անպայման դահիճ, մյուսին զոհ հռչակելու պահանջ՝ սրանից բխող բոլոր հետեւանքներով (փողոցներն ու դպրոցները վերակոչել), իրենցից տարբեր մտածողներին անարգանքի սյունին գամելու, մեղավորներ գտնելու (ո՞վ է գրիչ շարժել, ինչպե՞ս եւ ինչո՞ւ են ստորագրել մտավորականների նամակը) կիրք... Ինստիտուտն են հաշվեհարդարի կանչում սարսափազդու բառերով` ինստիտուտն անցյալում «երկրորդական դեր չէր ստանձնել բռնապետության քարոզչական մեքենայում»: Ոչ մի ցանկություն` գոնե մի քիչ ուշադիր կարդալու հայտարարությունն ու նամակը, մի քիչ մտածելու նրանց ասածի մասին, մի քիչ կասկածելու... Մեր ժամանակներում որտեղի՞ց այս կրքերը, որոնք երբեմն, ինչպես մեր աշխատակցուհու հոդվածում, շատ են մանր, տգեղ ու անձնական:

- 30-ականները ծանր փորձության ժամանակներ էին: Բայց այդպիսի շրջաններ էլի են եղել: Մի՞թե այդպիսի պահերին բոլորն են դառնում անողոք մեքենայի հլու կամակատար. բայց ոմանք էլ ակտիվ գործիչներ էին, չէ՞: Մի՞թե ժամանակները մարդկային հորինվածք չեն: Ովքե՞ր են ի վերջո եղանակ ստեղծողները, ինչպե՞ս է առաջանում այդպիսի մթնոլորտը: Արդարացնե՞լ երեւույթները, մարդկանց միայն ժամանակի, մթնոլորտի գոյությամբ եւ անտեսե՞լ հենց այդպիսի դժվարին պայմաններում շիտակ ընտրություն անելու կամքը: Չէ՞ որ, բանաստեղծի բնորոշումով դա եւ փշոտ, եւ փորձանք բերող ճանապարհ է:

- Ես վերեւում արդեն փորձեցի բնութագրել երեսնական թվականների որոշ առանձնահատկություններ: Այո, ժամանակների բովանդակությունը մարդիկ են ստեղծում, բայց ոչ թե այս կամ այն անհատը կամ անհատները, այլ զանգվածները, որոնք աստված գիտի ինչով են կառավարվում այդպիսի ժամանակներում: Եվ միշտ գտնվում են մարդիկ, որոնք հմտորեն օգտագործում են զանգվածների, այս դեպքում իսկապես ամբոխների բնազդները իրենց օգտին: Ստալինը հենց այդպես վարվեց 30-ականներին: Դուք երեւի լսել եք երեսնական թթ. ցուցադրական դատավարությունների մասին, երբ բանտերում ու աքսորում կոփված մարդիկ ընդունում էին իրենց չեղած մեղքերը կուսակցության հանդեպ: Ստալինի ստեղծած մեքենան կարողանում էր կոտրել նույնիսկ շատ ուժեղ մարդկանց: Նա շատ բան կարողացավ օգտագործել, այդ թվում եւ մարդկանց հավատը այն բանի հանդեպ, որ նոր ու արդար կյանք է կառուցվում: Դրան զուգակցեց ամենաուժեղ պատժիչ մեխանիզմներից մեկը, որ երբեւէ եղել էր նոր ժամանակներում: Մարդիկ կարող էին եւ ինքնասպանություն գործել այդպիսի ժամանակներում, հանցագործություններին մասնակից չդառնալու համար: Օրինակ, Ստալինի շրջապատում այդպես վարվեց Օրջոնիկիձեն: Իսկ ահա մեր հայրենակիցը, մեր ժամանակների ամենատաղանդավոր պետական գործիչներից մեկը` Անաստաս Միկոյանը, կենդանի մնաց եւ մյուս ղեկավարների հետ միասին ստորագրեց բազմաթիվ մահավճիռներ անմեղ մարդկանց: Այդ մասին ցավով խոսում է Միկոյանի կրտսեր որդին` Սերգո Միկոյանը: Միկոյանն էլ անզոր էր մեքենայի դեմ եւ մարդկային բարոյականության դեմ ծանր հանցանքներ գործեց: Բայց դուք գիտեք, թե հետագայում ինչքան լավ բաներ կատարեց մեր հայրենակիցը: Ափսոս, Հայաստանում միայն ձեր թերթը նշեց նրա ծննդյան հարյուրամյակը: Ռուսական մի փաստագրական կինոնկարում ասում են, որ նա երկու թե երեք անգամ աշխարհը փրկեց միջուկային պատերազմից: Ափսոսա՞նք, որ Միկոյանը ինքնասպանություն չգործեց... Կամ կասկածով հարցնե՞նք, թե ինչու, օրինակ, Աղասի Խանջյանին սպանեցին, իսկ նրան` ոչ... Այսպիսի երեւույթները միայն անկողմնակալ, քննական հայացքով կարելի է հասկանալ, այն էլ, վախենամ, ոչ մինչեւ վերջ...

Այնպես որ բարոյական ընտրության խնդիրը այնքան էլ պարզ չէ: Հոգու շատ մեծ ուժ էր պահանջվում երեսնական թթ. պայմաններում պետական-կուսակցական մեքենայի թելադրածը մերժելու համար: Բայց ամեն մարդ չի կարող նմանվել միջնադարյան սրբերին կամ նոր ժամանակների այն հերոսներին, որոնք սարսափելի կտտանքներից` բարոյական եւ ֆիզիկական, չէին վախենում: Մենք հիանում ենք այս սրբերով եւ հերոսներով, կուզեինք նմանվել նրանց: Բայց հոգու այդ աննկունությունը քչերին է տրված: Հիշեք Գալիլեյին... Վերջապես, այն իրականությունը, որը մարդուն ենթարկում է այդպիսի փորձությունների, անմարդկային իրականություն է. մարդը ծնվել է ոչ թե այդպիսի փորձությունների համար, այլ իր միակ կյանքը բնականոն պայմաններում ապրելու համար: Երբ մարդուն զրկում են այդ բնականոն կյանքից, արդեն դժվար է կանխագուշակել նրա արարքները:

Կուզեի նաեւ, որ մարդիկ փորձեին երեսնականների գործիչներին ներկայացվող պահանջներով դատել այսօրվա մարդկանց: Այսօր մահվան եւ բանտերում ու սիբիրյան տայգայում փտելու վտանգ չկա, բայց բարոյական ընտրության հնարավարությունից քանի՞սն են օգտվում, մտավորականության քանի՞ սկզբունքային ելույթ եք հիշում մեր օրերի անարդարությունների, անսքող կաշառակերության, ժողովրդի սեփականությունը յուրացրած եւ մեր կողքին ապրող կոնկրետ մարդկանց դեմ...

[Մտահոգ]

Դուք իրավացիորեն խոսում եք գիտնականի անկողմնակալ հայացքի մասին: Համախոսականում ասվում է, որ Քոչարը նպաստել է ազգային զարթոնքին: Առհասարակ այդ համախոսականը շատ միակողմանի վերաբերմունք է:

- Դուք հիմա հիշում եք երեւի Քոչարի ելույթը Չարենցի դեմ եւ ըմբոստանում` մի՞թե այդպիսի մարդը կարող էր նպաստել ազգային զարթոնքին: Պատկերացրեք, որ կարող էր, կարող էր ուրիշ լավ բաներ էլ անել, ինչքան էլ դա անըմբռնելի թվա: Վերջապես, կա պատմությունը: Լավ նայեք այդ պատմությանը եւ կտեսնեք, որ Քոչարը հիսնականներից հետո շատ լավ բաներ է արել:

- Ի՞նչ կարծիք ունեք փողոցները կամ այլ հաստատություններ հիշյալ մարդկանց անուններով կոչելու վերաբերյալ:

- Թույլ տվեք հիշել մի փաստ ոչ հայկական իրականությունից. մեզ մոտ դա երեւի անհնար էր: Ասում են, Լոնդոնում դրված են անգլիական թագավորի եւ նրան գլխատել տված Օլիվեր Կրոմվելի կիսանդրիները: Անգլիացիներից ոչ մեկը, ինչքան գիտեմ, չի բողոքում: Այնինչ, Գ. Աճեմյանի տերմինաբանությամբ, Կրոմվելը դահիճն է, իսկ թագավորը` զոհը: Իսկ անգլիացիների տրամաբանությամբ երկուսն էլ իրենց պատմությունն են, թեեւ, չեմ կասկածում, անգլիացիներից ոմանք համակրում են թագավորին, իսկ մյուսները` Կրոմվելին:

Այնպես որ այդ փողոցները վերակոչելու, դպրոցներին այլ անուններ տալու կոչերը, կարծում եմ, անտեղի են: Ես կարող եմ հասկանալ Գրիգոր Աճեմյանին: Բայց նույնիսկ որդիական զգացմունքները չպետք է այդքան նեղացնեն հայացքը պատմության հանդեպ:

Իսկ եթե որեւէ նշանավոր հայ գրողի հիշատակն հավերժացված չէ Հայաստանում, ապա դա նաեւ իմ, իբրեւ գրականության ինստիտուտի տնօրենի մեղքն է, եւ դա պետք է ուղղվի...

- Չե՞ք կարծում, որ այդ ողբերգական ժամանակների վավերագրերի հրատարակության անհրաժեշտություն կա:

- Լավ հարց է, բայց մի քիչ ուշացած: Այդ անհրաժեշտությունը վաղուց արդեն հասունացել է: Երկու ամիս առաջ ինստիտուտի գիտխորհուրդը որոշում է կայացրել այդպիսի ժողովածու ստեղծելու մասին, ֆինանսավորումը կա, եւ համապատասխան խումբն արդեն աշխատանքի է անցել: Մենք աշխատելու ենք, հնարավորության սահմաններում, ամբողջականորեն ներկայացնել 20-30-ական թթ. այնպես, ինչպես դրանք արտացոլվել են փաստաթղթերում:

- Եվ մի այսպիսի «ժամանակավրեպ» հարց. այսօրվա մեր ժամանակը եւ մտավորականի խիղճը ինչպե՞ս կբնութագրեք:

- Դժբախտաբար, իմ տպավորությամբ, մտավորականությունը խճճվել է այսօրվա անհասկանալի հարաբերություններում: Բարոյական արժեքները արագորեն հողմնահարվում են: Հապա մի մտածեք` մենք սկսում ենք վարժվել այն բանին, որ կաշառակերությունը լայնորեն տարածվում է եւ կրթական հիմնարկներում: Եվ ուսանողներից կաշառք հավաքող դասախոսին կարող ենք մեդալներ ու պատիվներ տալ, ոգեւորված ճառեր ասել նրա ծառայությունների մասին: Եվ հետո էլ շարունակել խոսել բարձր սկզբունքներից ու գրականության դերից... Ես այսպիսի բաները չեմ հասկանում, չեմ հասկացել երբեք: Շատ վտանգավոր բան է, երբ հասարակությունը հաշտվում է բացարձակ արժեքների կորստի հետ: Բայց մենք հիմա այդպիսի ժամանակներում ենք ապրում:

[Մտահոգ]

ՊԱՏԱՍԽԱՆ ԴԱՆՏԵՍՆԵՐԻ ՆՈՐՕՐՅԱ ՊԱՇՏՊԱՆՆԵՐԻՆ

ԳՐԻԳՈՐ ԱՃԵՄՅԱՆ
«Սիրելի Ազատ.
...Եթե դու հեռու լինեիր մոսկովյան գրական մամուլից, ես չէի զարմանա. բայց դու այն մարդն ես, որ կարդում ես ու հետեւում գրական թերթերին եւ ամսագրերին. մեր (Երեւանի) գրական ճահճացման պատճառներից մեկը մեր գրական մամուլի խեղճությունն է, թե՛ քանակով թե՛ որակով... Ինչո՞ւ մեր քննադատությունն ու գրականությունը հասան այս օրին,- նորից եմ կրկնում,- քննադատության մեղքով: Տանը կատու չկա, մկները «հանգյո-հանգյո» են պարում. այս «հանգյո»-ն մկնապար է, երեւի նրանց ֆոկստրոտը: Թող մի կատուն տանը լինե՞ր... Մարդիկ կքաշվեին, կամաչեին հրապարակային, տպագրական խոսքից: Իսկ հիմա... հաստ ու բարակ մի հաշիվ է, չափանիշը` «հասարակական կարծիք»-ը. իսկ դու չե՞ս տեսնում, թե այդ հասարակական կարծիքը ի՜նչ աղբեր է կուլ տալիս... Ո՞վ պիտի կազմավորեր «հասարակականը»: Ե՞ս, իհարկե, ոչ, դո՞ւ,- անկասկած այո:
Այո, միշտ էլ եղել է, ազնիվ գրականության հետ աճել է նաեւ մոլախոտը, բայց այսպիսի հարաբերություն ե՞րբ է եղել, երբ գրողները հաշվվում են 260, իսկ նրանց արանքում 10-ը իսկականը հազիվ ճարես: Մի՛ գրողի դեմ այսքան խոտանարա՞ր... այսպիսի բոստան ե՞րբ է եղել...
Կարիք կա՞ ապացուցելու, որ եթե Չարենցի, Ակսելի, Զաբել Եսայանի, Թոթովենցի կորստից հետո մնացյալները մի քիչ հոգատարություն եւ քաղաքացիական քաջություն հանդես բերեին, մեր արձակը չէր հասնի այս ողբալի աստիճանին... Տասնյակ տարիներ իշխել են գրական քյոխվաները, որոնք թազբեհով կամ առանց թազբեհի ինքնագոհ դեմքով փոլթա են տվել գրականության տախտամածի վրա, կամ հոխորտ ու անձնապաստան ծանր սաբոգներով առաջ են անցել ժամանակի քննության համար անպետք գործերով, ուրախ տիրող մակարդակից, որովհետեւ այդ մակարդակի վրա հեշտ է եղել իշխելը եւ առանձնանալ իրենց բոյ-բուսաթով, բոյ-բուսաթ, որը չի հասել Շիրվանի պ...:

Մինչեւ ե՞րբ...»:
...Խոստովանեմ, վերոհիշյալն ամբողջովին պատկանում է Գուրգեն Մահարու գրչին, բացառությամբ առաջին տողի: Այն ուղղված է «Սիրելի Լեւոնին», 60-ական թվականների կարկառուն գրականագետ Լեւոն Հախվերդյանին: Ես հապավել եմ միայն Շիրվանզադեի անվանը հետեւող գոտկատեղից ներքեւ գտնվող բառը եւ փոխել առաջին տողը: Այս վերջինը` ժամանակների նմանությունն ընդգծելու համար: Բայց թող ոչ ոք չկասկածի, որ եթե Գ. Մահարին գրեր նամակ Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի տնօրեն Ազատ Եղիազարյանին, ապա կկրկներ «սիրելին», քանի որ այլ կերպ դժվար է դիմել երկու միջակ գրողների մեջ անհուսորեն խճճված մարդուն...
Ազատ Եղիազարյանը հանդես է եկել «Ազգ»-ի փետրվարի 9-ի թիվ 3 «Մշակույթ» հավելվածում ծավալուն, երկու էջ զբաղեցնող հարցազրույցով, որին խմբագրությունը տվել է «Ժամանակը` հավերժ քավության նոխա՞զ» խորագիրը: Նա փորձել է պատասխանել «Գրական թերթում» եւ «Ազգում» լույս տեսած հրապարակումներին, որոնց նյութը Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի` 30-ական թվականների մատնիչական գործունեությունն էր եւ նրանց գրական ժառանգության վերանայման պահանջը: Մի կողմից նա կարծես համաձայնել է արծարծված հարցերին, մյուսից` մերժել դրանք բոլորը: Ահա թե ինչու եւ առանց վարանելու` «սիրելի՜»...
Փորձենք մենք էլ անդրադառնալ հարցազրույցին` աշխատելով լինել համառոտ եւ, որ պակաս կարեւոր չէ` ուղղագիծ:
Դժբախտաբար ես չեմ կարող հարցազրույցի հեղինակին վերադարձնել նրա հաճոյախոսականն այն մասին, թե ինքը հասկանում է ինձ: Եթե նման «հասկանալուն» հետեւում է մեղադրականը, որ որդիական զգացմունքները նեղացրել են իմ հայացքները պատմության նկատմամբ, ապա ես ո չ մ ի կերպ չեմ հ ա ս կ ա ն ո ւ մ նրան (Ընդգծումներն ու անջատումներն իմն են.- Գր. Ա.): Յուրաքանչյուր մարդ իր կենսագրության տերն է, եւ եթե նա չի գործել խոշոր սխալներ, ապա հաշտվում է անցած ճանապարհի հետ այնպես բնական, ինչպես, ասենք` իր ազգանվան հետ: Որքան էլ ցավեմ Գուրգեն Մահարուն վիճակված փորձությունների համար, հավատացնում եմ, քենը եւ թույնը չեն, որ մղում են ինձ նման հրապարակումների: Ոչ էլ անհայր մանկությունը եւ պատանեկությունը, որոնց հետ եղել եմ եւ մնացել հաշտ, ասես այլ կերպ չէր էլ կարող լինել: Բայց ես ապրում եմ XXI դարում, քաղաքացին եմ Հայաստանի Հանրապետության, եւ ինձ, որպես շարքային ընթերցողի եւ քաղաքացու մտահոգում է այսօրվա մեր գրականության եւ գրականագիտության վիճակը: Դա է պատճառը, որ ես թույլ տվեցի ինձ վերահասցեագրել չորս տասնամյակից ավելի վաղեմություն ունեցող նամակը: Ինչ-որ նմանություն զգացի այնտեղ նկարագրվող ժամանակի եւ մեր օրերի միջեւ, չնայած այն ժամանակ կային գրական դեմքեր, միջավայր, ընթերցող հասարակություն: Իսկ այսօր... վստահորեն կարելի է ասել, որ Խ. Աբովյանի ժամանակներից ի վեր հայ նոր գրականությունը չի եղել ավելի ողորմելի, ավելի ամուլ վիճակում: Հասկանում եմ, շատ բաներ գրականության ինստիտուտից չի կախված, բայց որպես գրական գործընթացը ղեկավարող կազմակերպություն ի՞նչ է արել նա նոր իրավակարգի գաղափարախոսության տեսակետից անցյալը վերագնահատելու, գրական կյանքի բեկորները կազմակերպելու, նոր ծիլեր հասցնելու ուղղությամբ: Ո՞վ պիտի աներ այդ ամենը: Ե՞ս, իհարկե, ոչ, Ազատ Եղիազարյա՞նը,- անկասկած այո: Իր ինստիտուտի գիտաշխատողների հետ միասին:
Գրում եմ, բայց վստահ չեմ, որ կստանամ հարցիս պատասխանը: Պատասխանը կլինի նման արդեն ստացածի` այն է` ինստիտուտի տարեկան եւ հեռանկարային պլանների թվարկումով, Իսահակյանով, Զահրատով, Համաստեղով, Նիկողոս Սարաֆյանով, Գալուստ Կոնստանդյանով (երեւի Հարութ Կոստանդյանն է...- Գր. Ա.), Հակոբ Օշականով, Վահան Տերյանով, Վազգեն Շուշանյանով, Զարեհ Որբունիով, Լեւոն Շանթով... եւ դեռ` Ահարոնյան, Աղբալյան, Չոպանյան, Թեքեյան... Ինչո՞ւ համար քնից հանել այսքան դասականների, երբ հարցադրումը գնում է ընդամենը Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի մասին: Դասականների հետ թեւանցուկ զբոսնելն անհրաժեշտ գործ է, բայց թեմային չի առնչվում: Մի կողմ եմ դնում նաեւ հարցազրույցում տրված հարցերի եւ դրանց պատասխանների «կարգապահական» կողմը: Ցանկության դեպքում ընթերցողը կհամոզվի անհամապատասխանության եւ շեղումների օրինակներում:
Վերադառնանք մեր... հարցերին: Իմ հրապարակումում [1], աղբյուրների նշումով եւ հնարավոր հետեւողականությամբ, ես ցույց էի տվել Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի «սեկսոտական» գործելակերպը բռնադատության տարիներին: Այդ Ն. Զարյանն էր, որ «մատերիալներ» էր ուղարկում «Պրավդա»-ին եւ «Լիտերատուրնայա գազետա»-ին դեռեւս ազատության մեջ գտնվող գրողների մասին [2], այդ նա էր, որ պաշտոնական զեկուցագրում տարակուսանք էր հայտնում «որպես լրտես մերկացված» Զապել Եսայանի ազատության մեջ գտնվելու կապակցությամբ [3], այդ Հր. Քոչարն էր, որ կոչ էր անում «Չարենցի գրականությունը ջախջախել եւ դեն շպրտել» [4], այդ նա էր, որ իր գրչընկերոջը հայտարարում էր «ժողովրդի թշնամի» եւ ուշադրություն հրավիրում նրա վրա [5]:
Պատասխանը, որ կարելի է որսալ հարցազրույցի տողերի միջեւ եւ արանքում, հանգում է ժամանակի բարդությունը հասկանալուն եւ դրա հետ մեղքը կիսելուն: Բայց ժամանակը ֆիզիկական հասկացություն է: Մարդն է ապրում ժամանակի մեջ եւ պայմանավորում դրա բնույթը: «Երբ հիվանդ է արդարությունը, մարդիկ խեղճանում են, մանրանում, դառնում երկերեսանի, չար, եսամոլ, ստորաքարշ: Նրանք քծնում են, լիզում իրենց ոտնակոխող սապոգները, ասում են խոսքեր, որոնք իրենցը չեն, կատարում են գործեր, որոնց հետ համաձայն չեն, բայց կատարում են, որովհետեւ արդարությունը հիվանդ է...»,- գրել է Գ. Մահարին: Կարելի է՞ սրանից եզրակացնել, որ 30-ական թվականների անարդար ժամանակները կիսում են այսօր Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի մեղքը: Ոչ, իհարկե: Այդ նույն ժամանակ, երբ Ն. Զարյանը վերջնականապես ոչնչացնելու համար Ա. Բակունցին, գրում էր նրա դեմ գրականությունից մղոններով հեռու հոդվածներ [6], Ե. Չարենցը ձոնում էր նրան բանաստեղծություններ... Նույն մարդկային ձեռքն է, Աստծո կամ եթե կուզեք` միլիոնավոր տարիների էվոլուցիա անցած ձեռքը, որը ուղեղի թելադրանքով մի դեպքում գրում է մատնություն, մյուսում` գրական հուշարձանի արժեքով տողեր...
Ես մեղադրվել եմ «անուշադրության մեջ», իբր չեմ նկատել, որ «Զարյանի ու Քոչարի պես» շատերն են եղել: Ճիշտ չէ, մեխանիկական ուշադրությունից բացի պետք է ունենալ նաեւ լսողություն` մեներգիչներին տարբերելու համար: Այո, կրկնում եմ` խմբերգում եղել են բոլորը, սակայն նրանցից առանձնանում են հատկապես Ն. Զարյանն ու Հր. Քոչարը, «ամենամոլեռանդները», ինչպես ասվում է հարցազրույցում: Այո, կրկնում եմ, մատնություններով զբաղվել են շատ-շատ 3-4 գրողներ եւ նույնքան անհաջողունակ գրող-քննադատներ, իսկ մնացածները «դամ են պահել»: «Մի՞թե նրա (այսինքն` իմ.- Գր. Ա.) աչքով չի ընկել, օրինակ, Վահան Թոթովենցի հրաշալի վիպակի մասին գրված իսկապես ջարդարարական հոդվածը, որի հեղինակին եւս շատ չանցած աքսորեցին Սիբիր»:
Օրինակն անհաջող է: Խոսքը Վ. Ալազանի «Կյանքը խորհրդային գրականությունից հեռանալու ճանապարհին» գրախոսականի մասին է [7], որն ասես բարեկրթորեն, բայց հասկանալի պատճառներով չի ճշտվում հարցազրույցում: Վ. Ալազանը, Անողոք կեղծանվան տակ, հեղինակ է մի շարք «ջարդարարական» հրապարակումների, բայց դրանք բոլորն էլ ռապպական քննադատության նմուշներ են միայն: Ակնարկվող անանուն գրախոսականը լույս է տեսել 1934 թվականին, իսկ գրողների մատնություններն սկիզբ առան Ա. Խանջյանի սպանությունից հետո: Նույն Հր. Քոչարի գրախոսականը Խ. Դաշտենցի ժողովածուի մասին, եթե գրված լիներ մինչեւ 1936 թվականի հուլիսը, որքան էլ լիներ դատապարտելի, ինչպես Վ. Ալազանի գրախոսականը, մատնչություն չէր համարվի, որովհետեւ ՊԱԿ-ի մսաղացը դեռ չէր աշխատում... պետք չէ մի ընդհանուր պարկի մեջ լցնել տարբեր ժամանակներում տարբեր նկատառումներով գրված հրապարակումները, դրանց միջեւ դնել հավասարության նշան եւ հանգել տխրահռչակ «շատերի» տեսությանը... Ռապպական քննադատության բնորոշ ներկայացուցիչներ էին Գ. Վանանդեցին, Հ. Գլուլիքեխյանը. Ա. Վշտունին, Պ. Ֆոլյանը, Գ. Անդրեասյանը եւ ուրիշ շատեր, բայց նրանք նույնպես մատնիչներ չեն եղել: Ենթադրենք անգամ, թե մատնիչների թիվը ոչ թե 7-8 է, այլ 18, հետո՞ ինչ: Ոչինչ: Պատմությունը բոլորին մատնել է մոռացության, բացի «ամենամոլեռանդ» Ն. Զարյանից եւ Հր. Քոչարից...

[Մտահոգ]

Հարցազրույցում շրջահայացության կոչ է արվում եւ բերվում «ոչ հայկական իրականությունից փաստ»: Իբր անգլիացիներից ոչ մեկը չի բողոքում, որ Լոնդոնում դրված են անգլիական թագավորի եւ նրան գլխատած Կրոմվելի կիսանդրիները: Փաստը թվում է ցցուն միայն առաջին հայացքից: Նախ ես չեմ կասկածում, որ Կրոմվելի կիսանդրին իր գեղարվեստական արժեքով չի զիջում Մերկուրովի Լենինի արձանին եւ շրջահայացության մասին այս առումով իսկապես կարելի է խոսել: Կարելի էր շրջահայացություն դրսեւորել անգամ Ստալինի մոնումենտի նկատմամբ, գալիք սերունդներին որպես ցուցադրական ակնառու նմուշ ցույց տալու համար, թե ինչ բան է անհատի պաշտամունքը: Բայց անհասկանալի է, երբ քաղաքականությունը շփոթում են գրականության հետ: Անգլիացիներից միապետականները կարող են առաջնությունը տալ Կառլոս Առաջինին, մյուսները` Կրոմվելին: Դա քաղաքական նախասիրությունների հարց է, բայց պատկերացրեք Պուշկինի հուշարձանի կողքին Դանտեսի արձանը եւ գրականագետին, որը դրանք մատնանշելով կբարբառի` ահա տերտերը, ահա տերտերի կինը, սիրեք ում կցանկաք...

Չէ, Չարենցի, Բակունցի փողոցների եւ դպրոցների կողքին Երեւան քաղաքում չեն կարող լինել Զարյանի եւ Քոչարի անուններով ցուցանակներ: Մենք այդքան «շրջահայաց», այդքան մեծահոգի լինելու իրավունք չունենք... մանավանդ որ մեծահոգությունը կատարվում է անգերեզման գրողների հաշվին:

Ինչո՞ւ եմ շեշտում փողոցների եւ դպրոցների հարցը եւ կարծես հեռանում գրական խնդիրներից: Բանն այն է, որ Ն. Զարյանը եւ Հր. Քոչարն արդեն մահացել են կրկնակի մահով` որպես մարդ եւ որպես գրող: Դպրոցական ծրագրերում նրանք դեռ պահպանվում են, բայց կրճատված, ուսուցիչների հայեցողությանը թողնված: Նրանց գրքերը չեն հրատարակվում, չեն թարգմանվում, հրատարակվածներն էլ չեն կարդացվում եւ մոռացվում են: Եվ միայն խորհրդային ժամանակներում կնքված փողոցներն ու դպրոցներն են իրենց անախրոնիկ ներկայությամբ խանգարում պատմության վերջնական դատավճռին:

Ա. Եղիազարյանը պաշտպանում է նրանց գրական ժառանգությունը, գտնում, որ «ըստ հասարակական վերաբերմունքի եւ ժամանակի»` «շատ դժվար պետք է լինի ապացուցել, որ «Արա Գեղեցիկը» կամ «Կարոտն» ու «Նահապետը» թույլ գործեր են»: Իհարկե, գրական ստեղծագործությունների գնահատականը սուբյեկտիվ գործ է, եւ դրա վերջնական պատասխանը դուրս է մեր այսօրվա հրապարակման սահմաններից: Բայց որ նա կասկածի տակ է վերցնում Ռուբեն Հովսեփյանի ցածր կարծիքը «Կարոտի» մասին զուտ այն հիմնավորումով, որ հենց նա է գրել դրա կինոսցենարը, նույնպես հարմարեցված, «ականջից քաշված» կռվան է: Համաշխարհային կինոյի պատմության մեջ խիստ սակավ են ըստ լավ գրական գործերի նկարահանված հաջող կինոֆիլմերը, իսկ հակառակ օրինակները` որքան ուզես: Այդպիսի կերպարանափոխումներ էլ կատարվել են Հր. Քոչարի գործերի հետ, շնորհիվ սցենարիստի, ռեժիսորի, դերասանների (հիշենք թեկուզ գլխավոր դերակատար նկարիչ Ռաֆայել Աթոյանին...), եւ ստեղծել «հասարակական վերաբերմունքի եւ ժամանակի» թվացյալ տպավորություն: *

Ընդհակառակը, Ռ. Հովսեփյանի կարծիքին պետք է մոտենալ հատուկ ուշադրությամբ: Աշխատելով կինոսցենարի վրա, նա թափանցել է գրողի ստեղծագործական գաղտնարանը եւ համոզվել դրա քյասադությունում: Պետք է հատուկ ուշադրությամբ մոտենալ նաեւ Վասիլի Գրոսմանի «Բարին ընդ ձեզ» ուղեգրությանը: Նա երկու ամիս ապրել է Երեւանում` «Մեծ տան զավակները» վեպի թարգմանության գործուղումով, ժամանակն անցկացրել բացառապես Հր. Քոչարի հետ, բայց արի ու տես, որ հարյուրից ավելի էջերում չի գտել ոչ մի դրական խոսք վեպի կամ դրա հեղինակի մասին: Ավելին, վկայել է Հր. Քոչարի գրական նեղ մտահորիզոնի մասին: Հայտնի է, որ Օ. Մանդելշտամը իր ոչ պաշտոնական աքսորը անց է կացրել Երեւանում: Եվ Գրոսմանը հարցուփորձ է անում իր հյուրընկալին. «...նա չէր հիշում Մանդելշտամին... ինձ ասաց, որ շատ աղոտ կերպով հիշում է խոշոր քթով, նիհար մի մարդու, հավանաբար` շատ աղքատ, որին ինքը երկու անգամ հյուրասիրել է ընթրիքով ու գինով: Խոշորաքիթ մարդը` գինովանալով, ինչ-որ բանաստեղծություններ էր կարդում. ամենայն հավանականությամբ, դա Մանդելշտամն է եղել» [8]:

Երկու գրող, որոնք ընդհուպ զբաղվել են Հր. Քոչարի գործերի տեքստաբանութամբ: Մեկն արտահայտել է իր վերաբերմունքը ժամանակակցի նկատմամբ բարեկիրթ լռությամբ, իսկ մյուսը` պատմական կոշտ գնահատականով...

Ինչ վերաբերում է «Արա Գեղեցիկին», ավելորդ չէ մեկ անգամ եւս հիշեցնել Գ. Մահարու «սուբյեկտիվ» կարծիքը, որ այն «...շատ բարձր չէ հայր Արսեն Ղազիկյանի գործերից արվեստով եւ իդեոլոգիայով...»:

Ստ. Զորյանի օրագրային գրառումը հարցազրույցում համարվում է «մի մարդու սուբյեկտիվ կարծիք»: Պետք է տարբերել վկայությունը կարծիքից: Երբ Ստ. Զորյանը գրում է, որ Հր. Քոչարը «որպես գրող անարժեք էր, անարվեստ, սրա-նրա թեմաներն ու սյուժեները վերցնող-մշակող», ապա դա սուբյեկտիվ կարծիք է, բայց «տասնյակների գլուխ կերած 37-38 թթ. «հերոս»-զրպարտիչ ու մատնիչ...», «խորամանկ, խարդախ ու կեղծ արարած», որի նմանը չի եղել գրողների միությունում [9] գնահատականները ժամանակակցի վկայություն են, որի վավերությունը հաստատվում կամ մերժվում է տողերի հեղինակի բարոյական նկարագրով:

Ես կրկնում եմ իմ հրապարակման հիմնական կռվանները, որովհետեւ դրանք շրջանցվել են հարցազրույցում, բայց դա չի նշանակում, թե դրանցով սահմանափակվում են փաստերը: Ահա եւս մի ժամանակակցի` Վ. Նորենցի վկայությունը. «...դու զարմանք էիր հայտնել, թե Հ. Ք.-ն ի՞նչ արժանիքների համար է ընդունվել ԿԿ-ի անդամ: Մոռացե՞լ ես, որ նա էր ինձ մեղադրում նացիոնալիզմի մեջ` երեխայիս անունը Սասունիկ` որպես ապացույց բերելով: Գիտե՞ս դա ինչ մեծ ծառայություն է: Վստահացնում եմ քեզ, եթե այդ մի հատիկ փաստը հայտնի դառնա մեր գրականության ապագա պատմագրին, ապա Հ. Ք.-ի անմահությունն ապահովված է: Հապա... Ավ. Իսահակյանի հետ նամակագրություն ունենալու մեր անքավելի հանցագործության մերկացո՜ւմը... Չէ... Ալո ջան, դու շատ ես սխալվում, նրանց «ցուցակ ծառայությանը» շատ մեծ է» [10] (Վ. Ալազանին, 13 ապրիլի 1954 թ.):

Չմեղադրվելու համար Հր. Քոչարի հանդեպ կողմնակալ վերաբերմունքի մեջ, ավելացնեմ նույն Վ. Նորենցի խոսքերը Ն. Զարյանի մասին. «Ես մինչեւ մահս չեմ մոռանա 1936 թվի հուլիսյան օրերին Զարյանի բռնած հոխորտ դիրքը եւ նրա «դաշինքը» Ակոբովների ու Մուղդուսիների հետ [11] ... նա այն ժամանակ կարող էր մեզ բարեկամ չլինել, սակայն ոչինչ չկար պարտադրող, որ մեզ թշնամի լիներ, իսկ նա այն ժամանակ հանդես եկավ որպես իսկական թշնամի: Գուցե հիմա խղճի խայթ է զգում եւ ուզում է արդարանալ... պատմության համար: Զո՜ւր ջանք: Այդպիսի վարմունքներին արդարացում չի կարող լինել: Ես հիշաչար չեմ, սակայն...» [12] (Վ. Ալազանին, 30 մարտի 1954 թ.):

Քանի գնում, այնքան նյութս ծանրանում, դառնում է... դժվարին: Ինչո՞ւ են հանիրավի անարդարին արդարացնում, ստիպում ինձ դիմելու նորանոր բացահայտումների: Իմ պատասխանը ծառայում է արդարությանը, ճշմարտությանը, պատմությանը եւ գրականությանը, բայց էլի ինձ լավ չեմ զգում նման բացահայտումներից: Ի՞նչ կարող եմ անել ես` սահման մատնիչաց` գրիչն յուրյանց...

Իզուր է Ա. Եղիազարյանը պաշտպանում հանձնված բերդերը: Դրանով նա ոչինչ չի փոխի, կվնասի միայն իրեն: Ս. Կապուտիկյանն էլ փորձեց «Գրական թերթում» եւ նույն գրականության ինստիտուտի «Գրականագիտական հանդեսում» հակամահարիական, զարյանամետ, քոչարամետ հրապարակումներով («Նաիրի Զարյանի իրական կերպարը» [13], «Հրաչյա Քոչարը եւ իր ժամանակը» [14]) ազդել գրականության պատմության վրա: Երեւի կարծում էր, թե իր գրական ժառանգությունն այնքան ծանրակշիռ է, որ ի զորու է նման խնդիր լուծել: Ոչնչի չհասավ, բացի իր ազգանվան վրա հարցականից: Եվ երրորդ ազգանունը, որն այսօր կարող է դրվել Զարյանի եւ Քոչարի կողքին, հոգեւոր հարազատության առումով, Կապուտիկյանն է: Ի՛ր մեղքով:

Ա. Եղիազարյանն անդրադառնում է նաեւ երկու գրողների քաղաքացիական կերպարին եւ փորձում այնտեղ գտնել նրանց (եւ իր) համար փրկարար գոտիներ: Նա թվարկում է Լ. Շանթի գործերի հրատարակման հարցի արծարծումը, Սարդարապատի հուշահամալիրի մտահղացումը, վկայակոչում սղագրություններ, հուշեր: Լ. Շանթի գործերի հրապարակման կապակցությամբ վկայակոչում է Ա. Միկոյանի հետ 1961 մարտի 14-ի (?) հանդիպման սղագրությունը: Այստեղ, մեղմ ասած, թյուրիմացություն կա: Բանն այն է, որ այդ օրերին Լ. Շանթի դրամաների հրապարակման հարցը քննարկվել է ՀԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Յա. Զարոբյանի հետ յոթը գրողների հանդիպման ժամանակ, որոնցից մեկը եղել է Գ. Մահարին եւ այդ մասին նա գրել է Մ. Արմենին. «...խոստացավ կարդալ Շանթի գործերը եւ մտածել նրան ռեաբիլիտացիաի ենթարկելու մասին. հիշեց Բունինին հօգուտ Շանթի...» (28 մարտի 1961թ) [15]: Ա. Միկոյանի հետ հանդիպումը եղել է մեկ տարի անց, որի մասին նույնպես կա Գ. Մահարու գրառումը. «Միկոյանը եկավ, ընտրվեց եւ գնաց: Սակայն նախքան գնալը մի խումբ գրողների հետ ունեցած իր պատմական զրույցում խոսեց մի շարք խնդիրների մասին եւ լուծեց մի շարք խնդիրներ.-

[Մտահոգ]

1. Շանթին վերականգնել.- «Տաղանդավոր գրող է եւ նրան պետք է հրատարակել եւ բեմ հանել»...

...4. Սարդարաբադի հերոսամարտը ժողովրդին է պատկանում եւ ոչ թե դաշնակցությանը...» [16] (26 մարտի 1962թ):

Ելնելով այս ժամանակագրությունից, Լ. Շանթի գործերի հրապարակման հարցի արծարծման առաջնայնությունը ես ավելի մեծ հիմքերով կարող էի վերագրել Գ. Մահարուն, մանավանդ որ իմ ձեռքի տակ է նաեւ այդ մասին նրա անտիպ, մերժված նամակը «Գրական թերթի» խմբագրությանը, բայց այդպիսի բան, որքան հիշում եմ, ես ինձ թույլ չեմ տվել:

Եվ վերջապես մի՞թե ես պետք է հիշեցնեմ խորհրդային թոհուբոհում եփված գրականագետին, թե ինչպես էին սովորաբար լուծվում նման կարգի հարցերը: Նախ բարձրաստիճան պետական գործչի «դաբրոն» էր ստացվում հյուրընկալի` Յա. Զարոբյանի հետ առանձնազրույցում, իսկ հետո ճարվում էին մարդիկ, որոնք «ծույլ տիրացուի նման վազում է դեպի բուրվառը: - Տեր, կեցո՛...»:

Տեղի՞ն է արդյոք Ռ. Զարյանի հուշերի վկայակոչումը Ն. Զարյանի առիթով: Ինչո՞ւ չբարձրաձայնել, որ այդ փայլուն արվեստագետի հուշերի կենտրոնում ոչ թե տասնյակ հուշ-հերոսներն են, այլ ինքը, հեղինակը, որ այդ հուշերն ըստ մեծ մասի կառուցված են «ինձ ասաց», «ես ասացի»-ների վրա... Իսկ Ռ. Զարյանի հուշերը հարցականի տակ վերցնելուց հետո, ի՞նչ կմնա շրջկոմի քարտուղարի հուշերից` ինքներդ դատեք...

Եվ վերջինը: Մինչեւ հարցազրույցը նույն հարցի շուրջը, նույն վերապահումներով լույս էր տեսել գրականության ինստիտուտի ստորագրությամբ մի համախոսական [17]: Ինչպես պարզվեց նույն ինստիտուտի բ. գ. բարձրաստիճան աշխատակցուհու ընդդիմախոսականից [18], հրապարակումը չէր քննարկվել ոչ կոլեկտիվի ընդհանուր ժողովում, ոչ գիտական խորհրդի նիստում: Ի՞նչ անուն տալ երեւույթին` կոլեկտիվի կարծիքի սեփականաշնորհո՞ւմ, խորհրդայնացո՞ւմ...

Ա. Եղիազարյանի հարցազրույցն ինձ չբավարարեց թե ձեւով եւ թե բովանդակությամբ: Անկախ նրանից, թե ինչպիսի շարունակություն կունենա մեր հրապարակային երկխոսությունը, ես այլեւս սպասելիքներ չունեմ նրանից: Ահա թե ինչու վերջին տողերով խնդրում եմ մեր պետական եւ գրական այրերին, համապատասխան հիմնարկներին եւ կազմակերպություններին՝ ձեռնարկել Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի անուններով երեւանյան փողոցների եւ դպրոցների վերանվանման քայլեր: Այդ պատվին նրանք արժանացել են ոչ թե հայ գրականությանը, այլ խորհրդային տոտալիտար իրավակարգին մատուցած ծառայությունների համար:

Հ. Գ. Ինչպես երեւում է, ջինը շշից բաց է թողնվել: Լույս տեսավ մարտական խորագրով եւս մի հրապարակում [19]: Դա ինքնին լավ է: Սակայն հոդվածի ընթերցումը չի կարող տարակուսանքի մեջ չգցել ընթերցողին: Հոդվածի առաջին կեսում հեղինակը, Երեւանի պետական համալսարանի հայ նորագույն գրականության ամբիոնի վարիչը, դուրս է գալիս A կետից եւ, իր իսկ տրամաբանության հետեւողականությամբ, թվում է, բարեհաջող եւ ուղիղ գծով պետք է հասներ B կետը: Սակայն երկրորդ կեսում հոդվածն անսպասելիորեն վեր է ածվում մոդվածի («փողոց-մողոց» կլինի, իսկ հոդված-մոդված` ո՞չ...) եւ անսպասելի մի զիգզագով հեղինակը հայտնվում է մի կետում, որը շատ հեռու չէ երբեմնի Կարմիր Բանակի փողոցի վրա գտնվող գրականության ինստիտուտի «ընդհանուր» դիրքերից: Նման կիսատ-պռատ, «բայց»-ական դատապարտումը բնորոշ էր խորհրդային «բարեպաշտ» ժամանակներին: Մի կողմից հոդվածագիրը խիզախորեն խոտանում է Հր. Քոչարի վեցհատորյակի «4.000 էջից ավելին», մյուս կողմից նրա ստեղծագործության վերաարժեքավորումը թողնում է «գրականագետների նոր սերնդին, որը, մեր սերնդի բարդույթներից լրիվ ազատված, կարող է քննել այն որպես պատմագրական արժեք»: Սա ի՞նչ է` առողջ բանականության ծա՞ղր, թե «հիւմոր»,- երկու դեպքում էլ չեն ծառայում ճշմարտությանը:

Ավելի լավ կլիներ, եթե հարգելի պրոֆեսորը (այստեղ խոսքը վերաբերվում է Վազգեն Գաբրիելյանի) մտահոգվեր ոչ թե ժամանակակից սերնդի, այլ սեփական բարդույթներով: Եթե նման պացիֆիստական «բարեհոգությունը» հետեւանք է խառնվածքի եւ բնավորության, ապա դա այնքան էլ լավ չէ իր ղեկավարած ամբիոնի եւ նորագույն գրականության համար, իսկ եթե գրական կոնյուկտուրայից եւ անձնական շահերից բխող դիրքորոշման` ապա ավելի վատ է: Մենք բոլորս ունենք պարտավորություններ այն ժամանակի նկատմամբ, որում ապրում ենք, եւ «ոսկե միջինը» փնտրող, նալին ու մեխին հարվածող հոդվածագրի ղեկավարած ամբիոնը նույնպես պարտավոր էր անցյալ տասնամյակներում արժեքավորել Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի թողած կամ չթողած գրական ժառանգությունը, իսկ գրական կամ բարոյական հարցումներով բնակչությանը դիմելը ծիծաղելի չէ, քանի որ ինչ-որ տեղ սահմանակցում է անբարոյականության հետ:

Ավելացվել է 5 րոպե անց
Ակամա պատասխան Գրիգոր Աճեմյանին

ՎԱԶԳԵՆ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ

Որ Գրիգոր Աճեմյանը այս բանավեճի ընթացքում կարող էր հանդես գալ երիցս եւ այն էլ ծավալուն հոդվածներով, իր «նյութը» հանգամանորեն ուսումնասիրած եւ այսքան կրքոտ ու պահանջկոտ, միանգամայն հասկանալի է եւ նույնիսկ ընդունելի, եթե չմոռանանք նրա կենսագրությունը, խառնվածքն ու գրելաոճը: Բայց, կարծում եմ, ընդունելի չէ բանավեճի այն տեսակը, երբ մեկի համար պարսավելի է մյուսի տեսակետը, եթե այդ մյուսը չի մտածում ճիշտ իր նման եւ ավելին, երբ պարսավանքը «համեմվում» է անհիմն մեղադրանքներով, վիրավորական արտահայտություններով, երբ տեսակետի, առաջարկի փոխարեն փորձում է դաս տալ կամ պարզապես պահանջել:

Իր երրորդ` «Պատասխան դանտեսների նորօրյա պաշտպաններին» («Ազգ», փետրվարի 23) հոդվածի «Հետգրության» մեջ Աճեմյանը թռուցիկ անդրադարձել է նաեւ իմ «Ներել թե չներել» («Գրական թերթ», 15 փետր., 2008թ.) հոդվածին: Չփորձելով խորանալ առաջադրված հարցադրման նրբերանգի, խնդրի հոգեբանական մոտեցման մեջ` նա չի հանդուրժում, որ իր նման մտածելով «հոդվածի առաջին կեսում»` «երկրորդ կեսում» «շեղվում եմ» իր գծից, որ կտրուկ մերժումն է «թիրախ» ընտրված գրողների ողջ ստեղծագործության եւ անվան ընդհանրապես: Ուզում է, որ բոլո՞րը հայտարարեն, թե նրանք ապաշնորհ գրողներ էին, առաջարկեն հանե՞լ գրադարաններից նրանց գրքերը, գրականության պատմությունից նրանց մասին գրվածները, փոխել փողոցների անունները: Գուցե հեռուստաընկերություններին էլ արգելե՞նք ցուցադրել «Նահապետն» ու «Կարոտը» (չխնայելով ոչ Ս. Սարգսյանի, ոչ Ռ. Աթոյանի կերպավորումները), գուցե նոր երիտասարդ ռեժիսոր ու դերասաններին էլ արգելե՞նք բեմադրել «Արա Գեղեցիկը» (բեմադրվել է նաեւ անցյալ տարի):

Այդպես 1930-ականներին էին անում: Այսօր մենք ինչ-որ բանով պիտի տարբերվե՞նք, թե՞ ոչ:

Իմ` իր գծից «շեղումը» (եւ ոչ թե հակառակվելը) նա որակում է որպես «Գրական կոնյուկտուրայից եւ անձնական շահերից բխող դիրքորոշում», «նալին ու մեխին հարվածող» հոդված, «խորհրդային ժամանակի» մտածողության հետեւանք: Նախ` գրելուց առաջ Աճեմյանը չի՞ փորձել մտածել, թե ինչպե՞ս կամ ինչու՞ իմ այս կերպ արտահայտվելը կարող էր լինել «գրական կոնյուկտուրայից եւ անձնական շահերից բխող դիրքորոշում» : Ես այդպես չեմ մտածել նույնիսկ իր մասին, թե ինքը կարող էր ելնել «անձնական շահերից», դրա համար է այդքան կրքոտ ու կտրուկ: Չի՞ մտածել, թե Զարյանն ու Քոչարը իմ ի՞նչն են, կամ ի՞նչ անձնական շահ կարող եմ ունենալ, կամ այսօր կա՞ մեկը, որը կարող է ինձ «պարտավորեցնել»: Ապա` երբ ես հստակ ասում եմ, որ Զարյանի ու Քոչարի մարդկային կերպարները անբարո են, արարքները ստոր ու աններելի, որ «մատնիչի» խարանը այլեւս դաջված է նրանց անվանը, եւ որ այդ երեւույթը խստորեն պետք է դատապարտվի, այսքանի համար Աճեմյանը գոհ է ինձանից, իսկ երբ ասում եմ, թե «Նահապետի» ու «Կարոտի» կյանքը դեռ ընթացքի մեջ է (չմոռանալով նաեւ կինոյի նպաստը) եւ որ հետագա «ճշտումները» ժամանակի գործն է եւ ոչ իմ ու Աճեմյանի (իր անունը չեմ տվել), Աճեմյանը անբավական է դառնում, այլեւ փորձում է մեղադրել-երգիծել: Նույնը կարող էի ես անել, բայց իմ «խառնվածքն ու բնավորությունը», որից ինքը դժգոհ է, եւ մանավանդ բանավիճելու իմ ըմբռնումը, ինձ թույլ չեն տալիս այդպես գրել:

Իմ հոդվածը իմ ստորագրությամբ է եւ ոչ թե իմ ղեկավարած ամբիոնի, որին նույնպես Աճեմյանը չի մոռանում դասեր տալ, թե «պարտավոր էր անցյալ տասնամյակներում արժեքավորել Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի թողած կամ չթողած ժառանգությունը»: Իսկ ինքը ի՞նչ գիտի, թե ամբիոնը ինչ ծրագրերով է վերջին երկու տասնամյակում վարում դասերը եւ ինչպես է արժեքավորում այդ ու նույն (1920-30-ական թթ.) շրջանի մյուս գրողների ստեղծագործությունները, գիտի՞, որ առանձնացված հեղինակներ են միայն Չարենցը, Բակունցը, Դեմիրճյանը, Զորյանը, Մահարին: Զարյանին հատկացված է երկու-երեք դասաժամ, Քոչարը հիշատակվում է միայն եղեռնին նվիրված գրականության ակնարկի մեջ: Իսկ նրանց մասին ուսանողներին ասվում է այն ամենը, ինչ ասվում է հենց այս բանավեճում: Սա արժեքավորում չէ՞: Ամբիոնը Չարենցի ստեղծագործությանը նվիրված պարբերական ընթերցումների նյութերը տպագրել է ութ գրքով: Պարբերաբար դիպլոմային ու կուրսային աշխատանքներ են գրվում թվարկված եւ ուրիշ հեղինակների մասին: Ի դեպ, վերջին տարիներին Մահարու ստեղծագործությունների մասին գրվել է մագիստրոսական երեք թեզ (մեկը գրվում է այսօր): Իսկ Զարյանի ու Քոչարի մասին վերջին երկու տասնամյակում աշխատանքներ չեն գրվել: Սա արժեքավորում չէ՞: Ծրագրային հեղինակներ չեն եղել, իսկ հիմա ե՛ն սփյուռքի գրողները: Ատենախոսություններ, մագիստրոսական թեզեր ու ավարտական աշխատանքներ են գրվել Հ. Օշականի, Վ. Թեքեյանի, Ն. Սարաֆյանի, Համաստեղի, Հ. Կոստանդյանի ու մյուսների մասին: Սա վերաարժեքավորում չէ՞: Գրիգոր Աճեմյանը, այս ամենի մասին չիմանալով, հարկ է համարում ամբիոնին ու նրա վարիչին խուրհուրդ տալ, պարտավորեցնել ու պահանջել:

Երբ ես ասում եմ, որ գրականագետների նոր սերունդը մեզանից ավելի լավ կարող է քննել այդ շրջանի գրական արժեքները, որովհետեւ ազատված կլինի մեր սերնդի բարդույթներից, դա չի նշանակում, թե մենք պիտի խուսափենք այդ անել, իսկ «մեր սերունդ» ասելով` ես նկատի ունեմ, հասկանալի է, ոչ միայն ինձ (որին Աճեմյանը խորհուրդ է տալիս մտահոգվել իմ բարդույթներով), այլեւ, նաեւ հենց իրեն` Աճեմյանին, որ շատ ավելի բարդույթավորված է:

Ցավում եմ, որ «հիւմոր» անող Գ. Աճեմյանը չի հասկացել Քոչարի փողոցի բնակիչներին ավելի ուշ հարցում անելու հեգնանքը, որ նշանակում է, թե այնժամ նրա մասին ոչինչ չեն իմանա (այլեւս չեն կարդալու) եւ կլռեն, կամ եթե հիշեն, կասեն` այդ նա չէ՞ր, որ գրում էր Չարենցի դեմ: Աճեմյանին ոչինչ չի՞ հուշել հոդվածիս ավարտը, որտեղ հարցադրվում է (որի մեջ պատասխան էլ կա), թե այդ ինչպե՞ս եղավ, որ Քոչարի փողոցի ավարտով է սկսվում Զարյանի փողոցը. «Հետմահու` դարձյալ միասին»:

Որ ոչ վաղ անցյալի մեր գրականությունը նորովի դիտարկման եւ վերաարժեքավորման կարիք ունի, եւ որ «մատնիչներն» էլ պիտի մշտապես դատապարտվեն, որ այդ երեւույթը չկրկնվի այսօր կամ վաղը, միանշանակ է, եւ որ այս բանավեճն էլ տեղին էր ու կարեւոր , եթե ոչ բոլորը` շատերն են այդպես մտածում, եւ դա բնավ էլ Գրիգոր Աճեմյանի մենաշնորհը չէ: Ինչու՞ է նա կարծում, թե ինքը մեղադրող է ու դատավոր միաժամանակ եւ կոչված է պատասխանել բոլորին ու բազմիցս, դասեր տալ ու պահանջել:

Մեկ անգամ ասաց, լավ ասաց, ճիշտ արեց, բավական է:

[Մտահոգ]

ԶՐՊԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ՈՒ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

ՆՎԱՐԴ ՔՈՉԱՐ

«Ով ոչ մի մեղք չունի, թող առաջինը քար նետի...»:

Քրիստոս

Արդյո՞ք բոլոր սրբերից ամենասուրբն են այն մի խումբ գրականագետները, որոնք այսօր առանց երկար մտածելու անարգանքի սյունին են գամում Հրաչյա Քոչարին, մեղադրանքների հեղեղ ուղղում նրա դեմ՝ մոռանալով անգամ հանգուցյալների հանդեպ հարգանքի պարտավորությունը: Եվ ինչո՞ւ հանկարծ հիմա այդքան խիզախացան ու ակտիվացան նրանք: Կապված չէ՞ արդյոք այդ երեւույթը Քոչարի վերջին սերնդակիցների, մտերիմների ու հարազատների կյանքից հեռանալու հետ: Մեծ առաքինություն չէ, այլ թույլ ու արատավոր վարքագիծ՝ վաղուց մեռած մարդու դեմ սուր ճոճելը, գիտենալով, որ նա չի կարող պատասխանել: Համոզված եմ, որ Քոչարի կենդանության օրոք նրանցից ոչ մեկը չէր համարձակվի բարձրաձայնել իր ներսում կուտակված չարությունը, ինչպես չեն համարձակվել այդ անել նրանց նախորդները, թեեւ ինչպես տեսնում ենք այսօր, կարողացել են ժառանգաբար փոխանցել իրենց չիրականացած նկրտումներից բխած վիրավորանքն ու նախանձը: Ինչպես գրել է բանաստեղծ Հրաչյա Հովհաննիսյանը 1969թ.՝ «Որոշ մարդիկ (իհարկե, նրա մահից հետո) լռելայն կամ վախվխելով ճգնում են հակասություններ, պունկտիրով գծեր երեւան բերել նրա կյանքի պատմության եւ բնավորության մեջ: Քոչարն անբիծ չէր բառի բացարձակ իմաստով, ինչպես անբիծ չէ երկրային ոչ մի արարած: Բայց նա տասը գլխով մեծ էր հենց այդ չարախոսներից, որոնց գործողությունների վտանգավորությունը ավելի է իրական, որովհետեւ կյանքի եւ մարդու նկատմամբ անտարբերությունը կամ բարեպաշտ խոսքով ու ժպիտով սքողված խարդախ միտումը ավելի քստմնելի են եւ կործանարար, քան երբեմն մոլոր, երբեմն նույնիսկ անճիշտ, բայց շիտակորեն արտահայտված խոսքը»: (Հր.Հովհաննիսյան, Ժամանակի շունչը, 1976, էջ 158):

2007թ. հոկտեմբերի 19-ին «Գրական թերթ»-ում Նորայր Ադալյանի հոդված-զազրագրի հրապարակումից հետո տարօրինակ ու հիվանդագին կերպով աշխուժացավ գրական մթնոլորտը: Պարզվեց, որ կան «քոչարախտով» տառապող մի խումբ մարդիկ, որոնք չգիտես ինչու, հենվելով հին-հին դարուց եկած բամբասանքների վրա, անսքող ուրախությամբ երեւան հանելով նրա երիտասարդ տարիքում կատարած մի երկու սխալները եւ չխորանալով նյութի, երեւույթների բովանդակության ու դրդապատճառների մեջ, գիշատիչ անգղների նման հոշոտում են նրա աճյունը: Ընդ որում մոռացության են մատնվում կամ նույնիսկ արժեզրկվում են բոլոր այն հայրենանվեր ու խիզախ արարքները, որոնց արդյունքում մենք ունենք, այսօր շատ սովորական թվացող, ազգային բարիքներ, եւ ոչ մեկի մտքովն անգամ չի անցնում, թե ինչքան առողջություն ու ավյուն է ներդրվել մեր մտավորականության եւ հատկապես՝ Հր.Քոչարի կողմից, դրանք կյանքի կոչելու համար:

Ես գրականագետ չեմ, մասնագիտությամբ ժառանգաբան-մարդաբան եմ, սակայն մեծացել ու հասունացել եմ գրական միջավայրում եւ միշտ համոզված եմ եղել, որ գրականագիտությունը շատ խոր գիտություն է ու բազմակողմանի գիտելիքների ու փաստերի տիրապետումից բացի պահանջում է նաեւ ունենալ դրանց ճշմարիտ վերլուծության ներքին տրամաբանությունն ու իմաստը հասկանալու կարողություն: Ցավոք, Հր.Քոչարի դեմ ուղղված հոդվածներում անզեն աչքով երեւում է, որ հեղինակները բոլորովին ծանոթ չեն ո՛չ արխիվների, ո՛չ իրական դեպքերի հետ, եւ ո՛չ էլ ճանաչել են իրենց զրպարտագրերում գործող անձ դարձրած գրողին: Դրա հետ մեկտեղ, այնքան ինքնավստահ են խեղաթյուրում իրողությունները, այնպես հմուտ են օգտագործում վտանգավոր կիսաճշմարտությունները՝ մոնտաժելով (կպցնելով կամ անջատելով) տարբեր ֆրազներն ու իրական փաստերը, որ կարող են շարժել աշխարհի բոլոր պապարացիների սեւ նախանձը:

Երկար էի տատանվում. արժե՞ արդյոք պատասխանել, հավասարվել թույն ու մաղձ ժայթքող, հերյուրանքները նախանձի զենք դարձրած մարդկանց: Չէ՞ որ զրպարտանքի խորությունը բխում է զրպարտողի ներքին կուլտուրայի, դաստիարակության ու ունակությունների աստիճանից:

Հիմա եմ հասկանում, թե ինչպես են 1930-ականներին մարդկանց ներքաշել տհաճ ու ճակատագրական բանավեճերի ու կռիվների մեջ: Այսօր ստիպված եմ պատասխանել, որովհետեւ նախ՝ լռությունը կարող է սխալ հասկացվել եւ ընկալվել իբրեւ համաձայնության նշան, երկրորդ՝ որ անտեղյակ մարդիկ կարող են անվերապահորեն հավատալ վերոհիշյալ հոդվածներին եւ ամենակարեւորը՝ ներկայումս ապրողներից ոչ ոք ինձնից լավ չի ճանաչել իմ հորը:

Ես դստեր իրավունքով, բայց ավելի շատ գիտնականի հավասարակշռվածությամբ, լծվեցի գործի՝ ուսումնասիրելով բազմաթիվ արխիվներ, մամուլ եւ գրականություն՝ նյութին փաստացի ծանոթանալու նպատակով: Եվ իմ առջեւ բացվեց մի անախորժ պատկեր, որի մասին ստիպված պետք է խոսեմ ստորեւ, սակայն միեւնույն ժամանակ շատ նրբանկատ պիտի լինեմ, որովհետեւ երեւի դեռ կան բոլոր գործող անձանց ժառանգները կամ գրողների երկրպագուները, որոնց դառնացնելն ու վիրավորելը ամենեւին էլ չի մտնում իմ նպատակների ու ֆունկցիաների մեջ, ի տարբերություն այն հոդվածագրերի, որոնք այդքան ծանր ապրումներ պարգեւեցին ինձ ու Հր.Քոչարի թոռներին: Ի միջի այլոց ասեմ նաեւ, որ որդիս պահանջում էր դատական գործ հարուցել «դահիճ», «մատնիչ», «գող» եւ այլ անբարոյական անվանարկումների համար, պահանջելով, որ փաստացի ապացույցներ բերվեն նման մերկապարանոց հայտարարությունների համար:

Մեղադրող եւ մեղադրվող

Ի՞նչ է նշանակում «դահիճ»: Կրակե՞լ է արդյոք Քոչարը մեկնումեկի վրա իր քմահաճույքի համար, դանակահարե՞լ է որեւէ մեկին: Ո՞րտեղ են տեսել Քոչարի որեւէ մատնագիրը: Քոչարն այն վախկոտ ու թուլամորթ մարդկանցից չէր, որ մատնագրերով հարցեր էին լուծում: Նա եթե խոսել կամ գրել է, ապա խոսել ու գրել է բաց, բոլորի ներկայությամբ՝ հրապարակավ, ինչն էլ այսօր հիմք է հանդիսանում նրան ատողների սանձարձակ հարձակումների համար: Եթե նա շատերի նման գաղտնի գործունեություն ծավալեր, երեւի այսօր գրելիք չունենային հիշյալ գրականագետները: Ես խոսքս ուղղում եմ դատավորի աթոռին հարմարված «վայ դատավորներին» ասելով. ցո՛ւյց տվեք մի իրավական փաստաթուղթ, մի իրեղեն վկայագիր, որ կհաստատի Քոչարի հասցեին գրած ձեր մեղադրանքները: Գիտեմ, որ կհիշեք Սովետահայ Գրողների միության ֆոնդում պահվող արձանագրության ձեզ ծանոթ ու սերտված տողերը, որ տաղտկալի ու հոգնեցուցիչ միապաղաղությամբ «թխում» եք միմյանցից: Ես, ի պատասխան դրան, կբերեմ գրեթե բոլոր մյուս գրողների հնչեցրած ու գրած հսկայական թվով ոչնչացնող մեղադրանքներն ու ելույթները՝ սկսած 1920-ական թվականներից, երբ Հր.Քոչարը դեռ երեխա էր:

Հետաքրքրական է, որ մեղադրողների շարքում հայտնվել է ոմն Ռուզան Արիստակեսյան, որն իր անձնական հաշիվները Գրականության ինստիտուտի հետ մաքրելով, ռիկոշետով կպնում է Հր.Քոչարին եւ գրեթե ֆիզիկական հաճույք զգալով գրում է. «Ի՞նչն է սուտ կամ զրպարտություն... այն, որ Հր.Քոչարը 1920-30-ականներին Ն.Զարյանի գլխավորությամբ տեւական ջարդարարական գործունեությո՞ւն է ծավալել մեր մեծերի` Ե.Չարենցի, Ա.Բակունցի, Գ.Մահարու դեմ» («Ազգ», 26 հունվար, 2008): Այնուհետեւ նույն տեղում մեջբերում է Ն.Զարյանի ելույթից մի հատված այն մասին, թե 1925թ. դիսպուտում ինչպես է նա մերկացրել հակահեղափոխական գրողներին:

Որքան պետք է սահմանափակ ու անտեղյակ լինի գրականագետը, որ գոնե գրելուց առաջ չճշտի, որ 1920թ. Հր. Քոչարը եղել է 10 տարեկան, հետեւաբար` 1925-ին` 15 տարեկան, իսկ 1930-ին` 20: Մինչեւ 1933-1934թթ. Հր. Քոչարը եղել է բանֆակի ուսանող եւ գրական ասպարեզում դեռեւս չի երեւացել, որեւէ որոշիչ դեր չի խաղացել: Ես ամենեւին չեմ փորձում տակնուվրա անել անցյալի մոխիրները, շատ լավ հասկանալով Չարենցին տրված գնահատականների պատճառը, որոնց համար պիտի զղջար ու ափսոսար Հր. Քոչարը: Գրական բանավեճերի ժամանակ իր` երիտասարդի, անխոհեմ, պոռթկուն խոսքերի պարտադրանքը հետո պիտի հասկանար: Ինչպես Չարենցն է զղջացել Վահան Տերյանին գնահատականներ տալուց հետո, երբ խոսել ու գրել է Տերյանի «ջերմոցային գրականության» եւ այն մասին, որ նրա «գրական դպրոցը» մի կիսամեռ վիժուկ է եւ մի անդրաշխարհային չորրորդ աստիճանի հոտենտոտ (ծայրահեղ հետամնաց). (տես` Ե.Չարենց, Երկերի ժողովածու, հ. 6, 1967, էջ 19): Կամ հիշենք Տերյանի ու տերյանական պոեզիայի դեմ «Երեքի դեկլարացիան» գրված 1922-ին, իսկ Տերյանի մահից հետո` 1928-ին, արդեն Տերյանին նվիրված ափսոսանքով լի «Մեռած պոետին» բանաստեղծությունը (Նույն տեղում, էջ, 570, 793):

Այդ տարիների մասին որոշակի պատկերացում ստանալու համար պետք է մտնել արխիվներ եւ թերթել այն սղագրությունները (ի դեպ շատ անհաջող, թերի ու սխալներով լեցուն), որոնցից բացահայտվում է, թե ինչպես «բոլշեւիկյան զգոնությամբ» որոշվում էր, թե ով ում պետք է բարեւի, կամ թե ինչու է Իսահակյանն այցելել կաթողիկոսին ու Չարենցին, եւ որ Չարենցը հարցաքննվել է Պետքաղվարչության կողմից իր մի հայտնի բանաստեղծության համար, որի մասին գիտեր միայն Բակունցը եւ որ նրա դավաճանության արդյունքն է իր դեմ հարուցած մեղադրանքը (Տես` Գ.Մ.Ֆ. արխիվ 16, էջ 42): Ընդհանրապես այդ արխիվները կարդալիս երբեմն նույնիսկ ծիծաղս էր գալիս, որովհետեւ այսօրվա տեսանկյունից այնքան պրիմիտիվ ու մանկամիտ են թվում նրանց մեղադրանքները, այնքան անհեթեթ, որ զարմանում ես, թե լուրջ մարդիկ ինչպես են լրջորեն օգտագործել օրինակ` «տրոցկիստ-նացիոնալիստ-ավերբախական-հակահեղափոխական-վիժվածք» եւ այլ նման բառերը, քննադատելու համար մյուսներին եւ իրենց պաշտպանելու համար նույն մեղադրանքներից: Սակայն պարզ է դառնում, որ այն ժամանակների լեքսիկոնը, վիրավորական բառերը, բարքերը եղել են շատ յուրահատուկ, տարբերվելով մեր այսօրվա պատկերացումներից, իսկ քննադատությունն ու ինքնաքննադատությունը պարտադիր պայման են եղել բոլորի համար անխտիր:

[Մտահոգ]

Կարդում եմ Մարո Ալազանի հուշերը. «Ինչպես առաջներում նշել եմ, այն ժամանակներում տեսակետների տարաձայնությունները չէին խանգարում գրողների մտերմությանն ու ընկերությանը: Դիսպուտներում ամենախիստ խոսքերով իրար նախատում, ծաղրում էին, իսկ դիսպուտից հետո իրար թեւանցուկ արած գնում էին «Ինտուրիստ» մի-մի բաժակ սուրճ խմում, նորից ու նորից ամեն մեկը աշխատում էր իր տեսակետն ամուր դիրքերի վրա դնել, հետո էլի իրար թեւանցուկ փողոցում զբոսնում էին ու տուն գնում» (Մ.Ալազան, Ն.Զարյան, «Գրականագիտական հանդես», Բ գիրք, 2004, էջ 191): Նույն հուշերի 193-195 էջերում կարդում եմ. «Ճաշից հետո Նաիրու հյուրընկալ ընտանիքին մնաս բարով ասելով, փողոց դուրս եկանք զբոսնելու եւ թարմանալու: Ալազանն ասաց.

- Հիշո՞ւմ եք, մեր վերադարձի օրերին գրողները խումբ-խումբ մոտենում էին մեզ եւ ասում, որ մեզ բանտ ու աքսոր ուղարկողները Նաիրի Զարյանն ու Հրաչյա Քոչարն են եղել: Միշտ մեզ վարկաբեկող ու նվաստացնող հոդված ներ են գրել ու դանոսներ են տվել համապատասխան օրգաններին: Ի՞նչ դանոսների մասին է խոսքը, երբ նրանք մինչեւ օրս էլ չգիտեն մեր մեղադրանքների մասին:

Չնայած Ալազանն էլ, Նորենցն էլ այդ կարծիքին էին, բայց ընդհանուրի ճնշման տակ երկուսն էլ սկսեցին Նաիրու հետ չխոսել, անգամ չբարեւել: Այդ դրությունը տեսնելով ես միջամտեցի.

- ...Այդ դեպքում բոլոր գրողներին էլ պետք է չբարեւեք, բոլորն էլ ձեր մասին գրել ու խայտառակ ելույթներ են ունեցել իրենց ժողովներում: Ես ինքս իմ սեփական աչքերով եմ կարդացել նրանց հոդվածները: Փոխանակ ուրիշների խոսքերին հավատալու` գնացեք կարդացեք 1936-38 թվերի մամուլը, հատկապես «Գրական թերթը» եւ դուք կհավատաք իմ խոսքերի ճշմարտությանը:

Նույն խորհուրդը ձեզ եմ տալիս, սիրելի ընթերցող, որով դուք կհամոզվեք իմ հուշերի շճմարտությանն ու անկեղծությանը» (էջ 194): «Մյուս օրը Ալազանը գնաց Գրողների միության գրադարան, վերցրեց այդ տարիների «Գրական թերթ»-ի համարները եւ կարդաց իրենց մասին գրված հոդվածները: Տուն մտնելով շատ հուզված ասաց.

- Այո, բալիկ ջան, դու շատ ճիշտ ես, չգտա մի գրող, որ մեզ հայհոյած չլիներ. միայն մի մասը ավելի բարեխիղճ է հայհոյել, մյուսներն` ավելի անբարեխիղճ: ...Ի տարբերություն մյուսների` Նաիրին գոնե իրենց արդարացման համար երկարատեւ ճիգ ու ջանք էր գործադրել» (էջ 195):

Բոլորը բոլորի դեմ

Հետեւելով Մարո Ալազանի խորհրդին սկսում եմ ընթերցել այդ տարիների թերթերը եւ ընկնում մի սարսափելի խառնաշփոթության մեջ: Թվում է` չկա մեկը, որը մյուսի դեմ ընդվզած չլինի, եւ տպավորությունն այնպիսին է, կարծես բոլորն իրար հետ օլիմպիական մարզիկների նման մրցման մեջ են մտած: Ընդ որում զգացվում է, որ այդ հարցերում խրախուսվել է մեծ ակտիվությունը, իսկ պասիվությունը` դատապարտվել: Նյութերից հստակ երեւում է նաեւ, որ նման բարքերը հաստատված են եղել 1937թ.-ից շատ ավելի վաղ տարիներից:

Աշխատանքս դեռ ավարտված չէ, որովհետեւ բոլոր նյութերին ծանոթանալու համար բավարար չէ 2-3 ամիսների ուսումնասիրությունը: Միայն անձնավորություններ, որոնց մյուսների նկատմամբ դաժան մեղադրանքներին դեռեւս չեմ հանդիպել, Ավ. Իսահակյանն ու Վ. Թոթովենցն են:

Բերեմ մի քանի օրինակ. «Գրական թերթ» 10 հունվարի, 1937թ.: Տպված Է Ստ.Զորյանի ճառը Կրեմլում, որն իհարկե ավարտվում է «Ուռա Ստալինին» բացականչությամբ: Ստալինը հետաքրքրվում է Չարենցի վիճակով, Զորյանն ասում է, որ նա շատ լավ է: Վ.Թերզիբաշյանը գրել է «Հակահեղափոխական նացիոնալիստների գրական հնարքները»` ուղղված Վ.Թոթովենցի, Ա.Բակունցի, Ալազանի եւ մյուսների դեմ: Գ.Արամյանի հոդվածը` «Ալազանի նացիոնալիստ-տրոցկիստական գարշելի դեմքը»: «Գրական թերթ» 31 հունվարի, 1937թ: Տպված է ռուսական մամուլից թարգմանված նյութը «Հակախորհրդային տրոցկիստական կենտրոնի դատավարությունը»՝ Լ.Տրոցկու ցուցումներով հակախորհրդային տրոցկիստական կենտրոն ստեղծելու համար մեղադրվածների եւ գնդակահարման դատապարտվածների մասին: Մեղադրվում են ռուս մտավորականներ Պյատակովը, Սոկոլնիկովը, Ռադեկը, Սերեբրյակովը, Լիվշիցը, Բոգուսլավսկին, Պուշինը, Առնոլդը, Կնյազեւը եւ այլք՝ հայրենիքի դավաճանության, լրտեսության, դիվերսիայի եւ այլ հանցանքնորի մեջ: Այդ կապակցությամբ, որպես խորհրդային միության ղեկավարների որոշման հետ համերաշխության նշան եւ որպես նվիրյալ սովետական քաղաքացիներ հանդես են գալիս մեր գրողները` առանձին փոքրիկ հոդվածներով.

Դ.Դեմիրճյան- «Ոչ մի խնայում հայրենիքի դավաճանների»

Մ.Մանվելյան- «Ոչնչացնել անխնա կերպով»

Զ.Եսայան- «Մարդկության թշնամիները»

Ստ.Զորյան- «Իմ նողկանքը»

Ն.Զարյան- «Մահ հայրենիքի դավաճաններին»

Արազի- «Գարշանքի անդունդը»

Գ.Սարյան- «Չգերազանցված գարշելիություն»:

Թվում է, թե հարց պիտի առաջանա. Ի՞նչ գործ ունեն մեր գրողները եւ ի՞նչ իրավունք` մահվան դատապարտելու իրենց անծանոթ, ազգությամբ ռուս եւ անկասկած` անմեղ մարդկանց: Ահա այդ էր դաժան ժամանակի պարտադրանքը, թեեւ չի բացառվում, որ նրանք անվերապահորեն հավատացել են այն ամենին, ինչ գրվել, թելադրվել ու հրամայվել է պարտիայի կողմից...

Հատկապես ակտիվ է եղել Գ.Աբովը, որն, ինչպես հայտնի է, նախկինում շատ մտերիմ է եղել եւ՛ Չարենցի, եւ՛ Ա.Վշտունու, եւ՛ Վ.Նորենցի հետ:

«Գրական թերթի» 1937թ. մարտի 20-ի համարում բացի Զ.Եսայանի հոդվածից, որտեղ կոչ է արվում պայքարել հին տրամադրությունների, թշնամու գաղափարախոսության դեմ, տպված է նաեւ Աբովի ելույթը Համամիութենական գրողների միության 4-րդ պլենումում, որտեղ նույն ծանոթ ածականներով խոսվում է Բակունցի, Թոթովենցի, Ալազանի, Վանանդեցու, Նորենցի, Մահարու եւ այլոց դեմ:

«Գրական թերթ», 27 ապրիլի, 1937թ.- Արազին` Դ.ԴԵմիրճյանի դեմ, Ղարագյոզյանը` Խանջյանի, Սիրասի դեմ, Կորյունը` Բակունցի ու Ալազանի դեմ, որ փչացնում են սկսնակ գրողներին, Վ.Գրիգորյանը` Մ.Արմենի դեմ, խմբագրության կողմից` Ռ.Զարյանի դեմ, որն անցյալում խնկարկել է Բակունցի ու Ալազանի նման նացիոնալիստ հակահեղափոխականներին: Խ.Այվազյանը` Սուրխաթյանի ու Վանանդեցու դեմ, Զ.Եսայանը քննադատում է Ստ.Զորյանին ու Դ.Դեմիրճյանին, կանգ է առնում գրական կազմակերպության նացիոնալիստ-տրոցկիստ նախկին ղեկավարության հասցրած չարիքների վրա:

Նույն թվականի հունիսի 12-ի «Գրական թերթում» տպագրված է Ա.Ամատունու ՀԿ(բ)Կ X-րդ համագումարում տրված հաշվետու զեկուցումը «Հայաստանի խորհրդային գրականությունը եւ արվեստը» խորագրով: Այստեղ եւս կարդում ենք նույնը, նույնը, նույնը` Դ.Սիմոնյանի, Ա.Բակունցի, «Նոյեմբեր» խմբակի, Չարենցի` Կոմկուսին ուղարկած մեղայական նամակի, Խանջյանի, Ալազանի, Վանանդեցու, Նորենցի, Մ.Արմենի եւ այլոց մասին: Իսկ արդեն հոկտեմբեր ամսվա համարներում, երբ «Գրական թերթի» խմբագիրն է Հենրին, գրվում է նույն Ամատունու դեմ: Հոկտեմբերի 8 դ 30-ում խմբագրականում կարդում ենք` «Տրոցկիստական-նացիոնալիստական վիժվածք Ամատունին...» ...1924-25թ.-ից սկսած... 1927թ. հայ նացիոնալիզմի սպեցիֆիզմի պարագլուխ Աշոտ Հովհաննիսյանին գրած գաղտնի նամակում ... «Ժողովրդի ստոր թշնամի, ԳՄ քարտուղար է նշանակում Աբովին». ...«Իսկ գրողներ Ն.Զարյանն ու Ա.Վշտունին, որոնք տուրք են տվել ավերբախականությանը, մինչեւ օրս լուռ են մնում իրենց սխալների մասին»: ...«Հակահեղափոխական Ամատունին իր պաշտպանության տակ էր առել եւ թմբկահարում էր բուրժուական նացիոնալիզմի վիժվածք, շպիոն Զապել Եսայանի տիպի անձնավորություններին, ինչպես նաեւ Չարենցին իր պաշտպանության տակ էր առել»: Գրեթե նույնը կարդում ենք Հոկտեմբերի 24-ի դ 32 համարում, որտեղ ավելանում են Խ.Սարգսյանի, Գ.Բեսի, Ռ.Զարյանի եւ «այլ ստորաքարշների» անունները: Իսկ Ա.Ոսկերչյանի հոդվածն ուղղված է Աշոտ Հովհաննիսյանի, Խանջյանի եւ Ամատունու դեմ:

Պե՞տք է արդյոք շարունակել: Ես ներկայացրեցի 1937 թվի լոկ «Գրական թերթ»-ի որոշ համարների «ծաղկաբույլը» միայն, միտումնավոր չներկայացնելով հատվածներ հոդվածներից: Նախ՝ որովհետեւ դա ինձ ոչ մի հաճույք չի պատճառում եւ, բացի դրանից, հոդվածը չեմ ցանկանում առավել ծանրաբեռնել: Ուղղակի ուզում եմ ընթերցողին հակիրճ ներկայացնել այն մթնոլորտը, որում գործել են մեր «մեղավոր» եւ «անմեղ» գրողները: Սակայն իմ հավաքած նյութը շատ ծավալուն է, եւ ես խոստանում եմ մոտ ապագայում լույս ընծայել ավելի ընդարձակ, փաստարկներով ու անաչառ վկայություններով մի գրքույկ, որից ընթերցողներն իրենք կկարողանան եզրակացություններ քաղել:

Չգիտեին ինչ էր սպասում իրենց

Այստեղ նպատակահարմար եմ տեսնում մի երկու դրվագ ներկայացնել ընթերցողին Հրաչյա Հովհաննիսյանի երիտասարդ տարիների հիշողություններից, որտեղ նա նկարագրել է իր առաջին հանդիպումները Ալազանի եւ Հր.Քոչարի հետ (Հր.Հովհաննիսյան, Ոսկե ամպ, Երեւան, 1984): Դասական գրականության մասին խոսելու ընթացքում պատանի Հրաչիկը հարցնում է Ալազանին.

« - Բա ինչո՞ւ են այդքան քննադատում գրողներին, ընկեր Ալազան:

- Գիտե՞ս ինչ: Այդ հարցերը բարդ են, քեզ էլ անհայտ, չեմ կարող իսկույն քեզ բացատրել: Մենք էլ ենք մեղավոր, մեր միջավայրը, մեր մարդիկ: Ամեն մեկը ճշմարտությունը իր ձեւով է ըմբռնում: Հետո ուրիշ բաներ էլ կան, դու դեռ չգիտես, լավ կլինի չիմանաս էլ: Անշուշտ գաղափարական շեղումները պիտի դատապարտել: Բայց ո՞րն է շեղումը, ո՞րն է ճիշտը, այս հարցերն ամեն մեկը յուրովի է հասկանում: Ես էլ եմ սխալվել: Ի վերջո, ամեն բան կճշտվի» (էջ 80):

Գրեթե նույն բանն ասում է Հրաչիկին Հր.Քոչարը, որի հետ հանդիպում են Ծաղկաձորում 1939թ.-ին: Կուսակցական տույժ ստանալուց հետո Քոչարը որոշ ժամանակ մնում է անաշխատանք եւ վերջապես տեղավորվում է Հայաստանի նյութական կուլտուրայի՝ պատմական հուշարձանների պահպանության կոմիտեում, համեստ աշխատավարձով: Նա գալիս է հանգստյան տուն գիշերելու համար տեղ գտնելու ակնկալիքով եւ պատմում է, որ շատ գոհ է այս աշխատանքից, թեեւ նյութական որեւէ զգալի օգուտ չունի: Գոհ է, որովհետեւ աշխատանքի բերումով թափառում է Հայաստանով մեկ, լինում է գյուղերում, ծանոթանում շատ հետաքրքիր ծերունիների, երիտասարդների հետ, նայում-ստուգում է հին վանքերի, մատուռների այսօրվա վիճակը՝ զեկույցներ ներկայացնելու համար եւ հետո՝ ահագին ժամանակ է մնում գրական աշխատանքով զբաղվելու: Երկար զրուցելուց հետո Հրաչիկը իրեն մտատանջող հարց է տալիս.

« - Ընկեր Քոչար, ի՞նչ կարող եք ասել վերջին տարիների այս մռայլ եւ աղետավոր իրադարձությունների մասին, Նաիրիի եւ ձեր ընկերության մասին:

Նա մի պահ լուռ մտածում է, հետո խոսում:

[Մտահոգ]

- Ես Նաիրի Զարյանին շատ եմ հարգում: Մարդկանց բարեկամությունը կարող է սկսվել չնչին առիթներից: Բայց բարեկամությունը, ազնիվ, անկեղծ բարեկամությունը, նաեւ բարոյականություն է: Գյուղից նոր էի քաղաք եկել: Գրում էի պատմվածքներ, ակնարկներ: Իմ առաջին պատմվածքը դուր եկավ Ակսել Բակունցին: Խոսքը «Խաջե»` քրդական կյանքից առած պատմվածքի մասին է: Ըստ առիթի եւ բանականության, ես պիտի հովանավորություն գտնեի նրա մոտ: Բայց Բակունցը խստաբարո եւ գրական շրջանակներից մեկուսի ապրող մարդ էր: Իմ փորձերը` նրա հետ ավելի մոտենալու, ուղղակի չստացվեցին: Մենակ էի, անտուն, ոչ մի հարազատ չունեի: Հենց այդ ժամանակ էլ Նաիրին հանդիպեց: Նա ավագ եղբոր պես վերաբերվեց ինձ. միառժամանակ ես նույնիսկ գիշերում էի նրա տանը: Բարդ ու դժվարին ժամանակներում ենք ապրում: Դեռ այդ` քո ասած մռայլ իրադարձություններից առաջ գրականության մեջ, գրական կյանքում տեղի էին ունենում շատ ու անվերջ վիճաբանություններ: Ո՞վ էր ճիշտ, ո՞վ էր սխալ` այնքան էլ հեշտ չէր իմանալ: Մեր գաղափարները նոր էին, շատերս լավ չէինք պատկերացնում, թե ի՛նչն է ընդունելի, ի՛նչը` ոչ: Ամեն մեկը յուրովի էր մեկնաբանում այս կամ այն գրական-գաղափարական լոզունգը: Խաղից ոչ ոք դուրս չէր մնում: Խոսքս նոր, սովետական շրջանի գրողների մասին է: Բոլորն էլ խոսում էին, բոլորն էլ գրում, վիճում: Եվ գրողները, եւ կուսակցական աշխատողները, եւ ուսանողները: Դե արի ու այդ բոլորի մեջ իմացիր ճիշտն ու սխալը: Մի բան կարող եմ հաստատապես քեզ ասել. վիճողներից եւ ոչ մեկը, ոչ այս կողմից, ոչ այն կողմից, երբեք, ոչ մի անգամ չէին գուշակում, որ այդ վեճերը կարող են աղետի հասցնել, ոչ ոք չէր մտածում, որ դրանք կարող են այսպիսի հետեւանք ունենալ: Ինչ գիտեմ, եթե վիճողներն իմանային, թե ի՛նչ է սպասում իրենց, գուցե բոլորովին էլ մասնակից չլինեին այդ գզվռտոցին, գլուխները քաշ արած` իրենց գործով զբաղվեին, ինչպես ոմանք: Սա դառն, անասելի փորձություն էր: Գրողների մեղքը թեթեւ է, թեպետ հետեւանքները այդքան ծանր նստեցին բոլորի վրա: Այնուհետեւ ստեղծվեց արդեն անհեթեթ, անտրամաբանական մի մթնոլորտ: Եթե սկզբում հավատում էինք, որ թերեւս ճշմարտություն կա այդ դեպքերի հիմքում, ապա շուտով զգացինք, որ մի բութ բնազդ, մի անհայտ ձեռք խառնում է բոլորին եւ իրականության մեջ իշխում է մի սարսափելի անսկզբունք, անգաղափար նշանաբան. դու ինձ ես ուզում վնասել, ես էլ` քեզ, մենք նրանց, նրանք էլ մեզ... Անհեթեթ վրիժառություն... Այ՜, սիրելիս, այսպես եղավ...

Նա մի քանի օրինակներ է բերում անցյալից, չի թաքցնում, որ ինքն էլ է խոսել, դատապարտել, բայց նաեւ չի մոռացել, թե ինչպե՞ս են իր մասին ասել եւ ի՛նչ են ասել:

- Այնուամենայնիվ, իմ հայրը Քոչոն է եղել, որին մեղադրում են խմբապետ լինելու մեջ: Դրա համար ես շատ եմ տուժել: Նույնիսկ մի քանիսը նեղում էին ինձ, թե ինչո՞ւ իմ առաջին պատմվածքը հավանել եւ տպագրության է հանձնել Բակունցը: Դրա վրա էլ էին շեշտը դնում. հասկանալի է, ինչ նպատակով...

Այդ զրույցից հետո ինչ-որ չափով ամբողջանում են ին տեղեկությունները, պարզվում են իմ պատկերացումները» (էջ 208-211):

Ես այս մեջբերումը տվեցի գրեթե լրիվ, որպեսզի Քոչարի խոսքերով բացատրեմ իրողությունն այնպես, ինչպես ինքն է զգացել, գուցե ինչ-որ բան հասկանան նաեւ գրականագետները, եւ գուցե խորհեն այն մասին, թե ինչպես կվարվեին իրենք՝ նման պայմաններում հայտնվելու դեպքում: Թեեւ արդեն գուշակում եմ, որ նրանք իրենց մասին այնքան բարձր կարծիք ունեն, որ վայրկյան անգամ չտատանվելով կասեն, որ իրենք ամենաբարոյականն ու խիզախն են եւ երբեք չէին ընկնի նման կացության մեջ, դիֆիրամբներ չէին ձոնի Ստալինին, նամակներ չէին գրի Բերիային եւ իրար չէին մեղադրի «գրական» ու բարոյական հանցանքների մեջ: Այնինչ այսօր մենք տեսնում ենք, թե ինչպես են իրար ուտում գրական աշխարհի որոշ այրերը` նմանվելով անոթի մեջ լցված ու իրար խայթող կարիճների: Այսօրվա նրանց պայքարը ոչ թե գաղափարական է, ոչ թե կենաց-մահու կռիվ է, այլ` պաշտոնի, փողի, շքանշանների եւ ամբիցիաների, ամեն գնով անուն եւ համբավ վաստակելու կռիվ: Ի դեպ ասեմ, որ Քոչարը շատերի նման Ստալինին չի գովերգել, նամակներ չի ուղղել Ստալինին ու Բերիային, եւ իզուր են փորձում ուրիշների արարքները անպայմանորեն կապել Քոչարի անվան հետ:

Զարյան-Քոչար

Չգիտես ինչու Հր. Քոչարի գործունեությունը միշտ քննարկվում է Զարյանի գործունեության համատեքստում, եւ ինչպես գրում է Գր.Աճեմյանը, որն իր սրտի բոլոր թելքերով ատում է Զարյանին (թեեւ նա իր հոր` Մահարու հետ մանկության ընկերներ են եղել եւ ընկերություն են արել նաեւ իրենց կյանքի մայրամուտին), թե իբր Չարենցն ասել է, որ Քոչարը Ն.Զարյանի համհարզն է եղել: Չարենցը երբեք այդպիսի խոսքեր չի ասել, եւ թե ում մասին նա ինչ է ասել ես դեռ կանդրադառնամ ստորեւ:

Այո՛, ինչպես վերը նշվեց, Քոչարն իր գրական քայլերի սկզբնական փուլերում շատ կապված է եղել Ն.Զարյանի հետ, որովհետեւ երախտապարտ է եղել նրան: Ինչպես շատերն են գրել ու խոսել, Ն.Զարյանը կարողացել է լավ ընկերություն անել, օգնել մարդկանց, եւ, ըստ Մարո Ալազանի վերը նշված հուշերի, եթե մեկն ասեր, որ քաղցած է եւ հագուստ չունի, նա բերնի վերջին պատառն ու հագած շորը կհաներ` կտար նրան:

Սակայն, չպետք է մոռանալ, որ Քոչարն առանձին անհատականություն է եղել, իսկ հետագա տարիներին` հատկապես պատերազմից հետո, նրա աշխարհայացքը, սկզբունքները, ստեղծագործությունը, վարքը մտել են բոլորովին այլ փուլ եւ ընթացել են բոլորովին տարբեր հունով: Ահա մի քանի խոսք Ս.Աղաբաբյանի հուշ-հոդվածից. «Առհասարակ, ինչպես կարողացել էի նկատել Հրաչյա Քոչարի հետ կարճատեւ մտերմության տարիներին, վերին աստիճանի զգայուն էր ընկերների հանդեպ` անկախ նրանց դիրքից ու ձիրքից: Հիշում եմ, թե ինչպես էր նեղվում Նաիրի Զարյանի հետ հարաբերությունների խզման պատճառով եւ ոչ մի անգամ ոչ մի ծանր խոսք չասաց հին ընկերոջ հասցեին: Հակառակը. ականատես եմ եղել, թե ինչպես էր խոսքով ապտակում այն մարդկանց, ովքեր օգտվելով «առիթից», փորձում էին նրանց միջեւ խրված սեպը ավելի խորացնել» (Ս.Աղաբաբյան, Հոդվածներ, Դիմանկարներ, Հուշեր, 1982, էջ 236):

Թվացյալ «ճշմարտախոս» գրականագետների ամենամեծ թերությունն այն է, որ նրանք անձին պարսավելիս չեն ուզում նրան ճանաչել, կամ հակառակը` շատ լավ ճանաչելով նյարդայնանում են` ենթագիտակցաբար համեմատելով իրենց անձի հետ: Հետեւաբար օգտագործում են մի ոճաձեւ, որում, խառնելով ներկապնակի բոլոր գույները, միագույն ներկում ու այդպիսով մթնեցնում են իրենց «զոհին»: Դեռ Մաքսիմ Գորկին է ասել, որ չկան լրիվ սեւ ու բացարձակ սպիտակ մարդիկ: Բոլոր մարդիկ խայտաբղետ են:

«Բարքերն այդ սեւ»

Հր.Քոչարը գրական աշխարհ է մտել այն ժամանակներում, երբ արդեն գրական թեժ վիճաբանություններն ու իրար մերկացնող, հայհոյող վարքագիծը վաղուց ի վեր սահմանված կարգ են եղել: Գրական աշխարհի նրա բոլոր գործընկերները իրենից տարիքով` 10, 20, 30, նույնիսկ 35 տարով մեծ են եղել եւ տոն են տվել տիրող բարքերին: Դրան գումարած՝ գյուղից եկած երիտասարդի հարգանքն ու ակնածանքը մեծերի հանդեպ, գուցե եւ նրանց թելադրանքը, ստիպել են նմանվել ու ետ չմնալ մյուսներից:

ԳՄ ֆոնդերի սղագրությունները բավականին անհաջող են, անհասկանալի մասեր շատ կան, ինչը լայն հնարավորություն է ստեղծում յուրովի խմբագրման ու մեկնաբանությունների համար: Ընդհանրապես, շատ անճշտությունների եմ հանդիպելլ բոլոր հեղինակների մոտ, նաեւ չափազանց մեծ կողմնակալություն եմ նկատել՝ որոշ գրողների շատ սուր ու անողոք ելույթները լռության մատնելու եւ դրա փոխարեն տեղի-անտեղի Քոչարի անունը հոլովելու պարագայում: Ճիշտ են արել, որ խնայել են որոշ գրողներին, մանավանդ կանանց: Նորից եմ կրկնում. իմ նպատակը չէ որեւէ մեկին փնովելը կամ դատապարտելը, ես ոչ դրա իրավունքն ունեմ, ոչ էլ դա ինձ որեւէ բավարարվածություն կբերի: Որովհետեւ հասկանում եմ, որ ինչպես բնության մեջ, այնպես էլ այստեղ` ուրուրների շրջապատում, աղավնիներ չեն հանդիպել: Մանավանդ, բոլորն էլ արժանավոր մարդիկ են եղել, իսկ «զոհերի» կարգավիճակին դասված շատ մտավորականներ մինչեւ հորս կյանքի վերջին օրերը բացառիկ ջերմ մտերմություն են արել նրա հետ: Ն.Ադալյանն իր հոդվածում խառնելով իր իմացածն ու չիմացածը, պատերազմի դաշտում կռվելն ու դրանից հետո վեպ գրելը համարելով «պատեհապաշտություն», մի կույտի մեջ է հավաքում Ա.Բակունցին, Խ.Դաշտենցին, Վ.Թոթովենցին, Զ.Եսայանին եւ մյուսներին` ակնարկելով Քոչարի «չարագործությունները»: Ե՞րբ եւ որտե՞ղ է կարդացել կամ լսել, որ Քոչարը Վ.Թոթովենցի կամ Զ.Եսայանի դեմ որեւէ բան ասած լինի: Ինչպես ասում է Ա.Գրիբոյեդովի հերոսը «Խելքից պատուհաս»-ում՝ ստիր, բայց չափն էլ մի անցիր: Ինչ վերաբերում է Խ.Դաշտենցին, որին ես շատ լավ եմ հիշում որպես հրաշալի, համեստ ու պայծառ մարդու, ապա նա չի բանտարկվել եւ եղել է Հր.Քոչարի ամենամտերիմ ընկերներից մեկը: Հիմա իզուր են փորձում հնեապապարացիները խառնակչությամբ ալեկոծել մարդկանց կայացած հարաբերությունները: Չէ՞ որ կա հիշողություն, այդ հիշողությունը փաստարկող լուսանկարներ, դեռեւս կան Քոչարի հետ առնչված մարդիկ, որոնք շատ լավ գիտեն, թե ով ինչ է ներկայացրել իրենից: Ափսո՜ս որ կյանքից շուտ հեռացավ Տավրոս Դաշտենցը: Հիշում եմ մի անգամ նրան հանդիպեցի կինո «Մոսկվայի» ֆոյեյում, երկար խոսեցինք պտտվող բամբասանքների շուրջ: Ասաց, որ ուշադրություն չդարձնեմ. նրանք իրենց իմիջն են բարձրացնում: Մի օր էլ հեռուստատեսությամբ՝ կարծեմ «Արմենիա» հեռուստաալիքով, տեսա մի հաղորդում` մասնակցությամբ Տ.Դաշտենցի, Սասուն Գրիգորյանի եւ Դ.Գասպարյանի, որում նրանք պատմում էին Խ.Դաշտենցի ու Հր.Քոչարի ջերմ ընկերության մասին:

Բացում եմ գրականագետների կողմից հղած Ե.Չարենցի «Վերջին խոսքը» գիրքը, որտեղ եւս գտնում եմ որոշ անճշտություններ, որոնք չգիտեմ` միտումնավոր են, թե անտեղյակության արդյունք, որովհետեւ զգացվում է, որ գրողների ելույթները վերցված են ոչ թե սկզբնաղբյուրից, այլ Դ.Գասպարյանի կամ Հ.Բախչինյանի գրքերից: Ինչեւէ... Կարդում եմ Չարենցի «Պոետի վիշտը» բանաստեղծությունը, որը լույս է տեսել առաջին անգամ. Մեջբերեմ մի քանի տուն (էջ 44-45).

[Մտահոգ]

Այստեղ բանավեճին է միանում ԴԱվիթ Գասպարյանը:

Հոսող ժամանակը եւ մնացող պատմությունը

ԴԱՎԻԹ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ

Ա.

Գրականությունն ու գրողն ավելին են, քան սոսկ իրենց վերապահված դերը հանրային առօրյա կյանքում եւ ընթացիկ գիտակցության մեջ: Այդպես է, որովհետեւ իրենց նկարագրով նրանք սերում են մարգարեներից, իսկ բացառիկներն էլ սրբացվում են, ինչպես Մաշտոցը, Նարեկացին, Շնորհալին... Հիսուսի խաչելության առասպելը նրանց կյանքի իրական ուղեկիցն է, ինչպես եղավ Չարենցի, Բակունցի եւ մյուսների դեպքում: Նրանք նաեւ նահատակներ են ու մարտիրոսներ: Հիշենք 1915-ի, 1937-ի լուսավոր դեմքերին:

Դա է պատճառը, որ գրական կյանքն առավել, քան մշակութային մեկ այլ ոլորտ, ենթակա է վերագնահատումների: Դա պատմության պահանջն է ու թելադրանքը: Տասնամյակների մեջ հաստատված, ամրապնդված անուններից ո՞ւմ է ընտրելու պատմությունը եւ ո՞ւմ է դարձնելու ազգային կյանքի խորհրդանիշ: Ահա այդ պատմությունն է, որ հայացք է ուղղում իր մասը դառնալ ցանկացող ժամանակին եւ օրերի տենդագին հեւքից հետո այն գնահատում եւ ընդունում է իր մեջ:

Խորհրդային վարչակարգը փակ համակարգ էր: Ուներ արվեստին ներկայացվող գաղափարական իր պահանջները: Ով ծառայում էր իրեն՝ մեծարում էր փառքով, շքանշաններով ու մրցանակներով, ով՝ ոչ, համարում էր ընդդիմադիր, հռչակում ժողովրդի թշնամի ու դավաճան, կա՛մ գնդակահարում, կա՛մ աքսորում, կա՛մ վտարում երկրից եւ կա՛մ դարձնում անարգանքի սյուն:

Ավարտվեց այդ դարաշրջանը՝ փակ համակարգը դարձավ բաց, գաղափարական սահմանափակումներն ու կուսակցական բռնատիրությունն իրենց տեղը զիջեցին խոսքի ազատության, ազատ մտածողության: Ժամանակը բաց արեց դրսից ու ներսից ամուր կողպված դռների ու պատուհանների խլափեղկերը, երկաթե դարպասների սողնակները ճռնչալով հետ գնացին եւ բացվեցին պահոցների դարակները: Պատմական ճշմարտության պահանջը դարձավ օրախնդիր:

Այս ամենը մեծ ժամանակի պահանջն էր: Բայց մեծ ժամանակը Երկիր Նաիրիում դառնում է տեղական ժամանակ, որ նշանակում է ժամանակի այլ արագություն ու չափում՝ դանդա՜ղ, դանդա՜ա՜ղ, դանդա՜ա՜ա՜ղ...

Ազատ մտածողության շեփորականչերը հնչեցին դեռեւս 1985-ին: ԽՍՀՄ-ը կար, բայց դա չխանգարեց, որ մոսկովյան մամուլն ու հրատարակչություններն անցնեն եռանդուն գործունեության: Մեր իրականության մեջ խորհրդային կարծրատիպերն ամուր էին: Ի վերջո, ազատ մտածողության ալիքը հասավ նաեւ Երկիր Նաիրի եւ հասավ 1988-ի ազգային վերելքով: Մարդկանց մեջ յոթ տասնամյակ ձեւավորված ստրուկը կոտրել էր շղթաները եւ ոտքի կանգնել: Ազատ մտածողությունը մեզանում նախ՝ վերածվեց ազգային զարթոնքի՝ Արցախի ինքնորոշման գերագույն նպատակով, սփյուռքի հետ մերձեցման գաղափարական սահմանափակումների վերացումով, հին ու նոր կուսակցությունների ազատ գործունեությամբ եւ ապա՝ փորձեց ներթափանցել հոգեւոր ոլորտները:

Բեկում կատարվեց նաեւ հումանիտար մտածողության ասպարեզում՝ հատկապես պատմության եւ գրականության մեջ: Սկսվեցին հրապարակվել պատմագիտական եւ գեղարվեստական երկեր, որոնք նախկինում արգելված էին: Ազգային բնավորություն դարձած մտավոր ծուլությունը (չասելու՝ հետամնացությունը) այստեղ եւս իրեն զգալ տվեց, ըստ որի՝ հրատարակչությունների դարակներն ու գրողների գզրոցները, իբր, դատարկ են, եւ ոչինչ չկա տպագրելու: Մինչդեռ այդպես չէր: Դարակներն էլ, պահոցներն էլ լի էին: Դեռ այսօր էլ անտիպ է Կարեն Միքայելյանի «Երբ ես խելագար էի» բացառիկ ուժի վեպը: Հայաստանում դեռեւս չի տպագրվել Կոստան Զարյանի «Նավը լեռան վրա» վեպի մայր հրատարակությունը (1943, Բոստոն), մինչդեռ այն ծրագրային երկ է հանրակրթական դպրոցներում: Չեն տպագրվել շատ գրական երկեր եւ հատկապես տարբեր պահոցներում կուտակված փաստագրական ժառանգությունը: Հետո արդեն ասպարեզ եկան խանութպանի մտածողությամբ «մտավորական» գործիչներ եւ չիմացան, թե ինչ պիտի անեն: Ասում ես՝ անիմաստ հայացքով նայում են:

Մեծ հաշվով ժամանակը կանգնեց գաղափարական վերագնահատումների անհրաժեշտության առջեւ, իսկ դրա նախադրյալն, առաջին հերթին, հոգեւոր-մշակութային ժառանգության ամբողջացումն էր:

Համանման փաստաթղթեր ես հրապարակել եմ հատորներով, իսկ հիմա էլ նախատեսում եմ կիսատ տպագրված, անտիպ մնացած եւ մամուլում «կորած» վավերագրերի հրատարակությունը:

Հասարակությունը բաժանվեց երկու մասի: Առաջինները ձգտում էին փակ դռների հետեւում մնացած գաղտնիքների բացահայտման, նյութի ամբողջացման, ճշմարտության եւ արդարության վերականգնման, երկրորդները, որոնք չէին ձգտում ամբողջ ճշմարտության բացահայտման, որովհետեւ դա դեմ էր իրենց, կա՛մ նախկին դահիճներ էին, կա՛մ նախկին զրպարտիչներ, կա՛մ նրանց ժառանգները, կա՛մ գաղափարական նախկին խարանով խարանված պնդաճակատներ: Առճակատումն ակնհայտ էր եւ շուտով այն արտահայտվեց գրավոր ու բանավոր ելույթներով: Եթե առաջինների կողմը անպաշտպան, բայցեւ համարձակ ճշմարտությունն էր, ապա երկրորդների կողմը հեղինակություններ էին, պաշտոններ ու դիրքեր: Այս առճակատումն սկսվեց, խորացավ ու պահպանվեց տարբեր ոլորտներում: Գրականության ինստիտուտում «20-րդ դարի հայ գրականության պատմություն»-ը պետք է գրվեր, բայց ճշտված չէին գաղափարական նախադրյալները: Դասագրքեր պետք է ստեղծվեին: 1993-ին մեծ դժվարությամբ կարողացա ավագ դպրոցի դասագրքում տեղ տալ Գ. Մահարուն: 1996-ին դասագիրքը պետք է վերահրատարակվեր՝ Ս. Կապուտիկյանի բացահայտ ճնշումով ԿԳՆ գրականության առարկայական հանձնաժողովի նախագահ եւ գրականության ինստիտուտի տնօրեն Է. Ջրբաշյանը ստիպում էր Մահարուն հանել դասագրքից: Պահպանեցի՝ վիճելով, բանավիճելով եւ համոզելով...

Բ.

Առաջինը, որի շուրջ տարակարծություններ չեղան, ամոթալի՜, ամոթալի՜ի՜ի՜ Արտաշես Ոսկերչյանն էր՝ դահիճի իր անցյալի սեւ հետագծով, որ աչքերը բաց տեսավ իր մահը: Նոր ժամանակների հայելին նրան ցույց տվեց չարքի, ճիվաղի տեսքով, որը սուր էր բարձրացրել Կոմիտասի ու 1915-ի զոհ մտավորականների, Չարենցի, Բակունցի եւ 1937-ի զոհ գրողների վրա: Նրա կերպարի բացահայտմանն է նվիրված իմ «Սեւ հետագիծ» հոդվածը («Գարուն», 1991, թիվ 3, նաեւ «Փակ դռների գաղտնիքը», 1994, էջ 488-500):

Ոսկերչյանը կարծում էր, թե նախկին ժամանակներն են եւ երկու հեռագիր է ուղղել իմ դեմ՝ որպես իր պատկերը իրեն ցուցանողի.

«Երեւան, 16: 28.08. 1989 թ.

ՀԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար ընկեր Ս. Գ. Հարությունյանին

Ես աշխատանքի, կուսակցության եւ Հայրենական պատերազմի վետերան եմ, Բրյուսովի անվան ինստիտուտի պրոֆեսոր:

Ապարդյուն ձգտում եմ հանդիպել Ձեզ: Դավիթ Գասպարյանի օգնությամբ ղեկավարության տականքները իմ դեմ թունավոր հոդվածներ են կազմակերպում: Իմ կյանքին սպառնացող սադրիչ հոդվածներ: Եվ դա այն բանի համար, որ ես համարձակվել եմ քննադատել կոմունիստների դահիճ դաշնակ նախարարին (Ն. Աղբալյանին՝ Դ. Գ.): Կենտկոմի քարտուղար ընկեր Գալոյանն արգելում է տպագրել իմ պատասխանը զրպարտիչների դեմ: Խնդրում եմ Ձեր միջամտությունը եւ ընդունելություն: Հարգանքներով՝ Ոսկերչյան Ա. Կ.»:

Ահա եւ հաջորդը.

«ՀԿԿ Կենտկոմի երկրորդ քարտուղար ընկ. Օ. Ի. Լոբովին:

Ես՝ կուսակցության, աշխատանքի եւ Հայրենական մեծ պատերազմի վետերանս, նամակով դիմել եմ Ձեզ: Մեր կարճատեւ տեսակցության ժամանակ բազմակարծության կարգով Դուք խոստացաք օգնել տպագրելու իմ պատասխանն ընդդեմ իմ ընդդիմախոսների: Անցել է մեկ ամսից ավելի, իմ դեմ շարունակում են տպագրել Դավիթ Գասպարյանի հոդվածները անձնական դրդապատճառներով: Իմ պատասխանը գտնվում է «Խորհրդային Հայաստան» թերթի խմբագրի մոտ: Եթե Ձեր խոստումը մնում է ուժի մեջ, օգնեցե՛ք կոմունիստին: Խնդրում եմ ընդունելություն: Սպասում եմ պատասխանի:

Հարգանքներով՝ պրոֆեսոր Ոսկերչյան: 27.08.1990»:

Ոսկերչյանի հետ կապված ես անձնական դրդապատճառներ ունենալ չէի կարող, իսկ իր դեմ ուղղված իմ ելույթները դեռ նոր պետք է տպագրվեին, բայց Ոսկերչյանին Կենտկոմում դեռեւս պաշտպանողներ կային, որովհետեւ նրանք էլ չէին կողմնորոշվում, թե ժամանակն ինչ ուղղությամբ է շարժվում:

Հին մտայնությունը դժվար էր նորոգվում, որովհետեւ իրավիճակի մեջ կողմնորոշվելու հմտություն չունեին եւ անպայման սպասում էին Մոսկվայից ցուցումների: Մինչդեռ ինքնուրույն գործելու ժամանակն էր:

[Մտահոգ]

Գ.

Հաջորդը Նաիրի Զարյանն էր, որ հատկապես 1920-1930-ական թթ. իրեն դրսեւորել է բոլոր բացասական կողմերով: Նրա ջարդարարական հոդվածների, մահաշունչ ելույթների, անհանդուրժողականության ու հավակնոտության մասին անհնարին է չգրել, եթե գործ ունես 1920-1930-ական թթ. գրականության հետ: Այդ ամենը ես բացահայտել եւ ցույց եմ տվել իմ տարբեր հրապարակումների մեջ, որոնք զետեղված են մամուլում եւ ի մի են բերված իմ ժողովածուների մեջ:

Ն. Զարյանի «Ո՞վ եմ ես» ինքնասպան կենսապատումը «Երրորդ կյանք կամ Ն. Զարյանը ինքն իր մասին» վերնագրով ես նախ՝ տպագրեցի «Գարուն» ամսագրում (1990, թիվ 8), այնուհետեւ զետեղեցի «Փակ դռների գաղտնիքը» ժողովածուի մեջ: Այն կարդաց ամբողջ ժողովուրդը, ամբողջ մտավորականությունը: Ծանոթներս ասացին, որ ինձ հետ ցանկանում է հանդիպել Ն. Զարյանի որդին՝ Ռոմիկ Զարյանը: Մտածեցի՝ ծանր հանդիպում է լինելու, բայց գնացի:

Լճափի սրճարանի սեղանին սուրճ էր, ծխախոտ ու թանձր լռություն: Խոսեց որդին.

- Ինչ գրել եւ հրապարակել ես, ճիշտ է: Այդ փաստաթղթերի օրինակները պահպանվել են նաեւ մեր ընտանեկան արխիվում: Ես այդ ամենը գիտեի: Բայց ցավում եմ, որ այդ ամենի հեղինակն իմ հայրն է:

Սա բարձր մտավորականի պահվածք էր՝ որպես քաղաքացի եւ որպես որդի:

Ես հասկանում եմ նաեւ Ն. Զարյանի այրի, արձակագիր Անժելա Ստեփանյանին, որը 1989 թ. հոկտեմբերի 13-ի թվագրությամբ ՀԿԿ Կենտկոմ, ՀԳՄ սկզբնական կուսակցական կազմակերպության բյուրո եւ ՀԳՄ վարչության նախագահություն էր հասցեագրել 28 մեքենագիր էջ զբաղեցնող մի «Դիմում-նամակ»: Դրա պատճենը հիմա իմ ձեռքին է: Մոլորված կինը բանավիճում է Ռաֆայել Իշխանյանի եւ հատկապես իմ դեմ, որ հանդգնել էինք Զարյանին մերկացնող փաստաթղթեր հրապարակել: Դիմում է Զարյանի օրագրերին, փորձում հարվածը մեղմել, բայց եւ իր հերթին փաստում. «Այո՛, Զարյանը կուրորեն նվիրված էր ու հավատարիմ լենինյան-ստալինյան կուսակցությանը: <...> Հավատը, նվիրումը հանցա՞նք են» (էջ 3-4): Իհարկե, հավատն ու նվիրումը հանցանք չեն, նայած՝ Աստծո՞ւն ես հավատում թե՞ սատանային: Այս դեպքում հավատի մարմնացումը սատանան էր, չարքը, նա՛, որին Ե. Չարենցը բազմիցս Նեռ է որակել: Եվ պատահական չէ, որ այս հարցում Զարյանն ինքն իրեն համարել է «ֆանատիստ»: Ա. Ստեփանյանը «Ամենեւին չարդարացնելով նրան՝ գրած հոդվածների համար...» (էջ 10)՝ այնուամենայնիվ փորձում է բացատրություն գտնել, բայցեւ իր իսկ ձեռքով գրում. «Նրա տառապանքները խղճի խայթից չէին» (էջ 17): Ի՜նչ խիղճ, երբ ժամանակի տերը գաղափարական մոլագարությունն էր:

Իսկ Ն. Զարյանի օրագրային գրառումներից Ա. Ստեփանյանն անում է այսպիսի քաղվածքներ՝ լրացնելով «Ո՞վ եմ ես»-ի ինքնամերկացումների շարքը:

«Բակունցի նկատմամբ ես կատարել եմ շատ կոպիտ սխալ եւ դրա համար ամաչում եմ ինքս ինձանից: Դա 1936-ին գրած իմ հոդվածն է նրա մասին: <...> Իմ այդ հոդվածը սխալ էր նաեւ այն տեսակետից, որ ես այն գրեցի Բակունցի ձերբակալությունից հետո, երբ նա այլեւս անզոր էր պաշտպանվել: Այդպիսի փոքրոգություն եմ կատարել»: Մարդուն ձերբակալության ու գնդակահարության տանող զրպարտությունն այստեղ դարձել է մի քնքուշ «փոքրոգություն»: Մինչդեռ նրա մեջ եղել է կատաղի ատելություն Բակունցի հանդեպ, որի դրդապատճառը գրական նախանձն էր եւ անհանդուրժողականությունը՝ վարագուրված գաղափարական պաստառով: Եվ Ն. Զարյանը ոչ թե մեկ, այլ մեկ տասնյակից ավելի հոդվածներ է գրել Բակունցի դեմ, որոնց ցանկն ու բովանդակությունը ես առիթ ունեցել եմ հրապարակելու:

Եվ այս ծիծաղելի, ինչ ծիծաղելի, անամո՛թ չքմեղանքը, որ վերստին հետին թվով բացահայտում է Ն. Զարյանը. «Մի տարի շարունակ, այսինքն՝ մինչեւ 1937 թվի ամառը, ես կարծում էի, համոզված էի (ինձ հավատացրել էին պաշտոնապես), որ նրանք (Բակունցը, Չարենցը, Մահարին, Արմենը, Թոթովենցը, Զ. Եսայանը, Հ. Սուրխաթյանը, Կ. Միքայելյանը, Պ. Մակինցյանը, Դ. Տեր-Սիմոնյանը, Ն. Ստեփանյանը եւ մյուսները՝ Դ. Գ.), իրոք, «ժողովրդի թշնամիներ են...»:
Ն. Զարյանի գործունեությունը ճիշտ հասկանալու եւ գնահատելու համար անհրաժեշտ է հրապարակել մամուլի եւ պետական ու ընտանեկան պահոցների բոլոր նյութերը: Ավելի լավ է ինքը խոսի իր մասին: Թէ չէ ե՛ւ գրականության պատմության համար, ե՛ւ ժամանակի գրական շարժման մեջ արդեն իսկ վերջնականապես պարզ է նրա բացասական կերպարը:

Ես հասկանում եմ Զարյանի տիկնոջը, անգամ՝ Զարյանին, բայց ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հասկանալ Ս. Կապուտիկյանի, Ա. Սահինյանի եւ նրանց գործը շարունակող Ա.Եղիազարյանի գործունեությունը:

1988-ից հետո կյանքը փոխվել էր, ժամանակը նոր հուն էր մտնում, իսկ Ս. Կապուտիկյանը ոչ միայն փախավ մերձմոսկովյան Պերեդելկինո եւ այնտեղից լուտանքներ էր թափում նորանկախ պետության գլխին, ո՛չ միայն «Լիտերատուրնայա գազետա»-ում գրեց, թե՝ Մոսկվայում ես չեմ կարողանում նայել իմ ադրբեջանցի բարեկամների երեսին, որովհետեւ դուք գրավել եք նրանց տարածքները եւ Խոջալուում մարդ եք սպանել, ո՛չ միայն բանաստեղծություններ գրեց եւ սեւացրեց Հայաստանի առանց այն էլ սեւ կյանքը, այլեւ, մի քանի հոգու հետեւը գցած, ընկավ Արարատի ու Արմավիրի մարզի գյուղերի դպրոցները եւ Զարյանի գովքը արեց, իբր թե 100-ամյակ էր նշում: Ակնհայտ դարձավ, որ նրանը ոչ թե Չարենցը, Բակունցը ու Մահարին էին, այլ Զարյանն ու Քոչարը, որոնց դարձրեց կուռք ու երկրպագեց: Գրական համագումարներ հրավիրվեցին եւ փոխանակ նոր գաղափարներից խոսեինք, իր նմաններին իր շուրջն առած, Կապուտիկյանը միայն Զարյան ու Քոչար էր տարփողում: Նա դեմ էր առաջընթացին, որովհետեւ առաջընթացի մեջ ինքն այլեւս տեղ չուներ, անելիք չուներ եւ, դա գիտակցելով, հերթական անգամ հերոսանալու մարմաջով տարված, հետ վերադարձրեց Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի անունը կրող պետական բարձր պարգեւը, որովհետեւ նրանը Ստալինյան մրցանակն էր, որն ստացել եւ պինդ-պինդ պահում էր:
Այս անգամ ծիծաղելին Անահիտ Սահինյանի պահվածքն էր, որը նախ՝ մամուլում հանդես եկավ իմ եւ Ռաֆայել Իշխանյանի դեմ եւ ասածն այս էր. ինչ գիտենք՝ մեզ բավական է, նոր փաստաթղթերը մեզ խանգարում են, չեն համապատասխանում մեր պատկերացումներին, ուստի՝ չպետք է հրապարակվեն եւ հրապարակողները ոչ միայն սխալ են, այլեւ պետք է դատապարտվեն: Դե արի ու մի ասա՝ ողբամ զքեզ հայ գրող, հայ մտավորական, որ քո չափը այսքան է:

Սրանից հետո Ա. Սահինյանը իմ դեմ համախոսական կազմակերպեց Ա. Եղիազարյանի միջոցով եւ տպագրեց մամուլում՝ փորձելով փակել ճշմարիտ խոսքի ճանապարհը: Եվ ապա 1991 թ. հունիսի սկզբին դիմեց ՀԳՄ վարչության նախագահ Վ. Դավթյանին, թե՝ նախագահության նիստ հրավիրեք եւ Դավիթ Գասպարյանին դատապարտեք, որովհետեւ նա հանդգնել է խախտել իմ չիմացությունների սահմանը: Այս մասին ինձ տեղեկացրեց Վ. Դավթյանը եւ ցույց տվեց տիկնոջ դիմումը: Այդ մասին ես գրել եմ «Վահագն Դավթյան» գրքում (2007, էջ 372-375):

Անահիտ Սահինյանն ըստ էության չէր պատկերացնում պատմական պահի կարեւորությունը եւ կառչած մնաց իր անգետ-անտեղյակ «բամբասավեպի» չկարդացվող էջերին: Գաղափարական հողը երերացել էր նրա կենսագրության տակ, եւ նա կորցրել էր իր կողմնորոշումն ու հավասարակշռությունը: Նրանը ժամանակի կարճ տրվածքն էր, բայց ոչ պատմության հավիտենականությունը:

Դ.

1988-ից սկսած՝ բազմիցս հոլովվել է Հ. Քոչարի անունը:

Քոչարը, ինչպես Զարյանը, եռանդուն, խանդավառ, բոլշեւիկյան գաղափարախոսությունը Ավետարանի պես ընդունած կուսակցական գրող էր: ԽՄԿԿ անդամ նա դարձել է 1939-ին, իսկ մինչ այդ՝ 1936-ից անդամության թեկնածու էր եւ բոլշեւիկյան նվիրումով պետք է արդարացներ իր մուտքը կուսակցության շարքերը՝ որպես իսկական անդամ: 1930-ականների նրա գրական քայլերը լուրջ արձակագրի մասին որեւէ լուրջ բան չեն ասում: Բայց Քոչարը, դեռեւս գրական վաստակ չստեղծած, չդիմացավ 1937-ի փորձությանը եւ առանց մի պահ անգամ իրեն հաշիվ տալու, որ իր առջեւ Չարենցն է՝ անցավ ջարդարարության: Հարձակվեց ազգային նկարագիր, պատմության հիշողություն, երկրի կարոտ ունեցող բոլոր գրողների վրա եւ թերթերում ու ժողովներում արձակեց վճիռներ, դատավճիռներ ու մահավճիռներ:

Քոչարի այդ տարիների գործունեությանը ես անդրադարձել եմ իմ տարբեր հրապարակումների մեջ: Իսկ վերջերս թարմացած խոսակցությունները սոսկ նախկինում արդեն իսկ շրջապտույտ գործած ընթացքների պարզ կրկնությունն են:

Խոսակցությունը նորոգվել է «Գրական թերթ»-ում Ն. Ադալյանի «Վերնագիրը 1937 թվական» հրապարակումով (2007, թիվ 34, 19 հոկտեմբեր), որն սկսվում է ՀԳՄ կուսկազմակերպության 1937 թ. ապրիլի 17-ի ժողովում Քոչարի չարաբաստիկ ելույթով. «Իր գրական եւ հասարակական գործունեության վերջին տարիների ընթացքում Չարենցը մի քար էր ընկած խորհրդային պոեզիայի ճանապարհին: Այսօր, ընկերներ, երբ մենք խոսում ենք սոցիալիստական ռեալիզմի պոեզիայի մասին, պետք է Չարենցի այս գրականությունը ջախջախվի եւ դեն շպրտվի, որպեսզի իր ազդեցությունը չունենա այդ գրողների վրա»: Չարենցի հետեւորդներին նա համարում է քծնողների բանդա, որոնց մեջ են Խ. Դաշտենցը, Ս. Թարյանը: Իսկ Չարենցի «Գիրք ճանապարհի»-ն նրա համար «Հայկական նացիոնալիզմի սնապարծ արտահայտություն» է: Այս հարցերին, այս եւ համանման բազմաթիվ այլ մեջբերումներով, ես անդրադարձել եմ իմ գրած եւ կազմած հետեւյալ գրքերի մեջ. «Հայ խորհրդային գրականության պատմական զարգացման ուղին: Վերելքներ եւ անկումներ» (1989), «Ողբերգական Չարենցը» (1990), «Հայրենիք եւ ճակատագիր» (1991), «Փակ դռների գաղտնիքը» (1994), «Եղիշե Չարենց: Հայոց բանաստեղծության մայրաքաղաքը» (1996), «Ե. Չարենց: Նորահայտ էջեր» (1996), «Չարենցյան ասույթներ» (1997), «Չարենցի հետ: Հուշեր» (1997), «Ա. Բակունց: Ժառանգություն» (1999), «Ալեքսանդր (Ակսել) Ստեփանի Բակունց: Մեղադրական գործ N4131» (1999), «Եղիշե Չարենցի հավատաքննությունը կամ Բանաստեղծի վերջին աղոթքը» (2003), «Հայ գրականություն» (գիրք 1, 2, 3, 2000, 2002, 2007), «Պարույր Սեւակ», 2001), «Երկնային շուշան» (2004):
Անդրադառնամ ծավալված խոսակցության ընթացքին: Շատ արագ գրականության ինստիտուտի տնօրենը, շահարկելով ինստիտուտի անունը, հանդես եկավ մի հայտարարությամբ՝ փորձելով քողարկել փաստերի իսկությունը եւ ամեն ինչ վերադարձնել կոտրած տաշտակին (ԳԹ, 2007, թիվ 39, 23 նոյեմբեր): Քիչ անց կազմակերպվեց մի համախոսական, որի վարպետը Ա. Եղիազարյանն է, եւ որը ստորագրեցին արժանավոր, անարժան եւ պատահական մարդիկ (ԳԹ, 2007, թիվ 44, 28 դեկտեմբեր): Սա կատարյալ մի թյուրիմացություն էր, որի մեջ Չարենցի անունը նորից շրջափակվել է Քոչարով եւ Կապուտիկյանով՝ Մեծին երրորդականների հետ դնելով նույն հարթության վրա: Սա զոհին ու դահիճին հաշտեցնելու արդեն իսկ վտանգավոր դարձող սկզբունքն է:

[Մտահոգ]

Գրականության ինստիտուտի արատավոր հայտարարության, ինչպես նաեւ «Բաց նամակ» կոչված համախոսականի դեմ գրապատմական ճիշտ հարցադրումներով հանդես եկան Ռ. Հովսեփյանը («Ճշմարտությունը գտնելու եւ հաստատելու ճանապարհին», ԳԹ, 2007, թիվ 43, 21 դեկտեմբեր), Գ. Աճեմյանը («Մակբեթը չի լվանում իր ձեռքերը», «Ազգ», 2008, թիվ 5, 12 հունվար, «Մշակույթ» հավելված, թիվ 1, «Պատասխան դանտեսների նորօրյա պաշտպաններին», «Ազգ», 2008, թիվ 35, 23 փետրվար, «Մշակույթ» հավելված, թիվ 4), Է. Միլիտոնյանը («Կոլեկտիվ մարդիկ եւ անհատականությունները», «Գրական թերթ», 2008, թիվ 1, 25 հունվար), Ռ. Արիստակեսյանը («Գրականության ինստիտուտի համախոսականի հետքերով», «Ազգ», 2008, թիվ 15, 26 հունվար, «Մշակույթ» հավելված, թիվ 2): Սրան հետեւեց Ա. Եղիազարյանի «Ժամանակը հավերժ քավության նոխա՞զ» հարցազրույցը («Ազգ», 2008, թիվ 25, 9 փետրվար, «Մշակույթ» հավելված, թիվ 3): Ժամանակը, այո՛, կոչված է քավության նոխազ լինելու պատմության համար: Ժամանակը պատմության փորձաքարն է: Լույս տեսավ նաեւ Վ. Գաբրիելյանի «Ներել թե չներել» (ԳԹ, 2008, թիվ 4, 15 փետրվար) հոդվածը՝ որպես հերթական ճապաղություն:
Նյութերի այս քանակը պահանջում է տրամաբանական վերլուծություն: Դրա համար նաեւ բուն խնդրից չհեռանալու նպատակով նախ՝ խոսքը տանք հենց իրեն՝ Քոչարին:
Ե.
«Բակունցի մասին ես երկար չեմ խոսի, որովհետեւ ամբողջովին պարզ է նրա նացիոնալիստական-դաշնակցական դեմքը: Անհրաժեշտ եմ համարում նշել, որ Ալազանի մասին թե՛ ընկ. Ն. Դաբաղյանը եւ թե՛ ընկ. Ն. Զարյանը բավականաչափ մեղմ խոսեցին: Ալազանը <...> վերջին տարիներին քաղաքականապես այլասերվեց: Խճճվելով նացիոնալիստական սխալների մեջ, իր ստեղծագործություններում արտահայտելով նացիոնալիստական տենդենցներ, Ալազանն այնտեղ հասավ, որ ամենակրքոտ կերպով պաշտպանեց Բակունց-Չարենց-Արմենի նացիոնալիստական խմբակը եւ ամենաակտիվ պայքար սկսեց այդ խմբակի հակառակորդների դեմ: Ալազանի քաղաքական այլասերումն այնտեղ հասավ, որ նա երկար ժամանակ թաքցնում էր Բակունցի եւ նրա խմբակի հակախորհրդային տրամադրությունները եւ կուսակցությանը տեղյակ չէր պահում դրան:
Ալազանը, օրինակ վերցնելով Խանջյանից, շարունակեց ամենասերտ կապ եւ հարաբերություններ ստեղծել նացիոնալիստական ինտելիգենցիայի ներկայացուցիչների հետ: Նրա բարեկամական նամակագրական կապն Ա. Չոպանյանի հետ նույնպես քաղաքական այլասերության արտահայտություն է:
Ալազանի մասին կուսակցական ակտիվի նիստն ասել է, որ նա քծնող է: Դա ճիշտ որակում է: Դեռ Խանջյանի դավաճանական ինքնասպանությունից առաջ բոլորիս հայտնի էր Ալազանի այդ քծնանքը: Բոլոր առիթներով գովելով Խանջյանի գանգուր մազերը, Ալազանն իր բոլոր հոդվածներն սկսում, շարունակում ու վերջացնում էր Խանջյանով: «Գրական թերթը»՝ Ալազանի խմբագրած թերթը, <...> չէր պայքարում նացիոնալիզմի դեմ, նա, ընդհակառակը, հաճախ հանդիսանում է նացիոնալիստների համար հարմար ամբիոն (Բակունցի նացիոնալիստական զեկուցման տպագրությունը, Չարենցի ռեզյումեն եւ այլն), գրական մեշչանների հյուրընկալության վայր:
Ալազանն այսօր պարտավոր է պատմել, թե ինչով էր զբաղված Բակունցը եւ իր խմբակը, պետք է պատմի առանց որեւէ մանրամասնություն թաքցնելու: Դրանով միայն նա առաջին քայլը կանի կուսակցության հանդեպ իր անկեղծությունն ապացուցելու:

Նորենցն իր ելույթում բավականաչափ չքմեղ ձեւացավ եւ ավելի շատ զբաղվեց ինքնարդարացումներով, քան ինքնաքննադատությամբ: <...> Խանջյանի մշտական հովանավորությունն ունենալով՝ Ալազան-Նորենց խմբակը Բակունցի խմբակին ձուլվեց եւ ակտիվ պայքար մղեց այն ընկերների դեմ, որոնք ծառանում էին նացիոնալիզմի եւ Խանջյանի գրական քաղաքականության դեմ: <...> Նույն Նորենցը Ս. Վահունուն պրովոկացիոն ձեւով դաշնակցական հայտարարեց, որովհետեւ նա նշել էր Նորենցի անքննադատ եւ անվերապահ վերաբերմունքը նացիոնալիստ գրողներ Վարուժանի, Սիամանթոյի նկատմամբ <...>:

Այս բոլորից հետո պարզ է, որ մեր կուսակցական կազմակերպությունը լիբերալ վերաբերմունք է ցույց տվել Ալազանի եւ Նորենցի նկատմամբ, երբեք չփորձելով քննել նրանց քաղաքական վարքագիծը: Կուսկազմակերպության մեջ նույնիսկ Ա. Բակունցն իրեն արտոնյալ էր զգում: <...> Բակունցը սկզբից մինչեւ վերջ եղել է դաշնակցության գործակալը մեր գրական կազմակերպության մեջ եւ միշտ սանձարձակ է պահել իրեն: Չի կարելի չհիշել նրա վերջին ելույթը կուս[ակցական] կազմակերպության նիստում, երբ նա հայտարարում էր, թե միայն 20-25 մամուլ գեղարվեստական պրոզա ունենք ողջ խորհրդային հայ գրականության մեջ, այն էլ՝ ֆորմալիստական՝ իր կմախքով, իդեալիստական՝ իր մտածողությամբ: Դրանից ստացվում էր, որ մեզ մոտ խորհրդային գեղարվեստական գրականություն չկա <...>: Ա. Բակունցը հակահեղափոխական կապ է ունեցել հայտնի տրոցկիստ Վ. Վահանյանի (Վաղարշակ Տեր-Վահանյան՝ Դ. Գ.) հետ, հանդիսացել է նրա կուսակից[ն] ու բարեկամը, մշտական նամակագրություն է ունեցել նրա հետ: Դա երեւում է թեկուզ Վ. Վահանյանի նացիոնալիստական-նացիոնալ դեմոկրատական գրքից Աբովյանի մասին:

Մի երկու խոսք էլ: Ես կարծում եմ «Խ. Հ»-ն [«Խորհրդային Հայաստան»] Խանջյանի ղեկավարության շրջանում մարտնչող բոլշեւիկյան օրգան չի հանդիսացել նացիոնալիզմի դեմ մղվող պայքարում: Ռ. Աթայանը, որ ոչ մի արժանիք եւ վաստակ չուներ կենտրոնական թերթի խմբագրի տեղակալ լինելու, որը նույնիսկ դեռ կուսանդամ չէ, կիրառում էր նացիոնալիստական գիծ իր հոդվածներում, հովանավորում եւ թմբկահարում էր Բակունցին, «Խ. Հ»-ից վանում ու վարկաբեկում նացիոնալիզմի դեմ պայքարող գրողներին: Նա իր խորհուրդները միշտ ստանում էր իր Բակունցից եւ հովանավոր[վ]ում Խանջյանի կողմից: Նա Բակունցի նացիոնալիստական կողմնակից է եւ նույն վերաբերմունքին պետք է արժանանա, որին Բակունցն է արժանանում մեր կողմից:

Մենք, մեր կուսկազմակերպությունը պետք է օգնի կուսակցությանը մինչեւ վերջ մերկացնելու նացիոնալիստներին եւ ջախջախի նացիոնալիզմը: Եվ մենք այդ աշխատանքը պետք է կատարենք ամենից առաջ կոնկրետ մարդկանց հակախորհդրային դիրքը կամ սխալները մերկացնելու միջոցով եւ մասսաների կոմունիստական դաստիարակության գործը բոլշեւիկորեն առաջ տանելով»:

Ելույթ ՀԽԳՄ կուսակցական կազմակերպության 1936 թ. հուլիսի 14-ի ժողովում: ՀՊԱ, Ֆ. 1346, ց. 1, գ. 4, թ. 13-16):

«Հր. Քոչար.- Երկրորդ անգամ լսելով Նորենցի ելույթը՝ մարդ չի կարող չզայրանալ: Նրա այսօրվա ելույթի մեջ էլ բավականաչափ անկեղծություն չկար: <...> Նորենցը միշտ հայհոյելով նացիոնալիզմի դեմ պայքարողներին՝ պաշտպանել է Բակունցի խմբակն ու նրա ակտիվ անդամներից է եղել: Նորենցն, իմ անկեղծ համոզմամբ, նացիոնալիստ է եւ նրա նացիոնալիզմը թափանցել է նույնիսկ նրա ընտանեկան կենցաղի մեջ: Պատահական չէ, որ սասունցի Վաղարշակ Նորենցի տղայի անունը Սասունիկ է: Վ. Նորենցն ու Ա. Բակունցի «Ծիրանի փողի» Սասուն վերադառնալ ցանկացող հերոսը հիշեցնում են իրար: <...> Ես առաջարկում եմ Նորենցին վտարել մեր կուսակցության շարքերից որպես նացիոնալիստի: Եթե նա ցանկանում է կարող է իր հավատարմությունն ապացուցել խորհրդային իշխանության նկատմամբ՝ կուսակցությունից դուրս:

Վ.Նորենց.- Ընկերնե՛ր, ես չգիտեմ ի՞նչ ասեմ այս բոլորից հետո, որ ձեզ բավարարեմ: Ես կարծում եմ, որ ես անկեղծ եղա: Ես ընդունեցի եւ ընդունում եմ, որ նացիոնալիստական սխալներ եմ ունեցել, ես ընդունում եմ, որ նացիոնալիստական գիծ եմ տարել եւ այլն: Էլ ի՞նչ եք ուզում: Ընկ. Հր. Քոչարը չի հավատում իմ անկեղծությանը, որովհետեւ նա կանխակալ, սուբյեկտիվ մոտեցում ունի իմ նկատմամբ:

Հր. Քոչար.- Կանխակալ մոտեցում չունեմ, բայց որ չեմ հավատամ քեզ, դա ճիշտ է:

Ն. Զարյան.- Այո՛, Նորենց, Քոչարի համար չէ միայն, որ քո ելույթը կիսատ-պռատ թվաց, ես էլ կարող եմ ասել, որ չեմ հավատում:

Հր. Քոչար.- Ես պնդում եմ իմ առաջարկը Նորենցին կուսակցությունից վտարելու մասին, որովհետեւ չեմ հավատում նրան եւ նացիոնալիստ եմ համարում: Ես կարծում եմ ընկ. Դրաստամատի պատճառաբանությունը, թե ռայկոմը չի պատվիրի հեռացնել նրան եւ դրա համար մենք չպետք է հեռացնենք, ճիշտ չէ: Մենք ավելի լավ ենք ճանաչում Վ. Նորենցին, հիշում ենք նրա ամեն մի ելույթը եւ արաքը եւ պետք է օգնենք ռայկոմին՝ ավելի ճիշտ որոշում ունենալու նրա մասին: Սկզբնական կազմակերպությունը մենք ենք եւ իրավասու ենք հեռացման մասին որոշում ունենալու»:

ՀԽԳՄ կուսակցական կազմակերպության 1936 թ. օգոստոսի 7-ի ժողովից: Նույն տեղը, էջ 104-106:

ՀԽԳՄ կուսակցական կազմակերպությունը դարձել էր լրտեսական-տեղեկատվական-ջարդարարական մարմին, որի եռանդուն անդամներից էին Գ. Աբովը, Սիրասը, Վշտունին, Ն. Զարյանը, Արաքսը, Գ. Հովնանը, Հ. Մկրտչյանը, Հ. Քոչարը, Ն. Դաբաղյանը եւ ուրիշներ: Ահա եւս մեկ վավերագիր.

2. Հանձնարարել ընկ. Աբովին ու Սիրասին, որ Կենտկոմին հայտնեն այն մասին, թե Ստեփան Զորյանը դաշնակցական կառավարության ժամանակ եղել է սպեցիֆիկյան կենտկոմի անդամ եւ կոչ է ստորագրել բոլշեւիկյան իշխանության դեմ: Իսկ վերջին շրջանում նա պասիվ է եւ մասնավոր խոսակցության ժամանակ դժգոհել է այն բանի դեմ, որ տրոցկիստ-նացիոնալիստների դեմ արտասանած իր ճառում անուններ չի հիշատակել, մինչդեռ «Խորհրդային Հայաստանը» նրա ճառում անուններ է դրել: Որոշ ժամանակով կտրել է իր հարաբերությունները Զ. Եսայանի հետ, այն բանի համար, որ նա մերկացրել է Դ. Սիմոնյանին:

3. Տեղեկացնել Կենտկոմին, որ Տ. Հախումյանը շատ մոտ է եղել հակահեղափոխական նացիոնալիստ Վ. Թոթովենցի հետ»:

ՀԽԳՄ կուսակցության կազմակերպության 1936 թ. նոյեմբերի 16-ի ժողովից: Նույն տեղը, էջ 124:

«Նացիոնալիստ տականքների հոգեորդին՝ Խ. Դաշտենցը, մեկն էր այն երիտասարդ գրողներից, որոնց վրա ոչ պատահական կերպով նացիոնալիստ շրջանակները (Չարենցը, Մահարին, Բակունցը, Սուրիխաթյանը՝ Դ. Գ.) դրել էին իրենց մատը: «Բոցում» (Դաշտենցի ժողովածուն՝ Դ. Գ.) լպիրշության է հասնում հակահեղափոխական, բակունցյան <...> վերաբրմունքը <...> նա գովերգում է Արագածն ու Արարատը, որոնց ստվերները դրոշ են երիտասարդ նացիոնալիստի համար: <...> Խ. Դաշտենցի ապաշնորհ այս գիրքը տրոցկիստական-նացիոնալիստական գրական վիժվածք է: <...>...Դաշտենցը պրոլելտարիատի եւ մեր ժողովրդի թշնամիների բանակն է ընկել:

ԳԹ, 1937, թիվ 6, 10 մարտ:

«Խոսելով Չարենցի, Բակունցի եւ մյուսների «Նոյեմբեր» խմբակի մասին, ընկ. Քոչարը շեշտում է, որ այդ խմբակը տարել է նացիոնալիստական, սպեցիֆիկյան քաղաքականություն ոչ միայն հրապարակային ելույթներում, այլ նաեւ գեղարվեստական գրականության մեջ: <...> Չարենցը ոչ մի լուսավոր էջ չի գտնում մեր ժողովրդի ողջ պատմության մեջ եւ այն պատկերացնում է «անղեկ, անգաղափար»: Ընկ. Քոչարը բերում է մի շարք փաստեր Չարենցի գրքից, որոնք ցույց են տալիս նրա նացիոնալիստական հանցանքները»:

Ելույթ հայ գրողների ընդհանուր ժողովում: «ԳԹ», 1937, թիվ 12, 23 ապրիլ:
1937-ին Զարյանը եւ Քոչարը յոթ էջանոց զրպարտագիր են հասցեագրել «Լիտերատուրնայա գազետա»-ին, որտեղից այն 22.07. 1937-ին վերահասցեագրվել ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմ՝ Ամատունուն՝ պարզաբանումների:
Նույն 1937-ի մայիսին Զարյանը, Ոսկերչյանը եւ Քոչարը հերթական զրպարտագիր են հասցեագրել՝ այս անգամ «Պրավդա»-ին, թե ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմը ինչպես հարկն է չի պայքարում նացիոնալիզմի եւ տրոցկիզմի դեմ: Այսինքն՝ դեռ մի քանիսն ազատության մեջ են, նրանց էլ կալանավորեք ու վերացրեք:

[Մտահոգ]

Գ. Սարյանի «Բարդիների պուրակում»-ն ըստ Քոչարի «մեղկ հոգու երգ է»: «Մնաս բարով ասելով <...> Գ. Սարյանը հուսալքում է մեր երիտասարդությանը անխուսափելի մահվան մտքերով»: «Սերմնացանները չդարձան տուն» բանաստեղծությունն ըստ Քոչարի մռայլ նկարագրություն է: Նույնը՝ «Ծխախոտս»...» (ԳԹ, 1947, թիվ 47):

Եթե սրան էլ ավելացնենք Քոչարի «Կարոտ» վիպակի հետ կապված «մի փոքր» մանրամասն, ապա ամեն ինչ կընկնի տեղը: Պարզվում է, որ Քոչարն իր «Կարոտ»-ն արտագրել է Կարպիս Սուրենյանից: 1960 թ. Սուրենյանն իր «Կարոտի պատարագ» պատմվածքը տվել է Քոչարին՝ կարծիքի եւ տպագրության համար: Վերջինս ասել է, որ չի տպագրվի: Եվ ահա դրանից հետո լույս է տեսել նրա «Կարոտ»-ը: Միանգամայն տեղին է Ս. Զորյանի բնութագրությունը, ըստ որի՝ Քոչարը որպես գրող «անարժեք էր, անարվեստ, սրա-նրա թեմաներն ու սյուժեները վերցնող մշակող» («Նորք», 2006, թիվ 4):

Այս եւ այլ մանրամասների մասին Կ. Սուրենյանը պատմում է «Գարուն» (1991, թիվ 10) ամսագրում եւ «Ճիշտը կյանքն է» (2001) գրքի համապատասխան հրապարակման մեջ: Այնպես որ Քոչարի «Կարոտ»-ը կարոտ է նոր լուսաբանումների: Եվ եթե կարդաք Սուրենյանի գրածն, այլեւս չեք կարոտի Քոչարի «Կարոտ»-ին:*

Զ.

Հիմա, այսքանի եւ մի քանի այսքանի դեմ ի՞նչ վեճ կարող է լինել, որ վերածվի կարգին գրական բանավեճի եւ ոչ թե տհաճ վիճաբանության:

Ե՛վ Ռ. Հովսեփյանը, ե՛ւ Գ. Աճեմյանը, ե՛ւ Ռ. Արիստակեսյանը մեղադրեցին գրականության ինստիտուտի անունից հանդես եկող նրա տնօրենին եւ ասացին՝ երնեկ այս բացահայտումներն առաջինը գրականության ինստիտուտը աներ կամ հանդես գար ա՛յդ դիրքերից եւ ոչ թե հակառակ դիրք գրավեր: Մինչդեռ գրականության ինստիտուտի տնօրենն ատում է այդպես մտածողներին եւ հեռացնում ինստիտուտից: Այս տեսանկյունից շատ կրավորական է նաեւ գրողների միության, գրականության ամբիոնների դիրքորոշումը: Վաղուց գրողների միությունը պետք է կազմակերպեր գրական վերակառուցումների, վերագնահատումների հարցերին նվիրված մի մեծ համաժողով եւ տաներ իրազեկ, մասնագիտական լուրջ խոսակցություն: Չի երեւում հայ գրականության ամբիոնների հստակ դիրքորոշումը, որի տխուր վկայությունը Վ. Գաբրիելյանի անդեմ եւ ոչինչ չասող հոդվածն է: Այլեւս այդպես չի կարելի գրել եւ էգուորձ պահվածքով ներկայանալ հանրությանը:

Գաղափարական այս պայքարի մեջ հնադավության դիրքերից հանդես եկող ամենակարկառուն ներկայացուցիչը գրականության ինստիտուտի տնօրեն, ինստիտուտի նորագույն շրջանի հայ գրականության բաժնի վարիչ, ՀԳՄ նախագահության անդամ, մասնագիտական խորհրդի նախագահ, տարբեր բուհերի դասախոս, տարբեր դահլիճների ճառախոս, բազմաթիվ ատենախոսների գիտական ղեկավար Ազատ Եղիազարյանն է, որը բացասական դեր է կատարում գրական-գեղարվեստական մտայնության առողջացման եւ առաջընթացի գործում: Իհարկե, այս դեպքում կարեւորություն է ստանում նաեւ նրա գրական հետաքրքրությունների որակը եւ նախասիրությունների ուղղվածությունը: Ինչպես քսան տարի առաջ, այնպես եւ այսօր, իր պաշտպանած գրողների նման, նա ակտիվ դիրքում է, բայց ի՞նչ կարողություններով ու հմտություններով:

Բաց ես անում Ա. Եղիազարյանի հեղինակությամբ լույս տեսած հանրակրթական դպրոցի 7-րդ դասարանի «Գրականություն» («Մակմիլան-Արմենիա», Ե., 2006) դասագիրքը եւ Բակունցի բաժնում կարդում, որ Սարդարապատի ճակատամարտը տեղի է ունեցել 1920 թվականին (էջ 42), փոխանակ՝ 1918, որ Մ. Գալշոյանը ծնվել է «Թալինի շրջանի Աղավնաձոր գյուղում (էջ 173): Մինչդեռ Գալշոյանը ծնվել է Կաթնաղբյուր գյուղում: Պատկերացնել է պետք, թե Կաթնաղբյուրի դպրոցի 7-րդ դասարանցին ի՞նչ անվստահելի հայացքով պետք է նայի իրեն այս սխալը հրամցնողին: Նույն կերպ մախաղ բառը նա կարող է ուսուցանել «մաղախ» (էջ 18) սխալ ձեւով: Նա կարող է սխալ տեղեկություն հաղորդել, թե Բակունցին գնդակահարեցին «Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում» (էջ 43), թե Մահարուն աքսորից ազատեցին 1953-ին (էջ 92), մինչդեռ պետք է լինի 1954 թ. հունիսի 21:

1997-ին ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչությամբ լույս տեսավ նրա «Չարենցը եւ պատմությունը: Ակնարկներ» գիրքը, որի տասնյակ սխալներ ցույց տրվեցին գրքի գրախոսության մեջ (տես «Հայոց լեզու եւ գրականություն», 2002, թիվ 1-2, էջ 87-95): Դրանք ոչ միայն փաստական, լեզվական սխալներ էին, այլեւ գաղափարական: Եվ ահա նույն գիրքը լրացումներով լույս է տեսել նոր կազմով եւ նոր՝ «Պատմության երգեհոնը: Եղիշե Չարենց» վերնագրով («Տիգրան Մեծ», 2007): Փոխվել են կազմն ու վերնագիրը, բայց սխալները շարունակվում են, քանի որ ըստ նրա «Երկու խոսք»-ի՝ «Անցած տարիների ընթացքում գիրքը էականորեն վերանայելու անհրաժեշտություն չի առաջացել» ( էջ 3): Չի՛ առաջացել, որովհետեւ հետեւողականորեն շարունակում է Չարենցին նսեմացնել եւ դա առաջին իսկ տողերից՝ «հակասական», «սկանդալային» (էջ 5): Միայն Չարենցից հեռու կանգնած մեկը կգրի. «Բայց ակնհայտ է, որ Չարենցին Կարսի հետ կապող հիշողությունների մեջ առանձին ջերմություն չկա» (էջ 6), «Հստակ է մի բան՝ Չարենցի անհատականության ձեւավորման գործում Կարսի դերը շատ մեծ չի եղել...» (էջ 6), «Հայրը նրան արհամարհում էր...» (էջ 7): «Մանկություն» պոեմը նրա համար դարձել է «բանաստեղծություն» (էջ 7): «16-ին գնում է կամավոր...» (էջ 8), ոչ թե 16-ին, այլ 1915-ին: «Դանթեական առասպելը» ազգային որեւէ խնդիր չի շոշափում» (էջ 9): Լրիվ հակառակն է: Խոսում է 1935-ի մասին. «Թվում է, այդ տարիներին նա պետք է լիներ ծանր, սոլիդ վարքուբարքի տեր օլիմպական աստված: Այնինչ, այդպես չէր: Աղմուկը, խոսակցությունները անպակաս են նրա կյանքից: Կրակում է երիտասարդ աղջկա վրա... »(էջ 13): Ո՞ւր 1935-ը եւ ո՞ւր 1926-ի կրակոցը: Եվ ապա այսպիսի «սոլիդ» պատկերացումներով կարելի է խոսել գյուղական վարժապետի մասին, բայց ոչ Չարենցի: Ի՞նչ է նշանակում Չարենցի կյանքը ձեւակերպել որպես «տարօրինակ վարք» (էջ 13): Նշանակում է՝ չհասկանալ հանճարին:

Ի վերջո, տխրահռչակ Ջեյմս Ռասելի օրինակով բանը հասնում է Չարենցին այս անգամ ոչ թե միասեռական, այլ «կրկնակի սեռական» (էջ 17) հռչակելը եւ վերստին հայտարարելը, թե Չարենցը սկանդալիստ էր եւ «այդպիսին էլ մնում է մինչեւ վերջ» (էջ 18):

Չըմբռնելով Չարենցի ստեղծագործական զարգացման տրամաբանությունը՝ անընդհատ օգտագործում է «ներքին հակասություն» (էջ 34) անհիմն մտայնությունը եւ առաջնորդվում դրանով: Եվ անգամ, առանց հասկանալու, Չարենցի «Մեծ առօրյան» պոեմը՝ այն բնորոշում է որպես «շատ գորշ» (էջ 45) մի գործ: Խե՜ղճ մարդ, որ Զարյանի, Քոչարի եւ մյուսների համատարած գորշը թողած՝ ընկել է Չարենցի ետեւից: Ով Չարենցի ստեղծագործության ցանկացած էջի կարող է տալ գորշ բնորոշումը, նշանակում է նա շարունակում է Քոչարին, ըստ որի՝ Չարենցը մի քար է մեր գրականության ճանապարհին, նշանակում է նա շարունակում է Հ. Մկրտչյանին, ըստ որի՝ ի տարբերություն Չարենցի «Էպիքական լուսաբաց» ժողովածուի որդեգրած գծի մեր պոեզիան պետք է զարգանա տրամագծորեն հակառակ ուղիով: Իսկ այս «գորշ»-ը, «քար»-ը, «տրամագծորեն հակառակ ուղին», նշանակում են, որ այդ մարդիկ Չարենց չե՛ն հասկանում:

Սա երկար խոսակցություն է, բայց արմատական կապ ունի մեզ հետաքրքրող հարցի հետ: Մինչ այդ եւս մեկ դիտարկում, ինչը վերաբերում է Ա. Եղիազարյանի լեզվական արտահայտությանը: Նրա շարադրանքի լեզուն սխալաշատ է, օտարաբան, իսկ ոճը՝ պարզունակ. «գործոն մասնակցություն» էջ 12), փոխանակ՝ գործուն: «Երբ նա 1927-ին հրապարակեց «Խմբապետ Շավարշը» պոեմը, հայ գրականության լավագույն էպիկական-հոգեբանական պոեմը» (էջ 44): Ուրեմն՝ պոեմը... պոեմ է: Նաեւ ճշտենք, որ «Խմբապետ Շավարշ»-ը առաջին անգամ հրատարակվել է «Նոր ուղի» ամսագրի 1929 թ. 1-ին համարում, իսկ 1927-ին դեռեւս չէր էլ գրվել, որովհետեւ այն պետք է ծնվեր 1928-ին: Ահա այս աղբյուրագիտական, փաստական, լեզվական սխալներից են գալիս նրա բազմաթիվ վրիպումները, այդտեղից է նաեւ գրականության ինստիտուտի անունից հրատարակած նամակի մեջ երկու անգամ «Ինչո՞ւ համար» սխալ ձեւի օգտագործումը: Այդ սխալն առկա է նաեւ նրա «Չարենցը եւ պատմությունը» գրքի 65-րդ էջում: Ա. Եղիազարյանի տարատեսակ սխալներն այսպիսի գիտական հրատարակույթուններում պետք է հաճախակի ուղղել, որպեսզի դրանք չմտնեն դպրոց եւ դասագիրք, որովհետեւ նրա «գիտական» խմբագիրը ոչ հայերեն կարդալ գիտի, ոչ էլ ծանոթ է հայ գրականությանը:

Այս անպատասխանատու վերաբերմունքն է, որ նրան դրդում է հավասարեցնել Չարենցին եւ Քոչարին: Այդ վերաբերմունքն է, որ «Հայոց նորագույն գրականություն: Պատմության ուրվագիծ» (ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., 2004) գրքում նրան տանում է սխալից սխալ եւ Չարենցին նորից հավասարեցնում Զարյանին (տես էջ 90-91) եւ այս անգամ «հակասականություն» (էջ 90) տեսնում Չարենցի բացառիկ ուժի խտացում հանդիսացող «Գիրք ճանապարհի» ժողովածուի մեջ եւ վերստին փորձում արդարացում գտնել Զարյանի ջարդարարական հոդվածների համար: Անըմբռնողություն կա նաեւ շատ այլ հեղինակների հարցում:

Բայց հիմա հարցը վերստին դրա մասին չէ, այլ հետեւյալի: Դեռեւս քսան տարի առաջ գրականության ինստիտուտում պլանավորվեց «20-րդ դարի հայ գրականության պատմություն» հատորը, եւ ղեկավար նշանակվեց Ա. Եղիազարյանը: Երկու տասնամյակ նա վատնել է պետության միջոցները եւ չի կարողացել կազմակերպել այդ աշխատանքի ստեղծումն ու տպագրությունը: Հեռանկարում էլ այն չի երեւում: Իսկ այդպիսի լուրջ, ճիշտ աշխատանքը արդեն իսկ ճշգրտած կլիներ այսօրվա խոսակցության շատ արմատական հարցեր: Այս կապակցությամբ եւս խոսելու շատ նյութ կա: Նա կանգնեց գործի կենտրոնում, ամեն ինչ առավ իր ձեռքը եւ գրականագիտական գործը ԳԱԱ շրջանակներում ու գրողների միությունում գնաց անկումից անկում՝ նոր՝ ազատ պայմաններում չկողմնորոշվելու ակնհայտ շփոթմունք, գործի կազմակերպման անընդունակություն: Որպես ապացույց՝ Սիամանթոյի «Անտիպ երկերի» ժողովածուն (ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., 2002) սխալաշատ եւ գիտականորեն արատավոր գրքի հրատարակությունը, իր իսկ գրքերը, որոնք լույս են տեսել ԳԱԱ հեղինակավոր հրատարակչությամբ:

[Մտահոգ]

Ահա այստեղից էլ այն հավակնոտ պահվածքը, որ առկա է «Ազգ»-ի «Մշակույթ» հավելվածի հարցազրույցի մեջ:

Բացում ես թերթը եւ առաջին բանը, որ աչքի է զարնում, դարձյալ կոպիտ սխալն է: Ա. Եղիազարյանի տված գրողի անունը ոչ թե Գալուստ Կոստանդյան է, այլ Հարութ Կոստանդյան: Եվ սա վրիպակ չէ, այլ չիմացություն: Խոսում է գրականության ինստիտուտում ստեղծվող հայ գրականության պատմության վեցհատորյակի մասին, բայց «20-րդ դարի հայ գրականության պատմություն»-ը 20 տարվա ընթացքում ստեղծել չկարողանալու նախադեպը հավատ չի ներշնչում այս եւ համանման այլ ձեռնարկումների հանդեպ: Գրականության ինստիտուտն ունի գիտական բավարար ներուժ եւ միայն աշխատանքների ճիշտ կազմակերպման դեպքում այն կարող է տալ իր արդյունքը, մի բան, որը, ինչպես տեսանք, նրա ղեկավարությամբ հնարավոր չէ: Իսկ Չարենցի երկերի գիտական նոր հրատարակությունից նա պարզապես պետք է հեռու մնա, որովհետեւ ո՛չ գաղափարն է իրենը (բազմիցս հրապարակավ ես եմ արծարծել այդ հարցը) եւ ո՛չ էլ որեւէ քայլ է արել չարենցագիտության մեջ: Նրանը Հակոբ Հակոբյանն է, որպես, ինչպես ինքն է գրում «բանվորական լավ երգերի հեղինակ», նրանը Ցական Շողենցն է եւ Շողենց Ցականը: Այս հիմքը նա ստեղծում է, որպեսզի անցնի Զարյանի եւ Քոչարի գովաբանմանը: Նա մի դիտարկում է անում, որը կտրուկ ուղղվում է իր դեմ: Գրում է. «Դժբախտաբար հիմա ընդունված է երեսնական թթ. գործիչների մասին խոսել առանց փաստերին ծանոթանալու...»: Այդ դժբախտությունն իրե՛նն է, որովհետեւ իր ամբողջ գործունեության ընթացքում ոչ մի փաստ չհրապարակեց, պահոցներից ոչ մի նյութ լույս աշխարհ չհանեց, օգտվեց իմ հրապարակումներից՝ ամեն կերպ խուսափելով իմ անունը հիշատակելուց: Այո՛, փաստերին անտեղյակ լինելը գրականության պատմաբանի համար դժբախտություն է: Իր ընդդիմախոսների համար նա ընդգծում է 1920-1930-ական թթ. ժամանակը «հասկանալու» անհրաժեշտությունը, որի պահանջը առաջին հերթին ինքն ունի, որովհետեւ հասկանալ՝ նշանակում է ճանաչել, տիրապետել ամբողջ նյութին, որը նրա համար սոսկ երազանք կարող է մնալ: Մոլեռանդությունը համարելով մարդու էության «ամենաարատավոր, վտանգավոր կողմերից մեկը»՝ իր հերոսներին ինքն է բնութագրում. «Զարյանն ու Քոչարը թերեւս ամենամոլեռանդներից էին»: Իր նպատակին հասնելու համար՝ արատավորում է անգամ ժամանակի ամենազուսպ ու բարեկիրթ գրողի՝ Ստեփան Զորյանի հուշերը Քոչարի մասին («Նորք», 2006, թիվ 4): Բոլորը, ըստ նրա, «սուբյեկտիվ» են, միայն ինքն է օբյեկտիվ: Եվ առողջ ու սթափ դիրքերից գրված «Գրականության ինստիտուտի համախոսականի հետքերով» հոդվածի հեղինակին տալիս է նույնպիսի «անձնական» գնահատական, փոխանակ ուրախանալու, որ մարդկային հարաբերությունների դժվարին պայմաններում գոնե մեկը կարողանում է պաշտպանել ճշմարտությունը: Այստեղ ահա ինստիտուտի տնօրենի ակնհայտ պարտությունն է Ռ. Արիստակեսյանի դիմաց, որին նա արդեն իսկ փորձում է ազատել աշխատանքից:

Նա շարունակ կրկնում է. «Ես գերադասում եմ փորձել հասկանալ-հասկանալ իրականությունը, այդ իրականության գործիչներին»: Մինչդեռ, արդեն պետք է հասկացած լիներ, հակառակ դեպքերում, դեռեւս չհասկացած, իրավունք չուներ խոսակցության մեջ ներքաշվելու: Եվ երիցս ճիշտ է ինքնագնահատականը. «Հնարավոր է, եւ սխալվում եմ»: Այո՛, սխալվում ես, եւ այդ սխալը փակում է մեր ընդհանուր առաջընթացի ճանապարհը: Միանգամայն իրավացի է Գ. Աճեմյանը, որը Ա. Եղիազարյանին համարում է «դանտեսների նորօրյա պաշտպան» եւ ավելացնում. «Ես այլեւս սպասելիքներ չունեմ նրանից»: Ըստ նրա՝ ժամանակն է ազատագրվելու գրական այս վերջին «քյոխվայից», որը «անհուսորեն խճճվել է երկու միջակ գրողների մեջ»: Իսկ վերջերս էլ, հավատարիմ Կապուտիկյանի ավանդույթներին, հայտնվել էր ուղղորդվող (ծախու) ընդդիմության կողքին:

Եվ, ի վերջո, ուղղամիտ մաքրագործումով է պայմանավորված մեր գրական միջավայրի մաքրագործումը: Իսկ գրողների միությունը վերջերս միանգամից համալրվեց 46 նոր անդամով: Ցնծա՜, հայոց Պառնաս, որովհետեւ գրական առաջնորդներդ մանուկ են եւ չգիտեն, թե ինչ են անում... Իսկ մրցանակները եւ դրանց չհմապատասխանող գրքերը, պետական հատկացումների անխիղճ փոշիացումը, տպագրված գրքերի ցածր որակը, դրանց հաջորդող ճոխ գրախոսականները այլ խոսակցության նյութ են:

Ահա, այսպիսի մթնոլորտ եք ստեղծել դուք՝ Ա. Եղիազարյան, եւ պատասխանատու եք այս ամոթալի վիճակի համար, որովհետեւ նախ՝ վիթխարի գրական հնարավորություններ եք պահում ձեր ձեռքին եւ ապա՝ ձեզանից վերջնականապես երես է թեքել ընթերցողը:

Այնպես որ, իմ հոգսը ոչ թե Զարյանն ու Քոչարն են, Ոսկերչյանն ու Կապուտիկյանը, Հ. Հակոբյանն ու Ա. Սահինյանը, այլ այսօրվա գրականությունը, գրական չափանիշը, գրականության դերը հանրային եւ ազգային գիտակցության մեջ: Մտահոգությունս դառնում է տագնապ, որովհետեւ Ա. Եղիազարյանի գործունեությունը հիշեցնում է տխրահռչակ Ա. Ոսկերչյանին: Այսպես մինչեւ ո՞՜ւր...

Հայտնի բան է՝ մարդը իր գործն է: Գործը վարագուրելու, գործ անողներին սեւացնելու համար շատ դեպքում տվյալ ժամանակին հարմար բառապաշար են գտնում: Մովսես Խորենացու եւ Փարպեցու վրա հաչում էին ստահոդ աբեղաները, Նարեկացին նրանց համար հերձվածող էր ու ծայթ, Տերյանը հայ գրող չէր, միայն բառերն էին հայերեն, Չարենցն ու նրա ճշմարիտ ժամանակակիցները ժողովրդի թշնամի էին ու ահաբեկիչ, Սեւակը գրագող էր, Մաթեւոսյանը քարանձավային գրականություն ստեղծող: Այս չե՞նք մենք, ավելի ճիշտ, ո՛չ թե մենք, այլ մեր մի մասը: Այսօր էլ կան պիտակներ, որոնք գիտակցաբար ստեղծվել են ոմանց կողմից եւ շահարկվում են: Զգո՛ւյշ, ձեռքերդ չայրես:

Խոսքս ուզում եմ ավարտել մի «պզտիկ» պատմությամբ:

... Մի մարդ երազ է տեսնում: Երազից արթնանում, մտնում է գոմ եւ գլուխն ամեն կերպ փորձում խցկել ցուլի եղջյուրների մեջ: Ցուլը կարծում է, թե մարդը խաղում է իր հետ, կատակ է անում: Բայց երբ տեսնում է, որ մարդը համառում է՝ ստիպված թողնում է, որ գլուխը խցկի իր եղջյուրների մեջ, ապա մարդուն կտրում է գետնից, մի քանի անգամ թափահարում աջ ու ձախ եւ նետում դռան մոտ: Այնտեղ, որտեղից եկել էր: Մարդը վեր է կենում եւ ուրախ-ուրախ ասում. «Էս փորձանքից էլ պրծանք»:

Էդ փորձանքն ինքն էր բերել իր գլխին:

Հ. Գ. - Ես չգիտեմ Երեւանում կա՞ն արդյոք սուրբ Գրիգոր Նարեկացու եւ սուրբ Ներսես Շնորհալու անվան դպրոցներ ու փողոցներ, բայց Հրաչյա Քոչարի եւ Նաիրի Զարյանի անվան դպրոցներ կան, իսկ նրանց անունը կրող փողոցները, ինչպես կյանքում, շարունակում են իրար: Այո՛, ժամանակն է վերափոխումների...

[Մտահոգ]

Էպիգրամի փոխարեն

ԱԶԱՏ ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ

- Այսինչի մասին ինչու՞ չեք մի սուր էպիգրամ հյուսել:-

- O, ես չեմ սիրում ձեռքերս կեղտոտ բաների քսել: -


--------------------------------------------------------------------------------


Չարենցի այս էպիգրամը հաճախ եմ հիշել իմ դեմ գրված որոշ հոդվածներ կարդալիս: Բայց երբեմն կեղտոտ բաները իրենք համառորեն գալիս են ու քսվում քեզ, եւ ստիպված ես լինում, եթե Չարենց չես, գոնե մի սովորական ռեպլիկ գրել:

Բարոյականության խնդիրների մասին այստեղ վիճելն ավելորդ է եւ անիմաստ: Միեւնույն է, Դավիթ Գասպարյան - Ռուզան Արիստակեսյան զույգն անմահ է այնպես, ինչպես անմահ են չարությունը, ոխը, նախանձը: Բայց մի իրողություն կա, որն ինձ այսօր ստիպում է անդրադառնալ Դ. Գասպարյանի հոդվածին: Պարոն Գասպարյանը զարմանալիորեն շատ է սիրում բարոյականության մասին խոսել եւ ողջերին ու մեռածներին բարոյականության դասեր տալ: Եվ բոլորը հանցավոր են նրա առաջ` ե՛ւ երեսնական թթ. ու հետագա տարիների գործիչները, ե՛ւ այսօրվա մարդիկ, որոնք դժբախտություն են ունեցել նրա քենը շարժելու: Եվ այսօրվա մթնոլորտում իրեն այնքան վստահ է զգում: Հեռուստատեսությամբ ելույթներ է ունենում, թերթերում հոդվածներ է գրում: Այդ վստահությունը ինձ վախեցնում է: Ստիպված եմ Դ. Գասպարյանին հիշեցնել նրա կենսագրության որոշ փաստեր, ոչ նրան, գոնե ընթերցողներին մտածել տալու համար: Ինքը, միեւնույն է, չի մտածելու, ինքը միշտ հարձակվում է, որովհետեւ «հարձակումը ամենալավ պաշտպանությունն է»: Այնինչ, ինձ` միամիտ մարդուս, թվում էր, Չարենցի ու Բակունցի մասին խոսելու համար մարդ նաեւ բարոյական իրավունք պետք է ունենա...

Եվ այսպես: 80-ականների վերջերին Դ. Գասպարյանը դարձավ ՀԿԿ ԿԿ գաղափարական բաժնի վարիչի տեղակալը: Էհ, այնքան մարդ է աշխատել կոմկուսի մարմիններում... Բայց այս մարդը կոմկուսի` իշխանությունից զրկվելուց անմիջապես հետո սկսեց հայհոյել կոմկուսն էլ, խորհրդային կարգերն էլ, եւ այնպես հայհոյել, որ պիտի մտածեիր, որ ավելի մեծ հակակոմունիստ աշխարհում չկա: (....) Եվ չես կարող չմտածել, թե այս բարոյականության տեր մարդը ինչեր պետք է աներ, եթե ապրած լիներ 30-ական թթ.: Մանավանդ, նրա հոդվածների ոճը այնքան է հիշեցնում այդ թվականներին եւ ավելի ուշ գրված ջախջախիչ հոդվածները: Այս պարոնը ծնվել է «ջախջախելու եւ հողմացրիվ անելու» մարմաջով, անկախ այն բանից, թե հանուն ինչ գաղափարի, ինչ նպատակների, ինչ միջոցներով...

Լավ, բայց այս դեպքում, մարդ է, կարող է ասել, որ արագ, մի քանի օրում գաղափարական վերածնունդ ապրեց: Քանի-քանի մարդ այդպես, մի քանի օրում կամ ամսում այնպես վերածնվեցին, որ հարազատ մայրն էլ չէր ճանաչի: Այնպես որ, այս փոքրիկ դիպվածը կարելի էր եւ չհիշել:

Մանավանդ որ Գասպարյանի հետագա տարիները անհամեմատ հարուստ են հիշարժան դեպքերով: Հիշո՞ւմ եք, ինչպես իննսունական թթ. կեսերին Դ. Գասպարյանին ձերբակալեցին ընդունելության քննությունների ժամանակ կաշառք վերցնելու համար: Այն տարիների ներքին գործերի նախարար Վանո Սիրադեղյանը հեռուստատեսությամբ պաշտոնապես տեղեկացրեց այդ մասին: Մի քանի օր անց Լ. Տեր-Պետրոսյանի միջամտության շնորհիվ Գասպարյանը կալանքից ազատվեց: Ես այն ժամանակ ենթադրում էի, թե նա ինչ-որ կերպ կփորձի ազատվել այդ մեղադրանքից: Հայտարարություն կանի, կամ դատի կտա: Ոչ մի կերպ չփորձեց, թեեւ մութ անկյուններում պահանջում էր չհավատալ այդ մեղադրանքին...

Անցավ որոշ ժամանակ, եւ Դ. Գասպարյանին հեռացրին համալսարանի հրատարակչության տնօրենի պաշտոնից ֆինանսական քաջագործությունների համար:

Նրա գործունեության հաջորդ փուլը կապված է Աբովյանի անվ. մանկավարժական համալսարանի հետ: Իհարկե, շատ հետաքրքրական է, թե ինչպես երկու բառ ռուսերեն ասել չկարողանալով` դարձավ ռուս եւ արտասահմանյան գրականության ամբիոնի վարիչ: Այս մարդը այդպիսի ընդունակություններ էլ ունի: Բայց հետո իմացանք, որ նրան ոչ միայն հեռացրել են ամբիոնի վարիչի պարտականություններից, այլեւ դասախոսական աշխատանքից: Հետո էլ գործերը չեն ընդունել նոր մրցույթի մասնակցելու համար: Ինչո՞ւ: Կարծում եմ, դժվար չէ գուշակել (եթե հաստատ չգիտեք)... Ինչո՞ւ նրա հետ չուզեցին համագործակցել Աճառյան համալսարանում եւ խնդրեցին հեռանալ այնտեղից...

Վերջապես, այս բոլոր հիշարժան իրադարձությունների կողքին գրեթե անմեղ դրվագներ` զրպարտության համար այս մարդուն, եւ ոչ մեկ անգամ, ստիպեցին հրապարակավ ներողություն խնդրել: Ասեմ, որ զրպարտությունը Գասպարյանի սիրելի զենքերից է. առհասարակ Գասպարյանը ոչ մի միջոցից չի խուսափում, եւ ոչ միայն իր հակառակորդների դեմ պայքարելիս...

Քի՞չ է, թե՞ շատ: Նայած ում համար, նայած մարդ ամոթի ինչ պաշարներ ունի: Դ. Գասպարյանի համար երեւի շատ քիչ է, եւ դեռ ինչքան այսպիսի դրվագներ պետք է հայտնվեն նրա կենսագրության մեջ, որպեսզի նա մի՜ քիչ ավելի զուսպ լինի ուրիշներին մեղադրելիս եւ չխոսի պատմության անունից:

Տեսնո՞ւմ եք, ես ասացի սովորական ռեպլիկ եւ իսկապես ընդամենը թվարկեցի Գասպարյանի հարուստ կենսագրության միայն մի քանի դեպքերը: (..........) Այստեղ պետք էր Հակոբ Պարոնյանը` Գասպարյանի դիմանկարը ստեղծելու համար: Չկա Պարոնյանը, եւ ես իմ ուժերի չափով լրացնում եմ բացը: Ոչ գեղարվեստական, ոչ էլ փիլիսոփայական ընդհանրացումների կարիք երեւի չկա: Առանց դրանց էլ, կարծում եմ, հեշտ է նկատել, թե ինչքան ամբողջական է եւ ներքնապես ներդաշնակ Դ. Գասպարյանի կերպարը: Ափսոս, չեմ կարողանում ստանալ այն բավականությունը, որ արվեստագետներն են ստանում այսպիսի կերպար ստեղծելիս: Ինձ` հասարակ մահկանացուիս, անընդհատ տանջում է այն զգացողությունը, որ իսկապես գործ ունեմ մի չափազանց տհաճ նյութի հետ...

Բայց այսօրվա մեր իրականությունն է սա, իրականություն, որտեղ բարոյական արժեքները, ինչպես ասել էի «Ազգին» տված իմ պատասխաններում, հողմնահարվում են, եւ Դ. Գասպարյանը հանգիստ լողում է պղտոր ջրերում ...

Հասկանալի է, որ այս համատեքստում եւ Դ. Գասպարյանի առաջարկած մակարդակով գրականության մասին խոսելն անիմաստ է: Ուրեմն, առայժմ այսքանը...

[Մտահոգ]

ՀԵՏԳՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳՈՎ

ԳՐԻԳՈՐ ԱՃԵՄՅԱՆ
Երբ ամիսներ առաջ արձագանքեցի Ն. Ադալյանի «1937» հոդվածին («Ամբողջ ձայնով...», «Ազգ», 2007, հավելված «Մշակույթ», 3 նոյեմբերի), մտքովս չանցավ, որ այդ հարցին կանդրադառնամ նորից եւ նորից: Իմ նպատակն էր ընդամենը համերաշխություն հայտնել հոդվածագրին եւ հասարակության ուշադրությունը հրավիրել գրական կեղծ, արհեստական արժեքների վրա:
Բանավեճն սկսվեց հետագա հրապարակումներից: Լույս տեսավ դերասան Սոս Սարգսյանի առաջնորդությամբ 21 մտավորականների համախոսականը, որին հետեւեց Մ. Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի «կոլեկտիվ» նամակը: Հարցը խճճվեց: Ես ինձ զգացի ծուռ հայելիների թագավորությունում եւ ցանկացա ի լուր ընթերցողի ստուգել կոլեկտիվ մտքերի կարծիքը` որքա՞ն կլինի երկու անգամ երկուսը («Մակբեթը չի լվանում ձեռքերը», «Ազգ», 2008, հավելված «Մշակույթ», 12 հունվարի, թիվ 1):
Գոնե այդքանով վերջանար, չէ՜, լույս տեսավ Վազգեն Գաբրիելյանի տրոյան ձիու նման կասկածելի նվերը («Ներե՞լ, թե չներել», «Գրական թերթ», 2008, 15 փետրվարի, թիվ 4) եւ վերոհիշյալ ինստիտուտի տնօրեն Ազատ Եղիազարյանի խոսքաշատ հարցազրույցը: Անդեմ կոլեկտիվներին փոխարինեցին կենդանի մարդիկ, եւ ես ավելի մեծ ակնկալիքով նույն հարցով դիմեցի նրանց («Պատասխան դանտեսների նորօրյա պաշտպաններին», «Ազգ», 2008, հավելված «Մշակույթ», 12 փետրվարի, թիվ 5): Կրքերը բորբոքվեցին, հայտնվեցին նոր հրապարակումներ, որոնց թվում` Վ. Գաբրիելյանի «Ակամա պատասխան Գրիգոր Աճեմյանին» ոչ միայն ակամա, այլեւ միանգամայն ավելորդ բացատրականը: Անսպասելիորեն նա պնդեց, թե չեմ ընկալել իր հոդվածի հումորը, հետեւաբար` սխալ եմ հասկացել հոդվածը: «Փափուկ» այդ իրադրությունում ես ինձ զգացի ոչ իմ կաշվում եւ վերընթերցեցի հոդվածը...
Վ. Գաբրիելյանն էլ է համաձայն, որ Ն. Զարյանը եւ Հր. Քոչարը իրենց պատվանդաններին արժանացել են ոչ գրական ծառայությունների համար: Նա զգայացունց բացականչություններով դատապարտում է նրանց` գրականությունից հեռու գործունեությունը` «...ինչպե՞ս կարող ես ժխտել բացահայտ փաստերը», «...ախր ո՞նց մոռանանք, ո՞նց ներենք...», «նրանք գիտեին, թե ինչ են անում, նպատակը հստակ էր, իրենց համար «տեղ էին մաքրում...», «նպատակը միայն քննադատելը չէր, այլ ֆիզիկական ոչնչացումը...»: Կարդում էի ու թափահարում գլուխս` այո՛, այո՛, այո՛... Գալիս է պահը եզրահանգման եւ դրա հետ` հեղինակի պնդումով` իմ վրիպած հումորը. «Իսկ փողոց-մողոցի խնդի՞րը (գուցե եւ երկրորդական չէ): Ինչո՞ւ շտապել: Անվանափոխելու հարցը կարելի է լուծել ավելի ուշ` թեկուզ փողոցի բնակիչներին տրված հարցով` «ո՞ւմ անվան փողոցում եք ապրում»: Ըստ պատասխանի կամ լռության»:
Ես չէ` դուք: Արեւելյան եւ Արեւմտյան Հայաստանների ազգագրական ո՞ր տարածքում սա կընկալվի որպես հումոր...
Ստիպված եմ Վ. Գաբրիելյանի հոդվածի կառուցվածքին անդրադառնալ հանգամանորեն: Հր. Քոչարի գրական ժառանգությանը նա նույնպես տվել է համահունչ գնահատական. «Չեմ կարծում, թե որեւէ մեկը կարող է հավատալ, որ այսուհետեւ կարող են հիշվել կամ վերահրատարակվել «Օգսեն Վասպուրի ճանապարհորդությունը», «Մեծ տան զավակները» կամ այլ գործեր շուրջ 4000 էջից ավելի նրա վեցհատորյակից»: Կասկածի տակ վերցնելով նաեւ «Կարոտը» եւ «Նահապետը» գործերի գեղարվեստական մակարդակը, այսինքն՝ Հր. Քոչարի ողջ գրականությունն ամբողջությամբ, նա նորից, երբ գալիս է եզրահանգման պահը, կորցնում է բռնած գիծը: Պարզվում է, որ պատմությունը դեռ այդ գործերը պետք է «խախալի», թեպետ անհասկանալի է, թե նման գնահատականներից հետո ի՞նչը պիտի խախալվի: Այնուամենայնիվ Վ. Գաբրիելյանը լուրջ դեմքով գտնում է, որ «դրանց գեղարվեստական արժեքի վերագնահատումները պետք է թողնել գրականագետների նոր սերնդին, որը, մեր սերնդի բարդույթներից լրիվ ազատված, կարող է քննել այն որպես պատմագրական արժեք»:
Մի բան հասկացա՞ք: Ես որ չհասկացա, թե ինչու Հր. Քոչարի եւ Ն. Զարյանի մահից չորս տասնամյակ անց դեռ չի եկել ժամանակը նրանց արժեքավորելու...
Մի՞թե Վ. Գաբրիելյանը չի զգում թե որքան անհարիր են նման «հումորները» «ո՞նց մոռանանք, ո՞նց ներենք» շախսեյ-վախսեյներին: Եվ դեռ պնդում է, թե ասել է նույնը, ինչ ես: Կարելի՞ է ընդունել Ա. Էյնշտեյնին` մերժելով նրա հարաբերականության տեսությունը... Այստեղ է ասված` թող ամենակարողն ինձ փրկի նման համախոհներից, իսկ ընդդիմախոսների հետ ինքս... մի կերպ...
Երկու հարցերի վրա էլ սավառնում է անորոշ անհետեւողականությունը: Երրորդը բարեբախտաբար չի եղել: Ո՞վ է ստիպել նրան հրապարակ մտնել մատրոսովյան բաց կրծքով եւ կես ճանապարհից նահանջել` տղամարդու իր ուժերին անվստահ` քյավառցի հանրահայտ Զազենց Բատառի նման. Է՜, կանո՜ւմ-չանո՜ւմ:
Վ. Գաբրիելյանն ասելիք չի ունեցել: Գրիչ է վերցրել իր ներկայությունը նշելու համար: Նայել է առաստաղին եւ... եզրակացրել: Ստացվել է «լյա՛պ», որը նմանեցրու դեպի անհայտություն կատարվող թռիչքի հետ: Նման կատակների կողքով «Ոզնին» էլ կանցներ անտարբեր:
«Ազգ»-ի մարտի 15-ի թիվ 6 «Մշակույթում» լույս է տեսել նույն թեմայով մեկ հոդված եւս` «Հրաչյա Քոչար. զրպարտություններն ու ճշմարտությունը»: Նրա տեղն էլ պետք է որ «Ազգը» չլիներ, քանի որ զբաղեցնում է... թերթի վեց էջը` քսանչորս նկարազարդ սյունակներ: Ջրասուն հոդվածի հեղինակի անունը կտամ ես վերջում: Այստեղ կասեմ միայն, որ հեղինակը կին է, դատելով հոդվածից` բավական քմահաճ: Սա չի նշանակում, թե բարոյական պարտավորվածություն կամ անհրաժեշտություն կա որեւէ զիջումի: Տարբեր առիթներով հաճախ եմ վերհիշում Արամ Արմանի խրթնաբանություններից մեկը` «Մեկ կինը տասը տղամարդ արժե, բայց տաս կին մի տղամարդ չարժե»...
Համարժեք պատասխանը հոդվածին նոր փորձանք կլինի թերթի եւ ընթերցողի գլխին: Անդրադառնամ միայն մի քանի հարցերի:
Ոչ ոք կասկածի տակ չի վերցրել Ա. Միկոյանի հետ գրողների 1962 թ. մարտի 14-ի հանդիպման փաստը: Դա մեղմ ասած` թյուրընթերցում է: Ես միայն ճշտել եմ հանդիպման սխալ թվականը Ա. Եղիազարյանի հարցազրույցում եւ ավելացրել, որ ճշտված թվականից մեկ տարի առաջ տեղի է ունեցել մեկ այլ հանդիպում թվով յոթը գրողների եւ ՀԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Յա. Զարոբյանի միջեւ, որտեղ առաջին անգամ խոսվել է Լ. Շանթի գրական «արդարացման» մասին, իսկ դրանից ամիսներ առաջ Գ. Մահարին այդ հարցով գրել է խմբագրությանն ուղղված նամակ, որը ստորեւ տպագրվում է առաջին անգամ.
«Հարգելի ընկեր խմբագիր.
Խնդրում եմ տպագրել Ձեր թերթում իմ այս երկտողը առաջարկության կարգով:
Հայտնի է, որ արեւմտահայ գրող Լ. Շանթի գրական ժառանգության մեջ զգալի տեղ են բռնում մի շարք դրամատիկական գործեր:
Ճիշտ է եւ այն, որ հանգուցյալը չի փայլել քաղաքական առաջավոր հայացքներով. այս հանգամանքը չի խանգարել, որ նա գրեր մի շարք փայլուն դրամաներ, որոնց բեմադրության հարցը սովետահայ բեմում թվում է, թե հասունացած պետք է համարել:
Թվում է, թե մենք չէինք հրաժարվի էլեկտրականությունից, եթե վերահասու լինեինք, որ Էդիսոնը ռեակցիոն հայացքների տեր է: Մենք հեռու ենք Շանթին Էդիսոն կամ նրա «Հին աստվածները» լույս համարելուց, բայց որ նրա պիեսների բեմադրումով կհարստանար հայ թատրոնը, կասկածից դուրս է:
Գուրգեն Մահարի
11 դեկտեմբերի 1961թ.»:
Թյուրընթերցում է նաեւ իբր Լ. Շանթի գործերի վերահրատարակումը ես վերագրել եմ Գ. Մահարուն: Ճիշտ հակառակը` բոլոր հայ մտավորականներին, այդ թվում եւ գենետիկներին հասանելի մեսրոպյան տառերով գրել եմ. «Ելնելով այս ժամանակագրությունից, Լ. Շանթի գործերի հրապարակման հարցի արծարծման առաջնայնությունը ես ավելի մեծ հիմքերով կարող էի վերագրել Գ. Մահարուն, մանավանդ որ իմ ձեռքի տակ է նաեւ այդ մասին նրա անտիպ, մերժված նամակը «Գրական թերթի» խմբագրությանը, բայց այդպիսի բան, որքան հիշում եմ, ես ինձ թույլ չեմ տվել»:
Ասածս եղել է այն, որ թանկագին հյուրի առջեւ ծեծված, հասունացած հարցերի արծարծումը կրել է ձեւական բնույթ: Իսկ հարցերի դերաբաշխման մասին չի մոռացել նշել եւ հոդվածագիրը:
Նույնքան քմահաճ են տարբեր սյունակներում ցրված մեղադրանքները, թե ես «սրտի բոլոր թելերով ատում» եմ Ն. Զարյանին, գտնվում եմ «քոչարատյացների սեքստետում (!?.- Գր. Ա.)» կամ տառապում «քոչարախտով»: Եկել է առիթն ասելու, որ հատկապես Ն. Զարյանի մասին միշտ գրել եմ վարանումով եւ հետադարձ հայացքներով, քանի որ Խ. Աբովյանի անվան դպրոցն ավարտել եմ Ռոմիկ Զարյանի, բռնկուն բնավորությամբ, ուղղախոս այդ պայծառ անձնավորության հետ, որը քաղաքացիական քաջություն ունեցավ ընդունելու հոր մեղքերը եւ ցավելու դրանց համար... Հր. Քոչարի հետ ընդհանրապես չեմ շփվել, բայց հարցը սիմ-սիմ սիրելու կամ ատելու մեջ չէ, այլ պատմական ճշմարտության եւ արդարության, որի առջեւ անզոր են պայմանականություններն ու «մեղմացուցիչները»:
Ոչ մի չարություն չունեմ նաեւ ընդդիմախոսների հանդեպ: Ես նրանց փորձում եմ միայն հասկանալ (Ա. Եղիազարյանի պարագայում` ապարդյուն): Հուսով եմ, որ իմ եւ Վ. Գաբրիելյանի միջեւ կպահպանվեն նույն բարեկամական հարաբերությունները, որպիսիք կային մինչեւ այս բանավեճը: Սա` ի միջի այլոց:
Վերադառնանք հոդվածին, որի գլուխներից մեկը կրում է «Բոլորը բոլորի դեմ» խորագիրը: Ճիշտ կլիներ ողջ հոդվածը վերնագրել «Բոլորը մի տեղ» : Այնքան շատ են իրարամերժ, գլխավոր ու երկրորդական մեջբերումները, վկայակոչումներն ու փաստարկները, որ նման մի նյութի մասին է գրել Գ. Մահարին. «...կազմված է անկարգ, փնթի, անսիստեմ, մի պարկ, որի մեջ լցրել ես գետնախնձոր եւ ասեղ, ջարդված հում հավկիթներ եւ շաքար, կաթ ու քացախ, հող ու բիբար, Ֆեյերբախ ու Քիբար, խառն, փնթոր ու խառնափնթոր...»:
Չմեղադրենք հոդվածագրին: Հեշտ գործ չէ անգամ չորս էջանոց հոդված արարելը, ուր մնաց տասնյակ էջերում այնպիսի ծխածածկույթ ստեղծելը, որ քողարկի ճշմարտությունը:
Երեւի հայ գրականության սահմանները նեղ են թվացել հոդվածագրին, որ նա երկու անգամ դիմել է ռուս գրականությանը, երկուսն էլ անհաջող: «Երբեւէ հանդիպե՞լ են արդյոք ռուս մտավորականության կողմից կազմակերպված նման անբարոյական հոդվածներ կամ հաղոդումներ որեւէ անձի մասին», հարցնում է հոդվածագիրը քարը գցելով երեւանյան որոշակի բոստանը: Այո, հանդիպել եմ եւ՛ գրական հաստ ամսագրերում, եւ՛ «Օգոնյոկի» բազմաթիվ համարներում, երկու տասնամյակ առաջ, «պերեստրոյկային» զուգահեռ` որպես դրա անբաժանելի խնդիրներից մեկը (մենք այդ ժամանակ զբաղված էինք ավելի բախտորոշ հարցերով եւ ամեն ինչ թողեցինք պատմության հայեցողությանը): Հիմա հանդիպում եմ քիչ, որովհետեւ գրական արժեքների վերանայումը Ռուսաստանում ավարտված է, եւ երբեմնի դափնեկիրներ Օրեստ կամ Ելիզար Մալցեւների անուններով փողոցներ չկան Մոսկվայում: «Որտե՞ղ է տեսնված կամ լսված,- շարունակում է նա,- որ ռուս մտավորականությունը չարախոսի Աննա Ախմատովայի, կամ Մարինա Ցվետաեւայի հասցեին, ինչպես դա անում են մեր «ճշմարտախոսները» Սիլվա Կապուտիկյանի պարագայում»: Ես միայն կողջունեի, եթե մենք Երեւանում ունենայինք Ա. Ախմատովայի կամ Մ. Ցվետաեւայի անուններով փողոցներ, որովհետեւ նրանց մի-մի բանաստեղծությունը չէի փոխի մեր մի շարք գրողների վեցհատորյակների հետ. նրանք հավատարիմ մնացին իրենց կոչումին, քայլեցին դեպի Գողգոթա, քանիցս խաչվեցին եւ չփառաբանվեցին կենդանության օրոք որպես մադոննա կամ մոննա...

[Մտահոգ]

Խոստովանում եմ, իմ պատասխաններն էլ են «քմահաճ», բայց ես գործ ունեմ այնպիսի կիսելի հետ, որ դա անխուսափելի է:

Չէի ուզենա հաջորդ հարցին նորից անդրադառնալ, բայց ինձ ստիպում է հոդվածագիրը: «Ի՞նչ է նշանակում «դահիճ»,- կրքոտ հարցնում է նա: - Կրակե՞լ է արդյոք Քոչարը մեկնումեկի վրա իր քմահաճույքի (sic!- Գր. Ա.) համար, դանակահարե՞լ է որեւէ մեկին («դանա՞կ ցցուցի, ատրճանա՞կ հանեցի...».- Հ. Պարոնյան): Որտե՞ղ են տեսել Քոչարի որեւէ մատնագիրը...»: Նման ձեւական չափանիշներով դահիճներ չեն համարվի եւ Թալեաթը, Հիտլերը, Ստալինը, քանի որ նրանց զենքը... թուղթ ու գրիչն էր: Հր. Քոչարն էլ սառը-տաք զենքի կամ գաղտնի մատնագրերի կարիքը չի ունեցել, որովհետեւ այդ «հոգեշահ» գործով զբաղվել է նույն թուղթ ու գրիչով, բացեիբաց, մոռանալով իր կոչումը, խիղճը, պատասխանատվությունը պատմության առջեւ: Ընթերցողի ուշադրությանը մեկ անգամ էլ եմ հանձնում «Մակբեթը չի լվանում ձեռքերը» հոդվածից Ն. Զարյանի տողերը, թե ինչպես 1937 թվականի հուլիսի սկիզբներին «ընկ. Քոչարի եւ Ա. Ոսկերչյանի հետ» գրել եւ «Պրավդային» են ուղարկել այսպես կոչված` «հոդված» այն մասին, որ «Հայաստանում դեռեւս շարունակում են գրականության վնասարարությունը հակահեղափոխականներ Չոփուրյանը (Հայպետհրատի նախկին դիրեկտորը), Չուբարը («Խորհրդային Հայաստանի» նախկին խմբագիրը), Աբովը (գրողների միության նախկին քարտուղարը) եւ ուրիշներ: Մենք իրավացի էինք: Չուբարն ու Չոփուրյանը ձերբակալված են («...եւ գնդակահարված»,- կավելացներ նա, եթե «հաշվետվությունը» գրեր մեկ տարի անց.- Գր. Ա.)»: Սա ոչ Ստ. Զորյանի մեղադրանքն է, ոչ էլ Գ. Մահարու, այլ եռյակից մեկի խոստովանությունը, ի պատասխան որի հավանորեն նորից կհնչեն «իսկ Աբովը չի՜ ձերբակալվել» բառերը:

Ըստ Դ. Գասպարյանի` «Պրավդային» ուղղված հոդվածը չի եղել պարապ կրակոց: Այն վերահասցեագրվել է Հայաստանի Կենտկոմ` հայտնի հետեւանքներով: «Երիտասարդական տարիքում կատարած մի երկու սխալները», ինչպես սենտիմենտալ ներողամտությամբ ասված է հոդվածում, միայն այս դեպքում մարդկային երկու կյանք արժեցան, իսկ որ նման տասնյակ (Ստ. Զորյան) զոհերի համար նա «պիտի զղջար ու ափսոսար»... ապագա անկատար այս ենթադրությանը կարելի էր հավատալ, եթե զղջումն ու ափսոսանքը մեզ հասնեին ոչ թե երրորդ բարեսիրտ մարդկանց երկարուձիգ վկայաբանությունների, այլ հրապարակավ ապաշխարանքի կամ թեկուզ երկտողի ձեւով:

Շատ է խոսվել Հր. Քոչարի դերի մասին բռնադատված գրողների արդարացման հարցում: Այդ մասին խոսում է նաեւ հոդվածագիրը, իսկ Ս. Կապուտիկյանն անգամ համարձակություն թե՞ թեթեւամտություն ունեցավ Գ. Մահարուն մեղադրել երախտամոռության մեջ: Ժամանակն է անդրադառնալ այդ լեգենդին: Ահա թե հետթարգմանությամբ ինչպես են հնչում Հր. Քոչարի խոսքերը Գ. Մահարու մասին. «Գ. Մահարուն ճանաչում եմ 1925 թվականից: Նա տաղանդավոր բանաստեղծ է: Նա ունեցել է սխալներ, որոնք առիթ են տվել նրան մեղադրելու ազգային սահմանափակության, հայ ժողովրդի անցյալի իդեալականացման մեջ, սակայն դրանք ունեցել են գրական բնույթ, հանդիսացել են գրական ազդեցություններ անցյալի որոշ գրողների` Սիամանթոյի, Վարուժանի, Մեծարենցի, Չարենցի»: Այնուհետեւ նշելով Ե. Չարենցի սխալները, մասնավորապես նրա աղոտ պատկերացումները գրականության ազգային բնույթի մասին, եւ որ այդ սխալները բաժանել է նաեւ Գ. Մահարին, Հր. Քոչարն անում է հետեւություն` «Չարենցին եւ Մահարուն կարելի էր ուղղել հասարակական քննադատության միջոցով, բայց ոչ ձերբակալության» (Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆոնդ 1191, ցուցակ 1, գործ 69):

Թող ներվի հարցնել` ստեղծագործական այդ ո՞ր բարձունքից Հր. Քոչարը տեսավ Ե. Չարենցի եւ Գ. Մահարու «սխալները»: Թե՞ ՀԿԿ Կենտկոմի անդամությունն էր պարտավորեցնում նրան վերցնել նման բարձր հովանավորչական տոն եւ մթագնում նրա ունեցած-չունեցած պատկերացումները ճշմարիտ գրականության մասին: Եթե սա «երիտասարդական տարիքում կատարած մի երկու սխալների» շարունակությունն է, ապա որքանո՞վ տեղին է 44 տարեկան այրի համար... Իսկ եթե ռապպական քննադատության անտեղիտալի շոշափուկ` ապա ավելի վատ:

Սա՛ է Հր. Քոչարը, ուրիշ Քոչար` չի՛ք, եւ մենք մեղավոր չենք, որ վերցրած ցանկացած ընկույզ ստացվում է փուչ...

Հոդվածագիրը սպառնում է իր «հետագա հոդվածներում անդրադառնալ» նաեւ Ստ. Զորյանի հուշերին, որը «կարիք ունի խորը հոգեբանական վերլուծության»: Նախկին մեր հրապարակումներում մենք բազմաթիվ հասցեագրված վկայակոչումներ էինք կատարել, սակայն հաշվի առնելով հոդվածագրի վերլուծական հակումը, առաջարկում ենք կատարել եւս մի հոգեբանական վերլուծություն` ո՞ր գրողների մասին է խոսքը Վ. Նորենցի հետեւյալ տողերում, որոնք գրված են Ալ. Ֆադեեւի ինքնասպանության թարմ տպավորության տակ. «Եվ մտածել, որ ազնիվ Ֆադեեւները իրենց անբասիր կյանքով հանդերձ ո՜վ գիտե խղճի ինչ թելադրանքով ինքնասպանություն են գործում, իսկ... մեզ մոտ գրողներ, որոնց խղճի վրա ծանրացած է մի ամբողջ խումբ մեծատաղանդ գրող-նահատակների արյունը... ման են գալիս առանց խղճի խայթի եւ կարիերա են անում ոչ միայն միութենական, այլեւ... միջազգային գրական ասպարեզում: Ո՛չ, ինքնասպանության համար պետք է ունենալ մեծ եւ զգայուն խիղճ» (Մ. Արմենին, 15 մայիսի 1956թ.): Թող հոդվածագիրն ավելորդ չհամարի աքսորից նոր վերադարձած այս Նորենցի կողքը դնել իր մեջբերած բազմամյա կուսակցական քարտուղար եւ վարչության անդամ Նորենցին... ո՞ր մեկի մոտ է ճշմարտությունը:

Երկու ճշմարտություն չի լինում:

Վերջացնենք այս ծանր մասը եւս: Այստեղ անձնական երանգներ թող ոչ ոք չփնտրի: Այսօրվա «Խորտակեցեք պատվանդանները« 20-ական թվականների կրկնությունը չէ: Այն վերաբերում է կեղծ պատվանդաններին: Ուրախալի է, որ հենց այս օրերին խոսք բացվեց Համաստեղի գրականության արժեւորման մասին: Միայն թե դա չվերածվի «միջոցառման»: Համաստեղի մասին գրականագետը պետք է գրի նվիրումով ու ճանաչումով եւ, որ ամենակարեւորն է` ունենալով գրողին համարժեք բոյ-բուսաթ, եւ ոչ թե աշխօր գցի ինստիտուտի կամ համալսարանի համար:

Մենք մի դեպքում շտապում ենք նոր փողոցների անվանակոչման հարցում եւ վերածվում «ապաջան սերմանողների» (Նարեկացի), իսկ շատ դեպքերում աններելիորեն դանդաղում ենք: Անկախության տարիներին անցան Համաստեղի, Շահնուրի, Մնձուրու, Արամ Հայկազի, Կոստան Զարյանի հարյուրամյակները: Մեր մտքով չանցավ, որ նրանք արժանի են Երեւան քաղաքում ունենալու իրենց անուններով փողոցներ ու դպրոցներ: Մեր քնած խիղճը մեզ չհիշեցրեց, թե որպիսի ցինիզմով էին անտեսվում այդ գրողներն իրենց կենդանության օրոք: Նրանք չէին արժեւորվում անգամ սիտալների ու գույումճյանների կողքին: Հոբելյաններն անցկացրինք որպես «միջոցառում» եւ հարցը փակեցինք մինչեւ... հաջորդ հոբելյանը: Չէ, այսպես չի կարելի արժեւորել այն մեծատաղանդ նվիրյալներին, որոնք իրենց գրիչն անմնացորդ ու անշահախնդիր ծառայեցրին հայ ժողովրդին... մի՞թե չեն անցել այն ժամանակները, երբ հայ բանաստեղծը դառնացած բացականչում էր` «ժողովուրդ չենք, խա՛լխ ենք...»: Թե՞ XXI դարի արժեքները մեզ չեն վերաբերում...

Հ. Գ. Չհրաժարվելով իմ հրապարակումների եւ ոչ իսկ մեկ տառից` ես անկեղծորեն ներողություն եմ խնդրում Հայաստան Եղիազարյանի եւ Հրաչյա Գաբրիելյանի հետնորդներից նրանց պատճառված ակամա (այս դեպքում` իսկապես որ ակամա...) դառնությունների համար:

Եվ վերջինը: Ես նպատակ չեմ դրել իմ առջեւ զբաղվել Ն. Զարյանի եւ Հր. Քոչարի գրական կամ քաղաքացիական ժառանգության վերագնահատումով: Հիմնականն ասված է, փաստերը` բերված, աղբյուրները` նշված: Ես ունեմ այլ, ավելի կարեւոր ծրագրեր: Դուրս գալով բանավեճից, հայտնում եմ իմ վստահությունը, որ բոլոր հրապարակումներն անխտիր, ուզեին դրանց հեղինակները թե ոչ, արագացրին բարձրացված հարցերի լուծումը, որը սարերի ետեւում չէ: Ուրիշ ճանապարհ չի կարող լինել: Իսկ գրականագետների եւ գրական կազմակերպությունների պարտքն է հաջորդ սերունդներին հասցնել կենդանի գրականություն եւ կենդանի գրականագիտություն եւ ոչ թե դրանց շիլափլավը:

Հ. Հ. Գ.- Ես չանդրադարձա «Ազգի» նույն համարում լույս տեսած Ա. Եղիազարյանի «Էպիգրամի փոխարեն»-ին: Իմ խորին համոզմունքով` ում-ում` բայց գրականության ինստիտուտի տնօրենին սազական չէ գրական բանավեճը տեղափոխել անձնական հարթություն: Ճիշտ է՝ մեր իրականությունում շատ բան վճռում են շուկայական հարաբերությունները, բայց դա չի նշանակում բանավեճը տեղափոխել շուկա եւ զբաղվել հոտած հավկիթների կամ անցած տարիների ձյան մեծածախ վաճառքով: Երեւի այս դեպքում էին ասում հները.

- Կեսա՛ր, դու բարկանո՞ւմ ես, ուրեմն դու ճիշտ չե՛ս...

[Yellow Raven]

Ճիշտն ասած ալարեցի կարդամ էսքանը,ուղղակի իմ անձնական կարծիքով,ինչքան էլ ես Նաիրի Զարյանին հարգեմ որպես գրող,իրան որպես մարդ չեմ ճանաչում:
Ու ընդհանրապես Սերունդները կներեն,թե ոչ հարցին կպատասխանեմ ոչ,որովհետև ընկերը կյանքում սուրբ բանա,իսկ տենց ընկերոջը դավաճանելը ավելի ճիշտ կլինի անվանել սրբապղծություն:Չարենցը մեծատառով մարդ էր...
Չենք ների...

[Մելիք]

Ուզում եմ ներել-չներելու մասին երկու խոսք ասել:
Էս ամբողջ "արդրացում-գանակոծում" բանավեճերը իմ վրա գրակաագիտական մակարդակով "ճիշտ ջոգելու սխոդկաի" տպավորություն են թողնում, որի նպատակը ոչ թե ճիշտը ջոկելն ա, այլ անձնական հարաբերությունների պարզաբանումն ու մտքի թռիչքների բարձրությամբ չափվելը:
Էս մարդիկ էնքան են տարվել իրանց "հանճարեղ բացահայտումներով", որ չեն նկատում, որ վաղուց գնահատկանները տրված են, որ չի լինելու ոչ գանակոծում ոչ արդարացում, էն իմաստով, ինչ իրանք են փորձում տեսնել: Կա մոռացում ու օրհնանք:
Էդ ա սերունդների դատը: Ուրիշ ի՞նչ պիտի դատեն Քոչարին: Քոչարին "դատելու չկա": Սերունդները տենց մարդ չեն ճանաչում:
Հիմա 35 թիվը չի, հիմա բլոգերի դարաշրջանն ա. մարդիկ լիքը կարդալու բան ունեն. միլիոնավոր օրինակներով "…և նրանց աչքերը հատվեցին իրար" ա գրվում: Մարդիկ հազիվ են հասցնում կարդալ ու որպեսզի բացի դրանից ուրիշ բան էլ կարդան, էդ ուրիշ բանը պետք ա, ասենք, Չարենց լինի:
Էս ա սերունդների դատավճիռը` կարդացված ոմն Մելիքի կողմից:

Գիտեմ, որ ան "հետաքրքիր" ու "անճաշկ" դատավարությունա ստացվում, բայց էդ են պահանջում նատուրալիզմի օրենքները:))