Դիտել ողջ տարբերակը : Բառերի խորհրդավոր աշխարհից
Այս թեման կգրավի բոլոր նրանց, ում հետաքրքրում է, թե ինչպես են առաջացել հայերեն շատ բառեր, արտահայտություններ, դարձվածքներ, ինչ արմատներ ունեն, որ լեզուներից է փոխառվել դրանց մի մասը, ինչ իմաստափոխությունների ու հնչյունափոխությունների են ենթարկվել ժամանակի ընթացքում: Նախօրոք ասեմ, որ այն, ինչ պարբերաբար ներկայացնելու եմ, իմ դատողություններն ու վերլուծությունները չեն, այլ հատվածներ Պետրոս Բեդիրյանի «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից» գրքից (1989թ, Երևան)` իմ կողմից աննշան կրճատումներով, խմբագրումներով ու սմայլիկային միջամտությամբ :D: Կարդալ չեմ ստիպում :P, բայց իրոք հետաքրքիր է, լիքը լավ բաներ կսովորեք: ;)
Սկսեցինք!
Հ.Գ. Քննարկումներն ու մեկնաբանությունները ողջունվում են, իսկ անհամաձայնության բոլոր դրսևորումները խնդրվում է ուղղել հեղինակին :P
Խելքը շուկայում չե՞ն ծախում
Ժողովրդական իմաստուն խոսք է. Խելքը բնատուր է, բավական չափով էլ` «մարզովի»:
Բայց եթե շուկայում չեն ծախում, ապա գոնե... կշռում են: Չե՞ք հավատում: Վերցրեք տաղանդ բառը, որի այժմյան իմաստը բոլորիդ է հայտնի: Բայց այդ բառը մեր նախնիները փոխառել են հին հունարենից և ժամանակին օգտագործելիս են եղել երկու նշանակությամբ` «կշռաչափ» և «ոսկեդրամի չափ»:
Այդ դեռ քիչ է:
Հին հունարեն տա´լանտոն պարզապես նշանակել է... «կշեռք» :o(ինքն էլ կազմված է տալանտո´ս բայի հիման վրա, որը նշանակել է «տատանել, ճոճել»): Տա´լանտոն նշանակել է նաև «կշռաչափ` 26,2 կգ», «ոսկեդրամի չափ». 1 տաղանդ ոսկին հավասար է եղել 10 արծաթյայի: «Ուրիշներից ետ չմնալու համար» այդ բառը հունարենից վերցրել են և անգլիացիները, որոնց լեզվում, բացի վերևի իմաստներից, բառը նշանակել է նաև «փափագ, ցանկություն, կամք»: Հին ֆրանսերենում էլ նշանակել է «կշռի չափ», բայց հյուսիսում ու հարավում` նաև «ցանկություն»:
Եթե կա մեկը, որ դեռ կասկածում է, թե հնում խելքը իրոք «կշռել են», կարող եմ հիշել և քանքար բառը, որը դարձյալ ժամանակին նշանակել է առաջին հերթին «կշռաչափ» և «ոսկեդրամի միավոր»: Խորենացին գրում էր. «...Խոստանայ հինգ հարիւր կին գեղեցիկ և հազար քանքարոսկւոյ, զի օգնեսցէ նոցա...» («Խոստանում է հինգ հարյուր գեղեցիկ կին և հազար քանքար ոսկի, որ օգնի իրենց»):
Ուրեմն, դուրս է գալիս, որ եթե նկատի ունենայինք քանքար-ի ցույց տված կշիռը, մեկի մասին «քանքար ունի, քանքարավոր է» ասելիս պիտի հասկանայինք, որ նա... 138 լիդր, այսինքն` 45կգ 333գ խելք ունի: Իսկ տաղանդավորի խելքը մի քիչ ավելի թեթև է, ընդամենը 26,2 կգ... :D
Ավելացվել է 2 րոպե անց
Ասում եմ, ասում ես, և ստացվում է... բամբասանք
Առողջ դատող բոլոր մարդկանց միահամուռ կարծիքն, անշուշտ, այն է, որ բամբասանքը վատ բան է: Սակայն այստեղ այդ մասին չէ, որ պիտի խոսվի, այլ հենց բառի մասին:
Եթե բառացի բացատրելու լինենք բամբասանքը, ապա պիտի ասենք, որ այն նշանակում է «ասում եմ-ասում ես անելը»: Բացատրությունը մի քիչ կարծեք խորթ է, բայց իրականում այդպես է, որ կա:
Շատ հին ժամանակներում ունեցել ենք այժմ մոռացված բայ(«ասել, խոսել») բայը, որի ներկա ժամանակի գրաբարյան առաջին և երկրորդ դեմքերը կլինեին բամ («ասում եմ, խոսում եմ») և բաս («ասում ես...»): Կցեք այս երկու ձևերը, դրանց միացրեք -անք գոյականակերտ վերջածանցը, և ահա բառը պատրաստ է:
Կարծում եք` միայն ա՞յս բառն է այդպես կազմված: Ոչ: Եթե լսեք, որ արևմտահայն ասի` «Հա´յդե, ջա´նըմ, դուն գործիդ նայե, ըսի ըսավներուն (= բամբասանքներին) ականջ մի կախեր»,- իմացեք, որ հանդիպել եք նույն «տրամաբանությամբ» կառուցված բառի, ըսի «ասացի» + ըսավ «ասաց»:
Անշուշտ ծանոթ եք Սայաթ-Նովային ու Գաբրիել Սունդուկյանին, նրանց միջոցով` Թիֆլիսի բարբառին: Այստեղ կա կոսե, որ նշանակում է «ասում է». «Մարքրիտիս տեսիլ է ու հավնիլ է, կոսե...» («Խաթաբալա»): Գրաբարն էլ ուներ ասէ ձևը, որ դարձյալ նշանակում է «ասում է»: Միացրեք այս երկուսը և կստանաք մի երրորդ բառ` ասեկոսե, որ կրկին նշանակում է բամբասանք:
Դառնալով բալ-ին` հարկ է նշել, որ սրանից է նաև բայ տերմինը, որ փաստորեն նշանակում է «ասելը, խոսելը»: Եվ որպեսզի սրանց կապը ձեզ համոզի, համեմատեցեք ռուսերեն глагол «բայ», որ ժամանակին նշանակել է նաև ГЛАГОЛать` «խոսել», разГЛАГОЛьствовать` «բարբաջել, շաղակրատել»: Թե´ հայերեն բայ, թե´ ռուսերեն глагол տերմինները պատճենված են լատիներեն verbum [վե´րբում]-ից, որ նշանակում էր «խոսք» և «բայ» (verbo [վե´րբո] «խոսել»)::)
Մկները մարդուն... ուժ են տալիս
Սկսենք... առավոտյան մարմնամարզությունից: Ձեռքը բռունցք արեք և բազուկը արմունկից ծալեցեք դեպի ուսոսկրը: Ի՞նչ է ստացվում այդ շարժման հետևանքով: Ուռչող մսագունդ: Ի՞նչ անուն ունի դա: ՄԿԱՆ: :)
Որտեղի՞ց է գալիս այս բառը: :8
Ստուգաբանները վաղուց են պարզել, որ մկան բառն անմիջական կապ ունի մուկ (գրաբար մուկն) հնդեվրոպական, այսինքն` բնիկ հայկական արմատի հետ: Սրա սեռականն էր և է մկան, որ նաև առանձին բառի արժեք ուներ գրաբարում և նշանակում էր «մեջք», հոգնակին` մկանունք, նշանակում էր նույնպես «մեջք», «մեջքի ուռած մաս»:
Մուկ -> մկան իամստային անցումը կա ոչ միայն մեր լեզվում: Հին հունարենում, օրինակ, մուուս կամ մուու ասում էին թե´ մկանը, թե´ մկաններին, որից կազմված մուուո´դոս ածականը նշանակում էր «1. մկնային, մկնանման, 2. մկանուտ, զարգացած մկաններով»:
Լատիներեն mus «մուկ», musculus «1. մուկ, մկնիկ, 2. մկան», musculosus «մկանուտ, մսոտ»:
Ռուսերեն мышь «մուկ», мышца «մկան» ( ավելի հաճախ գործածվում է հոգնակի` мышцы): Սակայն ռուսերենն ունի նաև мускул(ы) բառը` «մկան, մկանունք», որը փոխառություն է լատիներենից:
Շատ հավանական է, որ հայերեն մկան և ռուսերեն мышца բառերի իմաստը պատճենված լինի հին հունարենից կամ լատիներենից: Մնում է մի բան ավելացնել. հայերեն մուկ(ն), հին հունարեն մուուս, մուու, լատիներեն mus, musculus, ռուսերեն мышь - բոլորն էլ ցեղակից արմատներ են, այսինքն` գալիս են հնդեվրոպական հիմք լեզվից (այս պայմանական անվանումով ընդունված է կոչել մի քանի տասհազարամյակ առաջ գոյություն ունեցած այն ընդհանուր լեզուն, որից ճյուղավորվել են հնդեվրոպական լեզուները, դրանց թվում` հայերենը): :)
ԴԵՄՔԻ՞ ՈՒՂՂՈԻԹՅԱՄԲ, ԹԵ՞ ԴԵՊԻ ԱՋ
Երբ լսենք առա~ջ հրամանը կամ հրահանգը, մենք, աոանց վայրկյան անգամ մտածելու, մեր քայլերը կուղղենք դեպի այն կողմը, ուր դարձել է մեր դեմքը: :smԵվ այստեղ զարմանալի ոչինչ չկա։ Սակայն մեր հեռավոր նախնիները եթե այդ նույն հրամանն ստանային, կքայլեին... դեպի աջ: Որովհետև աոաջ (= առ + աջ) ստուգաբանորեն նշանակում է «դեպի աջ»:
Այդ ինչպե՞ս պատահեց, որ աջ–ը նշանակեց «ուղիղ»։:blin
Իմաստի այս անցումը սովորական երևույթ է ոչ միայն հայերենի, այլև ուրիշ լեզուների համար. ծանոթ շատ լեզուներում աջ միաժամանակ նշանակում է «ուղիղ», «ճիշտ», անգամ «ճշմարիտ»: Համեմատեցեք. ոուսերեն правый «աջ» և правильный «ճիշտ», право «իրավունք», правда «ճշմարտություն»: Անգլերեն right, ֆրանսերեն droit ունեն հիշված 3 իմաստներն էլ:
Աջ բաոի այս իմաստների հետ են ըստ էության առնչվում և աջել («ճիշտ կողմը շուռ տալ»), գործերը աջ գնալ (՚«հաջողությամբ ընթանալ») արտահայտությունները, հենց ինքը հաջողություն բաոը: Եվ ընդհակառակը, ձախ փոխաբերաբար նշանակում է «ոչ ճիշտ», «ձախորդ»: Ձախել, գործերը ձախ գնալ, ձախողվել, ձախորդություն...
Ով գիտե, գուցե «աջ» -> «ուղիղ», «ճիշտ» անցումը կապված է աջլիկության, իբրև ճիշտ ու նորմալ երևույթի, ընկալման հետ: Ով գիտե: Փաստն այն է, որ առաջ (առջև), առաջարկել, առաջին, հաջորդ, հաջող... բառերի արմատն է աջ։ :)
Ուլուանա
28.03.2008, 22:27
Արփինե ջան, շատ հետաքրքիր թեմա է, ապրես։ :) Մեծ հետաքրքրությամբ կարդացի ու սպասում եմ հետագա խորհրդավորություններին։ :roll
Գրածներիցդ միայն բամբասանքի ու ասեկոսեի ստուգաբանությունը գիտեի, իսկ մնացածն ինձ համար էլ էր նորություն։
Ցավոք, չեմ կարծում, թե շատերը կարդան, :( բայց կարդացողներ կլինեն, այնպես որ հաստատ իզուր չես գրում։ ;) Ում պետք է, անպայման կկարդա։ :)
Իսկապես շատ հետաքրքիր է: Ապրես :)
Լեզվաբան մարդ եմ, վերջիվերջո, հեռու ինձնից :)
:) Ուրախ եմ, որ կան հետաքրքրվողներ: Անպայման կշարունակեմ, որովհետև գիրքը ես էլ սկզբից մինչև վերջ չեմ կարդացել, հիմա էլ առիթ է. կարդում եմ, վերհիշում, սովորում ու փոխանցում ձեզ ու դրանից արդեն հաճույք եմ ստանում: :))
Ով որ առաջ նստի...
Հին (և նոր) հույները նախագահին ասում են պրոեդրոս, որ կազմված է պրո- «առաջ, նախ» ածանցից և (h)եդրա «նստատեղի, գահ, բազկաթոռ» արմատից: Պրոեդրոս կոչում էին Հին Հունաստանի պետական-քաղաքական վեհաժողովների (էկլեսիաների), ազգային ժողովների նախագահներին:
Հույներին հետևելով` հռոմեացիներն էլ նույն դիրքի գործիչներին իրենց լեզվով կոչեցին praesidens [պրեզիդենս] «նախագահող, գլխավոր» = prae «առաջ, առջև» + sidens «նստող»:
Լատիներեն այս բառը ուղղակի կամ անուղղակի կերպով փոխառել են եվրոպական լեզուները. անգլ. president [փրե´զիդընթ], ֆր. président [պղեզիդա´ն], գերմ. Präsident [փղեզիդե´նթ]: Ռուսերենը մի կողմից վերցրել է լատիներեն բառը (президент), մյուս կողմից, նույն լեզվական տրամաբանությամբ պատճենել-կազմել է իրենը` председатель = пред «առաջ, առջև» + седатель «նստող»:
Հայերս էլ շատ վաղուց հունարենից պատճենել-կազմել ենք մեր նախագահ = նախ + գահ բառը: Գործածական է եղել նաև հառաջագահք (գրաբար յառաջագահք) բառը:
:) Ուրախ եմ, որ կան հետաքրքրվողներ: Անպայման կշարունակեմ, որովհետև գիրքը ես էլ սկզբից մինչև վերջ չեմ կարդացել, հիմա էլ առիթ է. կարդում եմ, վերհիշում, սովորում ու փոխանցում ձեզ ու դրանից արդեն հաճույք եմ ստանում: :))
Հետաքրքիրա թեման:hands ե՞րբ կլինի շարունակությունը:
Հետաքրքիրա թեման:hands ե՞րբ կլինի շարունակությունը:
Ուրախ եմ :) Հավանաբար վաղը ;)
Շարունակում ենք բացահայտումները
Ո՞Վ Է ԱՔԼՈՐԱՆՈԻՄ
Աքլորը՝ հավանոց-հարեմի այդ տիրակալը, իր տիրույթի սահմաններում ասպետական կեցվածքով շատ փոխաբերությունների նյութ է ծառայել: Մասնավորապես աքլոր անվանում են հոխորտացող, քիթը վեր ցցած, սրա-նրա հետ կռվի բռնվելու միշտ պատրաստ տղամարդկանց, որոնց բռնկուն կռիվներն էլ, դարձյալ փոխաբերաբար, կոչում են աքլորակռիվ: :diablo Եվ դա նույնն է, ինչ որ բարբառով ասում են խորոզլամիշ լինել (պարսկերեն խորուուս, թուրքերեն խորոզ «աքլոր» բառից):
Ռուսերեն петух և петушиться, անգլերեն cock և to cock ներկայացնում են նույն փոխաբերությունները: Չերկարացնեմ. շատ լեզուներում է այսպես. Աքլորանալը հատուկ է տղամարդկանց, թեև վայել չէ ոչ մեկի:
Սակայն այն հարցում, թե ում է հատուկ աքլորանալը, ֆրանսիացիներն այլ կարծիքի են: :think
Ֆրանսերեն coquette [կոկե՚տտը] իգականի վերածված աքլորն է, որն ասվում է այն աղջկան կամ կնոջը, որ միայն դատարկ հպարտությունից կոտրատվելով ջանում է գրավել տղամարդու ուշադրությունը, հրապուրել նրան։ Եվ այս բառը բավական լայն ճյուղավորում է տվելֆրանսերենում. է՛լ coqueter [կոկըտե՛] «կոտրատվել, կոկետություն անել», է՛լ coquetterie [կոկետըղի՛] «կոկետություն»... Ֆրանսերենից էլ համապատասխան բառերն անցել են այլ լեզուների` մասնավորապես ռուսերենին. кокетка «պչրուհի, կոկետուհի»:vaii:, кокетливый «պչրաբարո, պչրասեր», кокетничать «կոկետություն անել» ... Մի քանիսն էլ, ինչպես նկատում եք, ռուսերենի միջոցով անցել են հայերենին։ «Դա մի նորեկ կոկետուհի էր - մայրաքաղաքի հաճույքների դպրոցն անցած մի գեղեցկուհի» (Շիրվանզադե, «Քաոս»)։
Իսկ եթե ոչ թե կոտրատվում է, այլ կամակորությո՞ւն է անում, իր քմահաճո՞ւյքն է ուզում առաջ տանել:
Այդ դեպքում արդեն մի ուրիշ կենդանու «կվկայակոչենք», այս անգամ իտալերենի օգնությամբ, որտեղ էգ այծին ասում են capriccio [կապրի՚չչիո]: Իսկ այդ բառից եվրոպական մի շարք լեզուներ կազմել են «կամակորություն, քմահաճույք» իմաստն արտահայտող բառեր. ֆրասերեն և անգլերեն caprice [կապղի՛սը, քըփրի՛ս], գերմաներեն Kaprice [քափղի՛սը], ռուսերեն каприз = hայերեն խոսակցական կապրիզ։
Կա նաև կապրիչիո երաժշտական տերմին: Սա մի ստեղծագործություն է, որ շարադրվում է «անկանոն, թռչկոտուն» ձևով և սովորաբար կենսախինդ ու քմահաճ ոգով ու ոճով:
Դե հիմա ինքներդ որոշեք, թե ով է աքլորի պես կոտրատվում, ով այծի պես կամակորություն անում: ;)
Շատ հետաքրքիր թեմա է, Արփինե ջան, շնորհակալություն:) Գրեթե բոլորն էլ նորություն էին ինձ համար:) Սպասում եմ շարունակություններին:oy
ՈՐՏԵ՞Ղ ՊԱՀԵԼ ԱՊՐԱՆՔՆԵՐԻ ԴԵԶԵՐԸ
- Որտե՞ղ, իհարկե պահեստներում,- պիտի պատասխանեիք դուք:- Կամ էլ, ծայրահեղ դեպքում խանութում։
Եթե մեր նախնիներին դիմեինք, նրանք հենց սկզբից կասեին՝ խանութում։
Խանութ բառը առաջին հերթին նշանակել է... «մթերված բան, դեզ». «...Քանզի և լերինք արծաթոյ յայտնեցան յաշխարհիս Հայոց առ ի հանել ի նոցունց խանութս արծաթոյ զտոյ ի պէտս մարդկան յաւուր իշխանության նորա» («Նրա՝ Մահմետ Մահադի ամիրապետի իշխանության օրոք Հայոց աշխարհում հայտնաբերվեցին արծաթի լեռներ՝ նրանցից հանելու համար զուտ արծաթի դեզեր, ի պետս մարդկանց»– Ղևոնդ Մեծ Պատմիչ, 8-րդ դար)։
Հետո խանութ սկսեց նշանակել այն տեղը, ուր մթերված բաներ, դեզեր են դնում, այսինքն՝ «մթերանոց». «...Եւ բացեալ [ը]զխանութս գանձուցն արքունեաց՝ սփռէր զօրացն («Եվ բանալով արքունի գանձերի մթերանոցները՝ ցրում-բաժանում էր զորքերին»- նույն հեղինակ):
Իսկ «մթերանոց»–ից մինչև այժմյան «կրպակ»-ն ու «խանութ»-ը, ինչպես ասում են, կես քայլ է մնում։
Ահա այսպիսի իմաստային բարեշրջություն է ունեցել մեզ բոլորիս ծանոթ խանութ բառը։ Մնում է ավելացնել, որ մեր նախնիները այն փոխ առել են ասորիներից։
Ոչ միայն մեր նախնիները, այլև արաբները, որոնք մինչև օրս էլ իրենց լեզվում ունեն հաանո´ւութ բառը, որ նշանակում է «կրպակ, գինետուն», հաանուութի´յյուն «խանութպան» բայց և... «դագաղագործ»։ :o
Երկնային
07.04.2008, 22:00
Արփինե ջան, շատ լավ թեմա է… մեծ հետաքրքրությամբ կարդում եմ, ապրես… :oy
Իսկ պարոն Բեդիրյանն իր գրքում տալիս է արդյոք հայերեն հայհոյանքների ծագումնաբանությունը?? Գիտեմ, որ դա բավականին հետաքրքիր է: Եթե այո, ապա կխնդրեի մի քանի օրինակ բերել այստեղ: Շնորհակալ եմ:
Իսկ պարոն Բեդիրյանն իր գրքում տալիս է արդյոք հայերեն հայհոյանքների ծագումնաբանությունը?? Գիտեմ, որ դա բավականին հետաքրքիր է: Եթե այո, ապա կխնդրեի մի քանի օրինակ բերել այստեղ: Շնորհակալ եմ:
Ոչ, դրա մասին գրքում չի խոսվում: Իսկ դու որևէ տեղ կարդացե՞լ ես, հետաքրքիր է :)
Հայհոյանք ասացիր, հիշեցի մի արտահայտության ծագումնաբանություն, բայց ոչ Բեդիրյանի մեկնաբանությամբ:
Որտեղի՞ց է առաջացել "ինչ-որ մեկի հերն անիծել" արտահայտությունը: Դեռ պուճուր ժամանակվանից շատ վատ էի զգում, որ լսում էի` ոնց են մարդիկ իրար ասում "Հե~րդ կանիծեմ", սարսափելի վիրավորանք էր թվում, այնինչ վերջերս իմացա, որ այն կապ չունի «հայր» և «անեծք» բառերի հետ, այլ ընդամենը նշանակում է ինչ-որ մեկի մազերը լցնել անիծներով, անիծոտել :o Թեև նրանք, ովքեր օգտագործում են, դժվար իսկական իմաստը նկատի ունենան: «Մազե~րդ կանիծոտեմ...» :D Բա!
Ուլուանա
17.04.2008, 17:25
Հայհոյանք ասացիր, հիշեցի մի արտահայտության ծագումնաբանություն, բայց ոչ Բեդիրյանի մեկնաբանությամբ:
Որտեղի՞ց է առաջացել "ինչ-որ մեկի հերն անիծել" արտահայտությունը: Դեռ պուճուր ժամանակվանից շատ վատ էի զգում, որ լսում էի` ոնց են մարդիկ իրար ասում "Հե~րդ կանիծեմ", սարսափելի վիրավորանք էր թվում, այնինչ վերջերս իմացա, որ այն կապ չունի «հայր» և «անեծք» բառերի հետ, այլ ընդամենը նշանակում է ինչ-որ մեկի մազերը լցնել անիծներով, անիծոտել :o Թեև նրանք, ովքեր օգտագործում են, դժվար իսկական իմաստը նկատի ունենան: «Մազե~րդ կանիծոտեմ...» :D Բա!
Վայ, ինչ հետաքրքիր է։ :o Ես էլ եմ միշտ կարծել, որ խոսքը հայրիկին անիծելու մասին է... :)) :oy Նույնիսկ կասկած չեմ ունեցել այդ առումով երբևէ։ :D
Ի դեպ, նոր ամուսնուս էլ լուսավորեցի «հերն անիծել» արտահայտության հետ կապված :)), դե, բնականաբար, ինքն էլ կարգին զարմացավ ու մի հետաքրքիր ենթադրություն արեց, որը, չի բացառվում, որ իրականությանը համապատասխանի. ասում է՝ գուցե «անեծք» բառն ինքը ժամանակին հենց «անիծ» բառից է առաջացել, ասենք, որպես, «անիծներ» հոգնակի ձև... :think Տրամաբանական է թվում, չէ՞։ Հետաքրքիր կլիներ պարզելը։
Ոչ, դրա մասին գրքում չի խոսվում: Իսկ դու որևէ տեղ կարդացե՞լ ես, հետաքրքիր է :)
Հայհոյանք ասացիր, հիշեցի մի արտահայտության ծագումնաբանություն, բայց ոչ Բեդիրյանի մեկնաբանությամբ:
Որտեղի՞ց է առաջացել "ինչ-որ մեկի հերն անիծել" արտահայտությունը: Դեռ պուճուր ժամանակվանից շատ վատ էի զգում, որ լսում էի` ոնց են մարդիկ իրար ասում "Հե~րդ կանիծեմ", սարսափելի վիրավորանք էր թվում, այնինչ վերջերս իմացա, որ այն կապ չունի «հայր» և «անեծք» բառերի հետ, այլ ընդամենը նշանակում է ինչ-որ մեկի մազերը լցնել անիծներով, անիծոտել :o Թեև նրանք, ովքեր օգտագործում են, դժվար իսկական իմաստը նկատի ունենան: «Մազե~րդ կանիծոտեմ...» :D Բա!
Չէ, հատուկ չեմ կարդացել, լեկցիաներս եմ հիշում: Ու էդ ամբողջ ծագումնաբանությունից ամենահետաքրքիրն ինձ համար բնաձայնություններն են ու դրանցից առաջացած բառերը (խորհուրդ կտամ դա էլ փնտրես քեզ մոտի գրքում) և հայհոյախոսությունները:
Էսպես, "քֆուր" բառը իրականում իմաստափոխված և թուրքերենից փոխառնված "գյավուր" բառից է, որը նշանակում է անհավատ: Նրանք գյավուր կոչել են հայերին, փաստորեն դա վիրավորանքի նման բան է եղել: Եթե լավ ուսումնասիրեք, ապա կնկատեք, որ հայհոյանքների մեծ մասը, բացի սեռական բնույթ կրելուց, իրականում կրոնական հիմքի վրա է: Բերում եմ մի օրինակ ու խնդրում եմ էն լույսի ներքո, որը ես սփռեցի կոնկրետ հայհոյանքի մասին, փորձեք զարգացնեք տվյալ արտահայտության տրամաբանությունը - "ես քո տիրոջ մերը" - կամ նաև բերել նման օրինակներ. ի միջի այլոց, "հերը անիծելը" կարող է ենթարկվել նույն տրամաբանությանը ;)
հետո կշարունակեմ...
Չէ, հատուկ չեմ կարդացել, լեկցիաներս եմ հիշում: Ու էդ ամբողջ ծագումնաբանությունից ամենահետաքրքիրն ինձ համար բնաձայնություններն են ու դրանցից առաջացած բառերը (խորհուրդ կտամ դա էլ փնտրես քեզ մոտի գրքում) և հայհոյախոսությունները:
Փնտրեցի, բայց ոչինչ չգտա: :( Հատկապես բնաձայնություններն ու դրանցից առաջացած բառերն ինձ էլ են շատ հետաքրքրում. ուրախ կլինեմ, եթե ամենահետաքրքիր դեպքերը ներկայացնես: :)
Թեման այսքան ժամանակ քնել էր իմ զբաղվածութայն պատճառով, բայց փոխարենը հիմա արդեն ձեռքիս տակ կա գրքի վերջին, լրամշակված հրատարակությունը: Ապրի Ձնծաղիկը :kiss Այնպես որ շարունակենք: :) Մոտակա մի քանի օրվա ընթացքում ուզում եմ ներկայացնել մեր հին ու նոր ամսանունների ու շաբաթվա օրերի ծագումնաբանությունը: Գուցե որոշ չափով ծամծմված թեմա է ու շատերի համար նորություն չի լինի, բայց ամեն դեպքում հետաքրքիր է, լավ զուգահեռներ են տարվում:
ՄԵՐ ԱՄՍԱՆՈՒՆՆԵՐԸ
Հունվար
Գրաբարում գրվում էր յունուար և սկզբում այդպես էլ կարդացվում էր. բառարանների վկայությամբ, այս ամսանունը հնում նաև յունուվարիուս, յունուվար, յանուար, յանվար ձևերով էր գրվում։ Սրանցից վերջին երկուսն են սկզբնաղբյուր լեզվին ամենից մոտ, որովհետև ինչպես մեր այժմյան մյուս բոլոր, այնպես էլ այս ամսանունը լատինական ծագում ունի: Յունուար ամսանունը գալիս է հին հռոմեացիների Յանուս աստծո անունից։ Յանուսը աստվածն էր արևի ընթացքի, մուտքերի և ելքերի, սկիզբների և վախճանների, դռների և դարպասների, տարվա և ժամանակի: Պատկերվում էր երկու երեսով` ծեր ու երիտասարդ, որոնցից մեկն ուղղված էր անցյալին, անցնող տարվան, մյուսը` ներկային, եկող տարվան: Այստեղից էլ առաջացել է երկերեսանի Յանուս թևավոր խոսքը: Հին հռոմեացիները սովորություն ունեին այս աստծուն ձոնված տոնակատարություններին իրար պղնձադրամներ նվիրելու, որոնց մի կողմին փորագրված էր լինում երկերեսանի Յանուսը, մյուսին` նավ: Այս Յանուսին հին հռոմեացիները նվիրել էին մի հոյակերտ տաճար Հռոմում, որն ուներ երկու հանդիպակաց դարպասներ։ Սրանք խաղաղ օրերին ամուր փակված էին լինում, իսկ պատերազմի օրերին` կրունկի վրա բաց, որպեսզի վտանգի դեպքում ժողովուրդն ազատ մուտք ու ելք ունենար: Ահա այս աստծուն են նվիրել նաև հունվար ամիսը, որ կոչվում Jani mensis [յանի մե´նսիս] «Յանուսի ամիս», կամ Januarius mensis [յանուարիուս] «յանուսյան ամիս» կամ պարզապես Januarius։ Տարվա առաջին ամսվա այս անվանումը գրեթե նույն հնչումներով փոխանցվել է արդի եվրոպական լեզուներին. անգլ. January, ֆր. Janvier, գերմ. Januar, ռուս. январь։ Մասնագետները մինչև հիմա էլ չեն կարողանում բացատրել, թե ինչպես լատ. յանուարիուս-ը հայ. յՈւնուար (= հունվար) դարձավ:
***
Իմանանք, որ մեր հեռավոր նախնիները, հռոմեացիներից ամսանուններ վերցնելուց առաջ, անշուշտ ունեցել են իրենց տարին և տարվա առաջին ամիսը, չէ՞ որ նրանք էլ, ելնելով Լուսնի և Արևի դիտումներից, ժամանակը բաժանել են ըստ իրենց պատկերացումների, որոշել ժամանակային շրջանի ինչ-որ ելակետեր (տարեսկիզբ) ու վախճանակետեր (տարեվերջ)։ Ունեցել են Նոր տարի, ուրեմն և առաջին ամսվա անունը` Նաւասարդ = Նավասարդ; Այդ տարին հայոց հին տոմարով սկսվում էր ոչ թե ձմռանը. երբ բնությունը, գոնե արտաքուստ, մեռյալ վիճակում է լինում, այլ ամռանը, երբ այն մարդուն շրջապատում է առատ բերք ու պտղի հանդիսավոր «զգեստավորումով»... Հայոց Նավասարդը, ուրեմն, օգոստոսին էր, համապատասխանում էր մեր այժմյան օգոստոսի 11-ից սեպտեմբերի 9-ի միջև ընկած ժամանակահատվածին:
Իսկ որտեղի՞ց է սկիզբ առնում "հրեշտակ" բառը:
Նաև "տոլմա" բառի ծագումնաբանությունը /կարծում եմ պետք է լինի ոչ թե տոլմա, այլ պետք է լինի "դոլմա"/ ::
Նաև հետաքրքիր է "չալաղաջ" բառի սկզբնաղբյուրը իմանալ:
Իսկ որտեղի՞ց է սկիզբ առնում "հրեշտակ" բառը:
Նաև "տոլմա" բառի ծագումնաբանությունը /կարծում եմ պետք է լինի ոչ թե տոլմա, այլ պետք է լինի "դոլմա"/ ::
Նաև հետաքրքիր է "չալաղաջ" բառի սկզբնաղբյուրը իմանալ:
Է բա ինձ էլ է հետաքրքիր: :) Նշածդ բառերից ոչ մեկի ծագումնաբանությանը ծանոթ չեմ: Իմ ունեցած սահմանափակ գրականության մեջ էլ չկա: Լեզվաբան չեմ: :pardon
Է բա ինձ էլ է հետաքրքիր: :) Նշածդ բառերից ոչ մեկի ծագումնաբանությանը ծանոթ չեմ: Իմ ունեցած սահմանափակ գրականության մեջ էլ չկա: Լեզվաբան չեմ: :pardon
Լավ :)
Ասեմ եմ, ինչ որ գիտեմ: Եթե սխալ է, ապա ինձ կուղղեն:
Հրեշտակը- լսել եմ որ պարսկերենում, արաբերենում ու թուրքալեզու ընտանիքներում նատիվ խոսացողներից լսել եմ նույն բառը նույն իմաստով :o: Հետաքրքիր է, թե ծագումնաբանորեն որտեղից է :think
Տոլմա կամ Դոլմա - թուրքերեն լցնել /լցոնել - ընտրությունների հետ կապ չունի :D/ բառից է: Իրականում դոլման ասում են թուրքիայում բադրջանի, պոմիդորի, բրբարի մեջ մսով կամ այլ միջուկով լցոնված ու պատրաստված ճաշատեակին: Իսկ մեր ասած տոլմային նրանք ասում են "սառմա" - այսինքն թուրքերեն փաթաթված բառից: Երևի նորեկողներից լսած կլինեք:
Իսկ "չալաղաջի" համար ցավոք ոչ մի վերսիա չունեմ :(
Ոչ մի լեզվաբան չկա՞ պարզաբանումներ տա:
Ուլուանա: Միգուցէ ինչ-որ բա՞ն ասես :)
Ոչ մի լեզվաբան չկա՞ պարզաբանումներ տա:
Հույս ունեմ հարցերդ անպատասխան չեն մնա, ու մեկը վերջիվերջո կստուգաբանի էդ բառերը մեզ համար: Դեմ չես լինի, չէ՞, որ ես ամսանունների շարքը շարունակեմ:
Փետրվար
Գրաբարում գրվում էր փետրուար: Այս ձևը հանգում է լատ. februarius ածականին: Հայագետները մինչն հիմա էլ չեն կարողացել պարզել, թե լատ. Բ-ն ինչ ճանապարհով կամ պատճառով է հայ. Տ դարձել:
Սակայն թողնենք դա և ասենք, որ լատ. februarius առաջին հերթին նշանակել է «մաքրման, քավության»: Բառն իր ծագմամբ կապվել է էտրուսկական Februs աստծո անվան հետ, իսկ նա ստորերկրյա թագավորության տիրակալն էր: Ամեն փետրվարի 15-ի նրան հատուկ հանդիսություններ էին նվիրում կենդանի մարդկանց մաքրման և մեռածնորի հոգիների քավության համար: Եվ փետրվարն էլ այդ պատճառով կոչվում էր Februarius mensis կամ Februarius:
Այսպես բառը գրեթե նույն հնչումով անցել է եվրոպական լեզուներին. անգլ. February, ֆր. février, գերմ. Februar, ռուս. февраль:
Մինչև Հուլիոս Կեսարը (մ.թ.ա. 102/100-44) հռոմեացիների փետրվար ամիսը տարվա... վերջին ամիսն էր. նրանից հետո է, որ դարձել է երկրորդ և այդպես տարածվել աշխարհի լեզուներում։ :)
***
Հայերիս երկրորդ ամսվա անունն էր հոռի։ Սկսվում էր սեպտեմբերի 10-ին և տևում էր ուղիղ 30 օր (հին հայոց ամիսներն ընդհանրապես 30-ական օրերի էին բաժանվում։ Պարզ գումարումով՝ 12 ամիսների 30-ական օրերը կազմում էին 360։ Իսկ թե ուր «էին կորչում» տարվա «ավելացած» մի քանի օրերը՝ կիմանանք... «տարվա վերջում» ;))։
Առայժմ իմանանք, որ հայկական հոռի ամսանունը կովկասյան փոխառություն է, ստուգաբանորեն նշանակում է «երկրորդ» (վրաց. օրի «երկու»): Եկեք ուրեմն վրացերեն հաշվենք. է´րթի («մեկ»), օ՛րի («երկու»), սա´...
Բայց չշտապենք, համբերենք «մինչև մյուս ամիս»։ :roll
Մարտ
Տարվա երրորդ ամիսն իր անունն ստացել է հռոմեացիների Մարս աստծուց, որին պատկերում էին ահեղ տեսքով, գլխավերևում` կայծակ: Որովհետև մարտ ամիսն Իտալիայում զուգորդվում է որոտների և շանթերի, հողմի, փոթորկ և հորդառատ անձրևների հետ:
Մարսը, ուրեմն, պատերազմի ահեղ աստվածն էր: Բայց ի՞նչ կապ կարող է լինել գարնան ավետաբեր ամսվա և պատերազմի միջև: Գարուն և պատերա՞զմ: Մի՞թե բառի ստուգաբանությունը սխալ է: :think
Ո´չ: Ամբողջ «գաղտնիքն» այն է, որ պատերազմ մղելը Մարս աստծո վերջին «պաշտոնն» է եդել։ Իսկ դրանից առաջ նա վարել է ամենախաղաղասիրական ու մարդկային մի «պաշտոն»` եղել է դաշտերի ու նախիրների աստվածը, որոնք արդեն անմիջապես կապ ունեն գարնան հետ։
Դժվար չէ նկատել, որ Մարս և մարտ բառերը հնչյունական կողմով մի քիչ հեռանում են Ս-ի և Տ-ի պատճառով։ Հարցի լուծումը շատ պարզ է. Mars անվան սեռականը Martis է, և սրա հիմքից էլ կազմվել է martius` «մարսյան, մարտյան» ածականը։ Ամիսը նախապես կոչվել է Martius mensis `«Մարսի ամիս», հետո պարզապես Martius։
Եվրոպական լեզուներն այս ամսանունը գրեթե նույնությամբ ունեն, անգլ. March, ֆր. Mars, գերմ. März, ռուս. март։
***
Այժմ թողնենք լատիներենն ու եվրոպական լեզուները և գնանք... վրացերենին։ Փետրվարի կապացությամբ սկսել էինք վրացերեն հաշվել. է´րթի («մեկ»), օ՛րի («երկու»)... Սա՛մի էլ կլինի «երեք»: :)Հայկական երրորդ ամսվա անունը` սահմի, կովկասյան լեզուներից է և ուղղակի արձանագրում է տվյալ ամսվա թվային կարգը:
Հետագայում կտեսնենք, որ հռոմեացիներն էլ, երբ «ձանձրանում են» աստվածների կամ արքաների անուններով ամիսները կոչելուց, մնացած ամիսներն արդեն նրանց թվային կարգով են անվանում:
Լուսիանա
06.06.2008, 22:45
Շատ հետաքրքիր թեմա է, հաճույքով կարդացի
Ձայնալար
07.06.2008, 13:09
Իսկ "չալաղաջի" համար ցավոք ոչ մի վերսիա չունեմ :(
Ոչ մի լեզվաբան չկա՞ պարզաբանումներ տա:
Ուլուանա: Միգուցէ ինչ-որ բա՞ն ասես :)
Հնչողությամբ ակնհայտորեն ոչ հայկական բառ է:
[FONT=Arial AMU]
Փնտրեցի, բայց ոչինչ չգտա: :( Հատկապես բնաձայնություններն ու դրանցից առաջացած բառերն ինձ էլ են շատ հետաքրքրում. ուրախ կլինեմ, եթե ամենահետաքրքիր դեպքերը ներկայացնես: :)
Դե, ասենք, էս պահին հիշեցի ագռավ բառը, որն ըստ էության կապված է թռչնի հանած ձայնի հետ "կառ" - ակռավ, որից էլ ունենք կռինչ բառը: Նմանատիպ կապ կա Առյուծ, մռնչալ, рычать բառերի միջև: Էլի հիշեմ կասեմ :)
Գաղթական
09.06.2008, 23:24
Փետրվարի կապացությամբ սկսել էինք վրացերեն հաշվել. է´րթի («մեկ»), օ՛րի («երկու»)... Սա՛մի էլ կլինի «երեք»: :)Հայկական երրորդ ամսվա անունը` սահմի, կովկասյան լեզուներից է և ուղղակի արձանագրում է տվյալ ամսվա թվային կարգը:
Հետաքրքիր է՝ ինչո՞ւ հենց Վրացերենից..
ինչ որ մեկը տեղյա՞կ է - արդյո՞ք Վրացիներն էլ ունեցել են իրենց հատուկ հին ամսանունները, և արդյո՞ք դրանք էլ նման են եղել հին Հայկականներին..
Ապրիլ
Գարնան այս ամսվա անունը գալիս է լատ. Aprilis բառից, որը տարբեր մասնագետներ հանգեցնում են տարբեր հիմքերի: Ոմանց կարծիքով այն կազմված է aperio բայի հիմքից, որ նշանակում է «բացել»: Հին հռոմեացիներն ասում էին. “Arbor florem aperit”, «ծառը ծաղիկ է բացում»։ Երևի նույն ձևով էլ ասել են “Aprilis gemmam կամ veram aperit”, «Ապրիլը բողբոջ կամ գարուն է բացում»:
Ուրիշների կարծիքով ամսանունը պետք է կապել apero (:D) բառի հետ, որ նշանակում է «հաջորդ, երկրորդ». Իբր թե մարտ ամսվա (որ մինչև Հուլիոս Կեսարը հռոմեացիների առաջին ամիսն էր) հաջորդ` երկրորդ ամիսը:
Բոլոր դեպքերում ապրիլը գարնան ամիսն է, և մարդիկ այն դիմավորում էին ու դիմավորում են, ինչպես վայել է տարվա այդ եղանակին` գարնանային տրամադրությամբ, «գարնանավարի»։ Ազատվելով ձմռան ցրտից մարդիկ ուզում են գոնե մի ամբողջ օր սրտաբուխ կատակներ անել`ապրիլմեկյան կատակներ։ :tease
***
Հայկական հին տարեցույցում տարվա չորրորդ ամիսը, որ համապատասխանում է ներկայիս նոյեմբերի 9-ից մինչև դեկտեմբերի 8-ն ընկած ժամանակահատվածին, կոչվում էր տրե: Մեր նախնիները, առաջին ամսվա անունը (Նավասարդ) իրանյանից վերցնելով, հետո անցել են կովկասյանին (հոռի, սահմի): 4-րդում վերստին դիմել են իրանյանին, ուր տիրե (պրսկ. տիր) նշանակում է «չորրորդ ամիս», նաև «ամառ»:
Այստեղ թող ձեր ուշադրությունից չվրիպի այն «անհամապատասխանությունը», որ գոյություն ունի ժողովուրդների որդեգրած տարեցույցներում. ապրիլը հռոմեացիների գարնան ամիսն է, պարսիկների` ամռան, իսկ հին հայերի` աշնան։ :{
Մայիս
Պարզվում է, որ Հին Հռոմում էլ են մայիսյան տոնախմբություններ և հանդիսություններ եղել։ Դրանք կոչվել են majuma [մայումա]. և այս բառին ինչքա՜ն մոտ է հնչում ռուս. маёвка-ն, որով անվանում էին Մայիսի 1-2-ի տոնական զբոսապտույտները։ :joker
Ահա գարնանային այս զվարթ ամիսը հռոմեացիները կոչել են Majus, ավելի ամբողջական՝ Majus mensis, այսինքն` «Մայայի ամիս», անգլ. May, ֆր. mai, գերմ. Mai, ռուս. май։ Իսկ ո՞վ էր այդ Մայան։ Այս անունով հռոմեացիները կոչել են երեք դիցուհիների: Սակայն մայիս ամսանունն ավելի շուտ կապվում էր նրանցից մեկի` Ֆաունաս աստծո և Մարիկա հավերժահարսի դստեր հետ, քանզի նա աստվածուհին էր գարնան, աճման ու բարգավաճման, բեղմնավորության և առատության։
Նման անվանակոչությունը հատկանշական է նաև նրանով, որ սա առաջին դեպքն է, երբ ամսվա ճակատը պսակվամ է գեղեցիկ սեռի ներկայացուցչի` կնոջ անունով, մինչ մյուսներից շատերը նվիրված էին այրերի հիշատակին` աստվածներ լինեին, թե պատմական իրական դեմքեր:
***
Եթե Հին Հռոմում 5-րդ ամսին գարուն էր, ապա Հայաստանում` խորունկ ձմեռ. այդ ամիսը համապատասխանում է հայոց անշարժ տոմարի դեկտեմբերի 9-ից հունվարի 7-ն ընկած ժամանակահատվածին: Այս ամսին մեր նախնիները, խոնջացած ամառային ու աշնանային ծանր գործից, փակվում էին ձյունե սավանով պատված իրենց տներում, իսկ նրանց անասունները, ձմեռային նույնպիսի «բանտարկության» մեջ, զուգավորվում էին. դրա համար էլ հայոց 5-րդ ամիսը կոչվում էր քաղոց, որ փաստորեն նշանակում է «անասունների խառնից` զուգավորության (ամիս)»։ :o Այս բառի արմատն է քաղ, դեռևս չստուգաբանված մի արմատ, որ նշանակում էր թե´ «անասունների զուգավորություն», թե´ «նոխազ, արու այծ» (քաղել բայի հետ կապ չունի)։
Պանդուխտ
23.09.2008, 20:53
Փետրվար
Գրաբարում գրվում էր փետրուար: Այս ձևը հանգում է լատ. februarius ածականին: Հայագետները մինչն հիմա էլ չեն կարողացել պարզել, թե լատ. Բ-ն ինչ ճանապարհով կամ պատճառով է հայ. Տ դարձել:
Գուցէ հյ. փետուր բառի ազդեցութեամբ:
Նախօրոք ասեմ, որ այն, ինչ պարբերաբար ներկայացնելու եմ, իմ դատողություններն ու վերլուծությունները չեն, այլ հատվածներ Պետրոս Բեդիրյանի «Բառերի խորհրդավոր աշխարհից» գրքից (1989թ, Երևան)
Enipra եթե չեմ սխալվում Պ. Բեդիրյանը նույն այդ գիրքը խմբագրել է մի երկու տարի առաջ և ավելացրել է նոր ստուգաբանություններ:
Եթե գտնես, հաճույքով թարմ ստուգաբանություններ կկարդանք:hands
ՈՐՏԵՂԻ՞Ց Է «ԱՐԱ» ԴԻՄԵԼԱՁԵՎԸ
Տարածուած երեւոյթ է, որ տղաները Հայաստանում հաճախ իրար դիմում են «արա» բառով, ինչպէս որ արեւմտահայերի մօտ տարածուած է «ծո» կամ «տո» ասելը (նկատենք, որ «ծո» կամ «տո» նոյն բառերն են. հայերէնում ծօ փոխակերպութիւնը եղել է, օրինակ՝ թորել-ծորել, խայթել-խայծել, տատանիմ-ծածանիմ, թեքիլ-ծեքիլ, ծեքծեքիլ); Յստակ է միայն, որ «արա» բառը կապ չունի հեթանոսական չաստուածութեան՝ Արայի կամ Արա Գեղեցիկ արքայի հետ:
Այս «արա» դիմելաձեւի բացատրութեան համար առաջ քաշածս վարկածը հիմնուած է ակադեմիկոս Գր. Ղափանցեանի՝ «Հայոց լեզուի պատմութիւն» աշխատութեան մէջ հաթի (խեթերէնի) եւ հայերէնի ընդհանուր լեզուատարրերի մասին ուսումնասիրութեան նիւթերի վերլուծութեան վրայ: Ղափանցեանի հայ-հաթական բառերի ցանկում ներկայացուած է նաեւ iriara (ireara) բառը, որից նա բխեցնում է հայերէնի «իրար» կամ «իրարու» բառը։ Նկատենք, որ դա, ըստ Հայկազեան բառարանի, գրական գրաբար չէ, այլ ռամկական է, բացատրելով՝ միմեանս, մի ընդ միւսն իմաստով: Iriara-ի մէջ, սակայն, iri մասնիկը ոչ թէ հաթերէն է, այլ հուրիական (խուռիերէն) հնչողութիւն ունի (յիշեցնենք, որ լեզուաբանները ուրարտական սեպագիր լեզուն անուանում են նաեւ նոր-հուրիական լեզու) եւ նշանակել է «ընկեր», իսկ ara մասնիկը կայհաթերէնում՝ նոյնպէս «ընտիր ընկեր» կամ «բարեկամ» իմաստով: Այդ հաթերէն ara արմատի կրկնաւոր բառը՝ aras-aran նշանակել է՝ ընկերն-ընկերոջ, մէկ-մէկու, ինչպէս որ լատիներէնում կայ alter-alterum, որտեղ alter նշանակում է otheroftwo եւ այստեղից անգլերէնում կայ alternate, alternative (տես՝ Arcade, Dictioneryofwordorigins»), իսկ հայերէնում ընկերն-ընկերոջ կրկնաւորի իմաստն ունի ԻՐԱՐ-IREARA (iriar) բառը:
Ակադեմիկոս Ղափանցեանը ireara-իրար բառի ծագումնաբանութիւնը բացատրելով, իր նիւթն աւարտել է այդքանով: Մենք վերոյիշեալ ծագումնաբանութիւնից յետոյ ներկայացնում ենք մեր համեստ ենթադրութիւնը, որ Հայաստանում տղաների՝ միմիանց «արա» դիմելը ծագել է հաթերէնի ara-ընկեր բառարմատից:
http://new.aravot.am/am/home/archive/0/view/2009-03-31