Դիտել ողջ տարբերակը : Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք
Պատկերացրու, որ ունես մի բերդ-ամրոց` 100մ տրամագծով ուռուցիկ կառույց (ֆուտբոլի դաշտի մոտ կրկնակի մեծության): Ըստ բանաձևի այդ բերդը պաշտպանելու համար` ~300մ պարիսպ, 1զ/1մ=300 զինվոր միայն պարիսպներին, պլյուս թիկունքը` 350:
Ավելի պարզ մոտենանք հարցին - 100X100-ի վրա քառակուսի` ամեն կողմից 100 ռազմիկ, ընդհանուր` 400 ռազմիկ :)
Բայց ոնց այդքանին տեղավորես այդ տարածքում? Բա պահեստներ, զինանոց, ձիանոց, զորանոց, բակ? Ըստ զուտ մաթեմատիկայի կանոնավոր կարելի է պահել ոչ ավելի քան 200 զինվոր: Դե հաշվի չեմ առնում արտառոց դեպքերը, որոնց ժամանակ 1000 հոգի էլ կարող են գալ ու լցվել ամրոց:
Ձիերն ավելորդ են, մնացածն էլ ինձ թվում է կտեղավորվեն - 10.000 մետր քառակուսիում 400 մարդ, ամեն մարդու համար 20.5 մետր կենսատարածք, նորմալ չի?
Ինձ թվում է 1զ/1մ բանաձևը պետք է որոշակիացնել և կիրառել պարիսպների որոշակի տիրույթում գտնվող երկարություն ունեցող և որոշ տիպի ամրոցների համար:
Հետաքրքիր ստացվեց :)
Բանաձևդ ինձ թվում է լավն է:)
Էդ արդեն դու պատմագետները կասեն ;)
Ծրագրավորողը չի որոշում, թե իր ստեղծած գործիքը որքանով է պիտանի: Այդ գործիքի պիտանելիությունը որոշում է օգտագործողը և/կամ այն պատվիրողը:
Եթե այդպիսի գործիքի անհրաժեշտություն կա պատմագիտության-ռազմապատմագիտության ոլորտում, ապա` ինչու չէ? Ինչի, վատ գիտական աշխատանք կստացվի?
Չէ, խնդիրն էդ չի - հարցն այն է, թե ինչքան աշխատատարր գործ է նման ծրագիր ստեղծելը?
*
Սույն հոդվածում շարադրվեց ՌԹՀ-ի ուսումնասիրման առանձնհատկությունները և քննարկվեցին այդ ընթացքում առաջացող օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ դժվարությունները: Քննարկվեց նաև խնդրի ուսումնասիրման պատմական ընթացքը և շարադրվեց վերջինիս կապակցությամբ արտահայտվող մասնագետների կարծիքների դասակարգումը: Այս ամենի հիման վրա փորձ արվեց նկարագրել, հիմնավորել և անհրաժեշտ օրինակների վրա պարզաբանել ՌԹՀ-ի պարզաբանման համար առաջարկվող նոր մեթոդ` Համակարգային մեթոդը: Կարծում ենք, որ աշխատանքը, համենայն դեպս հայ իրականության մեջ լինելով ՌԹՀ-ի պարզաբանման առաջին փորձերից մեկը, օգտակար կլինի խնդրով հետաքրքրվողների համար և սկիզբ կդառնա հարցի վերաբերյալ նորանոր ուսումնասիրությունների:
Հարկ ենք համարում նշել նաև, որ հեղինակը իր հետևություններում, մանավանդ այնպիսի ոչ միանշանակ մոդելավորման հարցում, ինչպիսին ՌԹՀ-ն է, ամենևին էլ չի հավակնում վերջնական ճշմարտություն արտահայտելու պատվին և ուրախությամբ կընդունի հոդվածի կապակցությամբ արվող բոլոր բարեմիտ ու օգտակար դիտողությունները:
Գրականության ցանկ [1]
1. Աբու-լ-Ֆարաջ (Բար-Հեբրեոս) “Համընդհանուր պատմություն”, Բաքու 1960
2. Ադոնց Ն. “Տիգրան Մեծ”, Երևան, 2010
3. Արիանոս “Ալեքսանդրի արշավանքը”, Երևան 1987
4. Դիոդորոս Սիկիլացի “Պատմական գրադարան”, Երևան 1985
5. Եղիշե “Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին”, Երևան 1989
6. Թովմա Արծրունի և Անանուն “Պատմություն Արծրունյաց տան”, Երևան 1999
7. Լեո “Հայ ժողովրդի պատմություն”, երկերի ժողովածու 10 հատորով, Երևան 1960-1989
8. Կուրտիոս Ռուֆոս “Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմությունը”, Երևան 1987
9. Հուստինոս “Ֆիլիպի պատմությունը” (ռուսերեն), Մոսկվա 2005
10. Հակոբյան Մ. Ի. “Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք”, Երևան 2007-2009
11. Հակոբյան Մ. Ի. “Վարդանանց պատերազմի որոշ դրվագների վերլուծություն”, Երևան 2003
12. Հեթում Պատմիչ “Պատմություն թաթարաց”, www.rbedrosian.com/hetumint.htm
13. Հերոդոտ “Պատմություն 9 գրքից”, Երևան 1986
14. Հովհաննես Դրասխանակերտցի “Հայոց պատմություն”, Երևան 1996
15. Հովհան Մամիկոնյան “Տարոնի պատմություն”, Երևան 1989
16. Հովհաննիսյան Պ. Հ. “Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա”, Երևան 1981
17. Ղազար Փարպեցի “Հայոց պատմություն”, Երևան 1982
18. Մանանդյան Հ. Հ. “Տիգրան երկրորդը և Հռոմը”, Երևան 1940
19. Մատթեոս Ուռհայեցի “Ժամանակագրություն”, Երևան 1973
20. Մովսիսյան Ա. Ե. “Բարեպաշտ արքաների աշխարհակալություն: Հարյուրամյա կայսրություն Տիգրան Մեծից առաջ”, Երևան 1997
21. Մովսիսյան Ա. Ե. “Հայաստանը Քրիստոսից առաջ երրորդ հազարամյակում (ըստ գրավոր աղբյուրների)”, Երևան 2005
22. Մովսիսյան Ա. Ե. “Տիգրան Մեծ”, Երևան 2010
23. Շապուհ Բագրատունի “Պատմություն Անանուն պատմիչի” (ռուսերեն), Երևան 1971
24. Պլուտարքոս “Երկեր”, Երևան 1987
25. Փավստոս Բյուզանդ “Հայոց պատմություն”, Երևան 1987
26. Սմբատ Սպարապետ “Ժամանակագրություն” (ռուսերեն), Երևան 1974
27. Քսենոֆոն “Կյուրոպեդիա”, Երևան 2000
28. Օհանյան Մ. Ս.”Ալեքսանդր Մակեդոնացու արևելյան արշավանքը և Հայաստանը”, Երևան 2003
29. Օհանյան Մ. Ս. “Հայաստանը հին աշխարհի երկրների գահակարգում”, ՊԲՀ N 2, Երևան 2003
30. Аббас-кули-Ага-Бакиханов “Гюлистан-и Иран”, Баку 1991.
31. Ал-Куфи “ Книга завоеваний “, www.vostlit.info.
32. Ан-Насиви “Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны”, Москва 1996
33. Ат-Табари “История пророков и царей”, www.vostlit.info.
34. Большаков О. Г. “История Халифата”, Москва 2005
35. Грум-Гржимайло Г. Е. “Западная Монголия и Урянхайский край”, Москва 1926
36. Гумилев Л. Н. “Древняя Русь и Великая степь”, Москва 2007
37. Гумилев Л. Н. “Хунну”, Москва 1960
38. Гордлевский В. Д. “Государство Селджукидов Малой Азии”, Москва-Ленинград 1941
39. Дашков С. Б. “Императоры Византии”. Москва 1996
40. Девриз К. “Великие сражения Средных веков. 1000-1500”, Москва 2007
41. Дельбрюк Г. “История военного искусства”, Москва 2001
42. Денисон Д. Т. “История конницы”, Москва 2001
43. Дьяконов И. М. “История Древнего Востока”, Москва 1983
44. Дьяконов М. М. “Очерк истории древнего Ирана”, Москва 1961
45. Заборов М. А. “Крестаносцы на Востоке”, Москва 1980
46. Ибн ал-Асир "Полный Свод Истории", Ташкент 2006.
47. Каргалов В. В. “Внешнеполитические факторы развития феодальной Руси” Москва 1967
48. Лэмб Г. "Тамерлан”, Москва 2008
49. Мишо Ж. “История крестовых походов”, Москва 2001
50. Разин Е. А. “История военного искусства”, Москва 1994
51. Рансимен С. “Падение Константинаполя в 1453 году”, Москва 1983
52. Рашид-ад-Дин “Сборник летописей”, Москва 1952
53. Сабитов Ж. М. “О численности монгольской армии в Западном походе (1235-1242 гг.)”, Вопросы Истории и Археологии Западного Казахстана. №1. С. 55-73, Уральск 2010
54. Садр ад-Дин ал-Хусайни “Полный Свод Истории”, Ташкент 2006
55. Сапунов Б.В. “Основные ориентиры внешней политики Александра Невского”, www. sir35.narod.ru
56. Тихомиров М.Н. “Древнерусские города”, Москва 1956:
57. Толочко П. “Демография древнего Киева”, Журнал "Наука и жизнь", №4, 1982
58. Успенский Ф. И. “История крестовых походов”, Москва 2005
59. Чернишевский Д. В. “Приидоша бесчислены, яко прузи”, www.xlegio.ru,
60. Храпачевский Р.П “Военная держава Чингисхана”, Москва 2004
61. Chandler's & Gerald Fox's "3000 Yers of Urban Growth", Academic Press, 1987
62. Gabriel R. “The Ancient World (Soldiers' Lives Through History)”, Westport: Greenwood Press 2007.
__________________
[1] Ստորև տրվող ցանկում շարադրված են միայն այն աշխատանքները, որոնք անմիջակորեն են օգտագործվել հոդվածը գրելու ժամանակ: Իրականում հոդվածում շարադրված հետևություններն ես եկել եմ ավելի քան տաս տարվա ընթացքում` “Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք” աշխատանքի ստեղծման ընթացքում ուսումնասիրելով ռազմապատմական բովանդակությամբ մի քանի հարյուր անուն գրականություն: Չնայած դրան, սույն ցանկում ես հարմար գտա շարադրել միայն այն գրականության ցանկը, որը անմիջականորեն օգտագործվել է հոդվածի ստեղծման ժամանակ:
Ավելի պարզ մոտենանք հարցին - 100X100-ի վրա քառակուսի` ամեն կողմից 100 ռազմիկ, ընդհանուր` 400 ռազմիկ :)
Ձիերն ավելորդ են, մնացածն էլ ինձ թվում է կտեղավորվեն - 10.000 մետր քառակուսիում 400 մարդ, ամեն մարդու համար 20.5 մետր կենսատարածք, նորմալ չի?
Ոնց կարող են ձիերն ավելորդ լինել? Բա ինչպես են պահպանում արագ կապը, ինչպես են բեռներ փոխադրում և այլն?
20.5քմ տարածքը մենակ մարդու համար բավարար է, բայց եթե հաշվի առնենք, որ նա այդ տարածքում պիտի պահի իր զենքերը, իր 3-6 ամսվա սնունդը ու ջուրը, իր ձիու սնունդը, իր կենցաղային անհարժեշտ այլ նյութեր և իրեր` չի հերիքում: Մենակ սնունդը հաշվի ու կտեսնես :)
Բանաձևդ ինձ թվում է լավն է:)
Շնորհակալ եմ, չնայած որ թերի է, բայց հեռանկար ունի ;)
Չէ, խնդիրն էդ չի - հարցն այն է, թե ինչքան աշխատատարր գործ է նման ծրագիր ստեղծելը?
Դե դա կախված է մոդելի մշակման աստիճանից: Որքան բարձր է մոդելի մշակվածութայն աստիճանը, այնքան քիչ է ծրագրի ստեղծման վրա ծախսվող ժամանակը:
Բուն ծրագրի գրելը հանգիստ տեմպերով մի ամսի էլ չի տևի, նույնիսկ թեթև տարբերակով` մի շաբաթ:
Հետաքրքրում է?
Ոնց կարող են ձիերն ավելորդ լինել? Բա ինչպես են պահպանում արագ կապը, ինչպես են բեռներ փոխադրում և այլն?
Ձիերը հեռացվում են Ամրոցից անմիջապես պաշարումից առաջ: Պաշարման ժամանակ ոչ կապի ձիեր են պետք, ոչ էլ բեռնափոխադրում է լինում:
20.5քմ տարածքը մենակ մարդու համար բավարար է, բայց եթե հաշվի առնենք, որ նա այդ տարածքում պիտի պահի իր զենքերը, իր 3-6 ամսվա սնունդը ու ջուրը, իր ձիու սնունդը, իր կենցաղային անհարժեշտ այլ նյութեր և իրեր` չի հերիքում: Մենակ սնունդը հաշվի ու կտեսնես :)
Իսկ եթե հաշվի առնենք, որ. "մեշոկներն" իրար վրա են շարվւմ ;)
Շնորհակալ եմ, չնայած որ թերի է, բայց հեռանկար ունի ;)
Միանշանակ:
Դե դա կախված է մոդելի մշակման աստիճանից: Որքան բարձր է մոդելի մշակվածութայն աստիճանը, այնքան քիչ է ծրագրի ստեղծման վրա ծախսվող ժամանակը:
Բուն ծրագրի գրելը հանգիստ տեմպերով մի ամսի էլ չի տևի, նույնիսկ թեթև տարբերակով` մի շաբաթ:
Հետաքրքրում է?
Համաձայն եմ: Արի սենց պայմանավորվենք - երբ ես զգամ այն հանգամանքը, որ դա իրոք այնքան արդիական թեմա է, որ արժե քո պես մարդու մեկ ամսվա ջանքերը, քեզ կասեմ ;)
Ձիերը հեռացվում են Ամրոցից անմիջապես պաշարումից առաջ: Պաշարման ժամանակ ոչ կապի ձիեր են պետք, ոչ էլ բեռնափոխադրում է լինում:
Միգուցե, նայած ամրոց նայած պաշարում ;)
Իսկ եթե հաշվի առնենք, որ. "մեշոկներն" իրար վրա են շարվւմ ;)
Թեկուզ և հաշվի առնենք: Ես չէի էլ ասում, որ մեշոկները գետնին փռած են :) Լավ, սենց ասեմ, նեյկայիս մարտական հենակետում մեկ հրաձգային ջոկի (7 հոգի) համար անհրաժեշտ կենսական տարածքը, այն էլ հաշվի առնելով երկու շաբաթվա սնուդը (տարբեր տեղեր մատակարարումը տարբեր պարբերությամբ է, նաև ջրինը), զենքերի-զինատեսակների փոքրածավալությունը և այլն, այն իրականում կազմում է` կացարան+զիանանոց+խոհանոց+հրամանատարի սենյակ =` 30-35քմ, Կացարանին հարակից տարածք=40-60քմ, զուգարան և հարակից տարածք=4քմ, բաղնիք` 2քմ: Գումարային` 101քմ, այսինքն մեկ անձին` 101/7~14.5-15քմ: Բայց, եթե հենակետը հրաձգային չէ? Մի հատ էլ որ ձի գումարենք? :D Արդեն իսկ տարածքն ավելանում է: Իսկ ներկայիս հենակետերն իրենց ներքին հարմարություներով ու կենսական ապահովմամբ պրակտիկորեն չեն տարբերվում 2000 տարի առաջվա ամրոցներից: Ուստի հաշվարկվող 400մ պարիսպների պարագայում ունենալ 400 ռազմիկ, այդքան էլ դյուրին գործ չէ: Սովորագար այդպիսի բերդերի կայազորերը (ինձ թվում է, որ դու ավելի ստույգ թվեր կասես) չպետք է գերազանցեր 150-200 մարդը:
Համաձայն եմ: Արի սենց պայմանավորվենք - երբ ես զգամ այն հանգամանքը, որ դա իրոք այնքան արդիական թեմա է, որ արժե քո պես մարդու մեկ ամսվա ջանքերը, քեզ կասեմ ;)
Պատրաստ եմ աջակցելու :)
Մերսի աջակցության համար: Հրաձգային ջոկի հենակետի պահով հաշվարկդ հետաքրքիր էր, բայց հաշվի առ, որ այս դեպքում զենքերն ավելի մեծածավալ են, զինամթերքի արկղերը` ևս, ստորգետնյա պահեստարաններ չկան, ուտելիքն էլ լավաշ չի...
Մերսի աջակցության համար: Հրաձգային ջոկի հենակետի պահով հաշվարկդ հետաքրքիր էր, բայց հաշվի առ, որ այս դեպքում զենքերն ավելի մեծածավալ են, զինամթերքի արկղերը` ևս, ստորգետնյա պահեստարաններ չկան, ուտելիքն էլ լավաշ չի...
Հաշվարկներս ճշգրիտ են սանտիմետրերի ճշտությամբ` անձամբ իմ մասնակցությամբ նախագծած ու հաշվարկած առնվազն 15 կացարաններում ներկայումս մարտական հերթապահություն են տանում մի ամբողջ սահմանապահնգնդի զինվորներ ;)
Չէ, զենքերը մեծածավալ չեն, քանի որ մեկ ավտոմատը հաստատ մի թրի քաշ ունի, ծավալով էլ աղեղից փոքր է: Փամփուշտները հաստատ նետերից տասնապատիկ-քսանապատիկ փոքր են: Ուտելիքն էլ լավաշ չի, բայց եթե հաշվի առնենք, որ բանակի սև հացի խտությունը նույնն է, իսկ մնացած պարենը չոր վիճակում են պահում (ընդեղեն, ձավարեղեն, մակարոնեղեն): Չկան վահաններ, նիզակներ, կապարճներ, կաթնամթերք չի պահվում (մենակ խտացրած կաթ ու հալած պանիր ;) ) պաշտպանողական մեքենաներ վառեիքը արդեն վաղուց փայտի փոխարեն դիզելային է` տասնապատիկ փոքր ծավալով և այն:
Այ ստորգետնյա պահսետարանների առումով` համամիտ եմ: Ոչ բոլոր հենակետերն են բազմահարկ, նույնիսկ մեծամասնությունը միահարկ է: Բայց այս պարագայում մի նրբություն էլ կա: Ամրոցն ինքնին հանդիսանում էր և կացարան և պահպանության հենակետեր և մարտական հենակետ: Այդ ամենին ներկայիս հենակետում փոխարինում են խրամուղիները, դիտակետերը, թաքստոցները: Փստացի կարող ենք համարել, որ ներկայիս հենակետի "պարիսպները" պաշպանական տարածքի խրամուղիներն են ու ինժեներական այլ կառույցները: Ներկայուսմ մեկ կիլոմետրի վրա տարվող մարտական հերթապահության միջին խտությունը` 2-6 հոգի դիտակետում, 4-8 հոգի կացարանում, իսկ զորամասում` նույնքան մարդ, որքան հենակետերում` հերթափոխը, ավելացված հատուկ ստորաբաժանումները:
Չէ, իհարկե, հաշվարկդ ժխտելը ժամանակակից հենակետի տեսակետից այնքան էլ հեշտ չէ, բայց ամեն դեպքում կարժւմ եմ, որ եթե 1զ/1մ բանաձևը ընդունում ենք, ապա նաև պետք է ընդունենք, որ իր ժամանակի ստրատեգները որևէ կերպ այնուհանդերձ հաշվի էին առել քո ասած պահերը և այնպես էին արել, որ տեղը բոլորին հերիքեր: Հակառակ դեպքում Ամրոց հսկացությունը անիմաստ է դառնում - կամ ապրելու տեղ չի լինի, կամ պարիսպները անպաշտպան կմնան:
1զ/1մ բանաձևը կարծես պատասխանում է քո հարցին ինքստինքյան... ;)
Չէ, իհարկե, հաշվարկդ ժխտելը ժամանակակից հենակետի տեսակետից այնքան էլ հեշտ չէ, բայց ամեն դեպքում կարժւմ եմ, որ եթե 1զ/1մ բանաձևը ընդունում ենք, ապա նաև պետք է ընդունենք, որ իր ժամանակի ստրատեգները որևէ կերպ այնուհանդերձ հաշվի էին առել քո ասած պահերը և այնպես էին արել, որ տեղը բոլորին հերիքեր: Հակառակ դեպքում Ամրոց հսկացությունը անիմաստ է դառնում - կամ ապրելու տեղ չի լինի, կամ պարիսպները անպաշտպան կմնան:
1զ/1մ բանաձևը կարծես պատասխանում է քո հարցին ինքստինքյան... ;)
Լավ, շատ չերկարացնենք :)
Մեծ հաշվով իմ առաջարկած գործակցային մեխանիզմում մինչև 5կմ երկարությամբ կիսատափարակային տարածքում գտնվող ամրոց-քաղաքների համար 1զ/1մ (վերջը չափման միավորս հիմնահաստատվեց մեր լեքսիկոնում :D) համարում եմ նորմալ: Քանի որ դրանցից փոքր (մինչև 1կմ) երկարությամբ պատերի զինվորների քանակը փոքր է , ապա 100-200 տարբերությոնը էական չէ: Իսկ 5կմ-ից մեծ պարիսպներով քաղաքները այնքան էլ շատ չէին հին աշխարհում, այնպես որ դրանց հարցում բացառություններ չարժի անել:
Այսպիսով` պատմական ռազմական իրադարձությունների գնահատման ժամանակ ամրոցային կառույցների կայազորերի հաշվարկում ընդունելով 1զ/1մ խտությունը իրականությանը մոտ և թույլատրելի շեղումը չգերազանցող արդյունքներ ենք ստանում:
Ահա և քո առաջարկի մաթեմատիկորեն և քննարկված ապացույցը :) Այսուհետ այդ թիվը համարում եմ գիտականորեն և տրամաբանորեն ապացուցված !
Հ.Գ.
Տեսար, թե ոնց են ապացուցում ենթադրությունները և առաջարկությունները: Այսպիսով քո առաջարկած մոդելի առնվազն մեկ կետը հստակ ապացուցված է` բանավեճերում թրծվելով :)
Միանշանակ ճիշտ ես ու լիքը մերսիներ քեզ արժեքավոր բանավեճում ճշմարտությանը հասնելուն օգնելու համար ;)
ՈՎ՞ԵՐ ԵՆ Ի ՎԵՐՋՈ ԱՐԻԱՑԻՆԵՐԸ
Ալեքսանդր Վարպետյան
«Ecyclopoedica Britanica»-ի վկայությամբ եւ ըստ հնագույն մի իռլանդական առասպելի, Հունաստանի կողմերից եկած անհայտ ծովահեններ գրավել են Իռլանդիան, հաղթելով տեղի Danu աստծո ցեղերին (այն կարող էին լինել դանուբյան կելտերից):
Եկվորների մեջ եղել են Ir եւ Eremon եղբայրները: Ir-ը հռչակվել է երկրի արքա եւ երկրին թողել իր անունը. Irland: Ir-ին հաջորդել է Eremon-ը: Ավելի ուշ հիշատակվում է մեկ այլ հայանուն արքա Tigranmas անունով:
Ir- Eremon անունների զուգակցունը հիշեցնում է Er-Armenos տարբերակ տարբեր ու անտիկ հեղինակների մոտ կրկնվող առասպելները, որոնց ծագումը անշուշտ հայկական է: Իսկ Tigranmas-ը աղերսվում է ՏԻՐ-ՏԻԳՐԱՆ անվան հետ, mas հարրիական ածանցով: Կարեւոր է հեղինակի այն ակնարկը, ըստ որի նշյալ արքաների ժամանակ գերագույն իշխանության իմաստ է ունեցել Ardri բառը՛ կապված արեւ- կրակի պաշտամունքի հետ:
Արիների տարածման ալիքները եղել են տարբեր: Ըստ իռլանդական մի այլ ավանդության, Իռլանդիան ունեցել է յոթ ալիք ներխուժում: Համաձայն մի այլ իռլանդական դիցաբանության, դիցուհի Masa-Մասան արքա Conchobar-ի ձիերի դեմ մրցակցելուց հետո ծնել է երկվորյակներ: Մինչդեռ Մասա-ն իր անունը թողել է Ulster-ի մայրաքաղաքին՛ Emain Masa (Մասայի երկվորյակներ):
Չենք կարող այստեղ չմտաբերել «Գիլգամեշ»-ում նշված երկգագաթ Մասու եւ հայկական երկգագաթ Մասիս լեռները, առավել եւս երբ հայկական լեռնաշխարհը հունահռոմական պատմիչները անվանում էին MASIUS կամ MASION: Իռլանդական կարևոր լեռներից մեկը այսօր կոչվում է ԼՈԽ-ՄԱՍՔ, ճիշտ ինչպես հայոց Սիփան լեռը՛ անցյալում՛ ՆԵԽ ՄԱՍՔ: Ո՞վ է ո՞ւմից փոխառել...
Մինչ այսօր առեղծված է մնացել իռլանդական եւ հայկական խաչքարերի նույնությունները, իմաստներով համարյա ոնց որ պատճեահանված լինեն: Իռլանդերենը եւ անգլերենը զարգացել են սերտ փոխազդեցության պայմաններում: Թերեւս այստեղից են արդի անգլերենում զարմանալիորեն առատ եւ անաղարտ հայածին բառերը, ինչպեսղ. Hair-հեր(մազ), your-յուր, nasty-նվաստ, mouth-մռութ, Dear-տիար: Դեռ շարունակվում են բացահայտվել բազմաթիվ այլ խոսուն փաստեր, որոնք կստիպեն ուղղագրել պատմությունը:
Անչափ հետաքրքիր ուսումնասիրություն արիների վերաբերյալ -
http://arm-lib.hdd1.ru/Media/books/Edmon_Xurshudyan_ariyskaya%20mudrost.pdf
2011 թ-ի նոյեմբերի 15-ից 17-ը ՀՀ Գիտությունների ակադեմիայում կանցի գիտաժողով, նվիրված Բագրատունյաց փառահեղ մայրաքաղաք Անիի 1050-ամյակին: Գիտաժողովին փորձ եմ կատարել մասնակցել նաև ես և ներկայացնել հոդված, նվիրված Բագրատունիների տոհմի հյուսիսային ճյուղին: Տեսնենք ինչ կստացվի: Ստորև ներկայացվում է հոդվածը` թեզիսային տեսքով:
Հյուսիսային Բագրատունիները Անիի թագավորության
պետական համակարգում
Մհեր Հակոբյան
Սույն փոքրիկ ուսումնասիրությունը նվիրված է հետաքրքիր և մեր պատմության մեջ դժբախտաբար այդպես էլ վերլուծության չենթարկված հարցին` Բագրատունիների հյուսիսային ճյուղի ազգային պատկանելությանը և դրա տրանսֆորմացիային:
Աշխատանքում վերլուծվում են հյուսիսային Հայաստանում Բագրատունիների տոհմի էթնո-քաղաքական պատմության որոշ ասպեկտներ և նկարագրվում է պատմական այն գործընթացը, որը բերեց Վրաստանում Բագրատունիների տոհմի իշխանության հաստատմանը: Պատմական այս փոքրիկ ակնարկով փորձ է կատարվում հիմնավորել հետագայում գոյություն ունեցած այսպես կոչված “Վրաց թագավորության” իրական էթնո-քաղաքական բովանդակությունը IX-XIII դարերում և ցույց է տրվում, այդ թագավորության հայկական բնույթը դրա գոյության սկզբնական ժամանակաշրջանում: Հիշատակված թագավորությունը սույն աշխատանքում առաջարկվում է կոչել Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Կղարջք գավառում գտնվող Արտանուջ քաղաքի անունով, որպես. “Արտանուջի թագավորություն”:
Վելուծելով Արտանուջի թագավորության պատմությունը Բագրատունիների տոհմի էթնո-քաղաքական պատմության տեսանկյունից` աշխատանքի հետագա մասերում ցույց է տրվում և անհրաժեշտ փաստարկներով հիմնավորվում է այն գործընթացը, որի արդյունքում Արտանուջի հայկական թագավորությունը հետագայում վերաճեց արդեն ըստ էության վրացական Քարթլիի թագավորության, փորձ է կատարվում պատասխանել այն հարցին, թե ո՞րն էր այն վճռական պահը, երբ հայոց այս թագավորությունը անդառնալի կերպով կանգնեց այն ուղու վրա, որը իրեն դարձրեց վրացական թագավորություն:
Այս նպատակով վերլուծվում են Արտանուջի թագավորության, որպես տիպիկ միջնադարյան ֆեոդալական մի պետության, կառուցվածքային բնութագրիչ բաղադրատարրերը ի դեմս այն տարածքի, որի վրա գտնվում է այդ պետությունը, այն ժողովրդի, որը բնակվում է այդ պետության մեջ, այն կառավարական տոհմի, որը իշխում է այդ պետությունում և այն պաշտոնական խորհրդանիշների, որոնք ընդունված են այդ պետությունում: Արդյունքում կարծում ենք, որ մեզ հաջողվել է գալ հիմնավորված հետևության և, բավարար հիմքեր ունենալով դրա համար, պնդել, որ ի դեմս 889-1000 թվականներին Հայաստանի հյուսիսային տարածքներում գոյություն ունեցած Արտանուջի թագավորության, մենք գործ ունենք Անիի թագավորության պետական համակարգում գործող տիպիկ մի հայկական թագավորության հետ, թագավորության, որը իր բարձրագույն սյուզերեն Անիի թագավորության հետ ունեցած պետա-իրավական հարաբերությունների տեսանկյունից սկզբունքային և ոչ մի տարբերություն չունի ասենք Լոու թագավորության հետ համեմատած:
Աշխատանքի վերջում սեղմ կերպով անդրադարձ է կատարվել Արտանուջի թագավորության դե-յուրե իրավահաջորդներից մեկը հանդիսացած Քարթլիի թագավորության պատմությանը XI-XIII դարերում և փորձ է կատարվել ցույց տալ այն ուղենիշային փուլերը, որոնց արդյունքում հայկական թագավորության հիմքի վրա վերջնականապես ձևավորվեց վրաց թագավորությունը:
Կարծում ենք, որ թեման ինչքան հետաքրքիր ու արդիական է Հայոց պատմության, որպես գիտության առանձին ճյուղի առջև ներկայումս հառնած մարտահրավերների տեսանկյունից, այնքան էլ ցավալիորեն դեռևս գործնականում ուսումնասիրված չէ: Հեղինակը հույս է հայտնում, որ համեստ այս փորձը, սկիզբ դնել Հյուսիսային Բագրատունիների ազգային պատկանելությանը ու դրա տրանսֆորմացիայի ուսումնասիրությանը, նոր խթան կհանդիսանա թեմայի հետագա և ավելի խորը ուսումնասիրության համար:
Շնորհակալություն ուշադրության համար:
Նույն հոդվածը թեզիսային տեսքով` ռուսերեն և անգլերեն:
Северные Багратуни в государственной системе
Анийского царства
Мгер Акопя
Данная статья посвящена этно-политической истории северней ветви рода Багратуни (Северные Багратуни) и ее трансформации. В работе анализированы и показаны те процессы, которые привели сначала к становлению власти Северных Багратуни над территорией Грузии, а затем и в трансформацию их в грузин и в правителей грузинского государства. Впервые вводится в оборот название “Артануджское царство”, как название царства, которое существовала на северных территориях Армении и отчасти в Грузии и в многом на основе которого далее произошло становление царства Картли. В статье анализированы основные признаки государственности Артануджского царства и на их основе показана армянская суть Артануджского царства. В конце статьи в сжатом виде представлены те основные вехи этно-политической истории Артануджского царства и царства Картли, которые привели к созданию грузинского царства на основе изначально армянского Артануджского царства.
Автор надеется, что данное скромное исследование послужит началом к дальнейшему более глубокому изучению темы.
Northern Bagratuni in the state system
kingdom of Ani
Mher Hakobyan
This article focuses on the ethno-political history of the north branch of the Bagratuni (Northern Bagratuni) and its transformation. We analyzed and shows the processes that led first to the establishment of the Northern Bagratuni over Georgian territory, and then to transform them into georgian and rulers of the Georgian state. For the first time introduced into the trafficking called "Тhe kingdom of Artanudzh" as the name of the kingdom, which existed in the northern territories of Armenia and in Georgia, and in part to a large extent on the basis of which further was becoming the kingdom of Kartli. The paper analyzes the main features of statehood the kingdom of Artanudzh and on that basis are shown armenian point of the kingdom of Artanudzh. At the end of the article in a compressed form presents the major milestones of ethno-political history of the kingdom of Artanudzh and Kartli that led to the creation of the georgians kingdom was originally based on the armenian kingdom of Artanudzh.
The author hopes that this modest study will be the beginning to further a better understanding of the theme.
Հյուսիսային Բագրատունիները Անիի թագավորության
պետական համակարգում
Մհեր Հակոբյան
Աշխատանքը նվիրվում է հազար ու մեկ եկեղեցիների քաղաքի,
մեր փառապանծ Անի մայրաքաղաքի 1050 ամյակին:
975 թ-ին, ի պատասխան Կախեթիի իշխանության բանակի արշավանքի դեպի Քարթլի, այսինքն դեպի Վրաստանի կենտրոնական շրջաններ, Արտանուջի թագավորության բանակը Դավիթ II Մեծ արքայի (961-1000) գլխավորությամբ արշավի դուրս եկավ և ստիպեց կախեթցիներին նահանջել: Հենց այստեղ էլ տեղի ունեցավ ժամանակակիցներից շատերի կողմից աննկատ մնացած մի դրվագ, որը, սակայն, խորը հետք էր թողնելու տարածաշրջանի պետական բոլոր միավորների հետագա ճակատագրում և ազդելու էր տարածաշրջանի առանց բացառության բոլոր ազգերի ճակատագրի վրա` փոքրահասակ Բագրատ Բագրատունին, ապագա արքա Բագրատ I-ը (III), Քարթլիի կառավարիչ Բագրատ Փոքրի (958-975) թոռը, ինչպես նաև Գուրգեն Բագրատունու և Աբխազական թագավորության արքա Գեորգի II-ի (916-955) քույր Գուրունդուխտի տղան, ճանաչվեց Քարթլիի կառավարիչ:
Տարածաշրջանի պատմության մեջ այս դրվագը հեղափոխական հետևանքներ ունեցավ, ինչին էլ հենց նվիրված է լինելու մեր փոքրիկ ուսումնասիրությունը:
Հյուսիսային Բագրատունիներ
(իրականություն և լեգենդներ)
975 թ-ին փոքրահասակ Բագրատ Բագրատունին, ապագա արքա Բագրատ I-ը (III) [1], Քարթլիի կառավարիչ Բագրատ Փոքրի (958-975) թոռը, ինչպես նաև Գուրգեն Բագրատունու և Աբխազական թագավորության արքա Գեորգի II-ի (916-955) քույր Գուրունդուխտի տղան, ճանաչվեց Քարթլիի կառավարիչ:
“Հայոց թագավորություն” և “Վրաց թագավորություն”, “հայ ու վրաց ժողովուրդների միասնական պայքար արտաքին նվաճողների դեմ X-XI դարերում”, “Հայ Բագրատունիներ” և “Վրաց Բագրատունիներ”, այս ու նման հարցերով վերջին հարյուրամյակում տասնյակ ուսումասիրություններ են լույս տեսել և դրանց հասարակ թվարկումն իսկ առանձին ուսումնասիրության թեմա է, սակայն, ինչքան էլ զարմանալի է, դրանցում գրեթե բոլորում էլ առկա է նույն սկզբունքային սխալը: Հիանալի կերպով վերլուծելով ժամանակի քաղաքական և Բագրատունիների տոհմի պատմությունը, միաժամանակ, սակայն, գրեթե բոլոր այդ ուսումնասիրությունները համառ հետևողականությամբ տուրք էին տալիս միևնույն սխալին և կրկնում էին այն` բարդ երևույթը ձգտելով լուսաբանել պարզեցված ձևով և, աչքաթող անելով հայականության հատկանիշների առկայությունը այս գահատոհմի առաջին տիրակալների մոտ, ներկայացնելով այս տոհմի ներկայացուցիչներին որպես ազգությամբ վրացիների:
Խնդիրը հատկապես տենդենցիոզ բնույթ ստացավ ԽՍՀՄ տարիներին, երբ ամեն կերպ ընդգծվում էր վրաց ազգի տիտղոսային բնույթը Վրաստանում և փորձ էր անում որպես վրացի ժողովրդի պատմության բաղկացուցիչ մաս ներկայացնել հարևան ազգերի պատմությունը: Ներկայումս աբխազ գիտնականները լուրջ քայլեր են անում սեփական պատմությունը վերադարձնելու ուղղությամբ [2], սակայն, ըստ էության բռնած լինելով ճիշտ ուղղություն և որպես հիմնական ուսումնասիրության առարկա ունենալով Աբխազիայի պատմության վերականգնումը ու ազատումը վերջինիս որպես վրացական պատմություն ներկայացնելու միտումից, միաժամանակ, սակայն, աչքաթող են անում հայոց պատմության հետ կապված մի շարք կարևոր հարցեր: Մասնավորապես, արդարացի կերպով նշելով, որ Բագրատ I-ը (III) ըստ էության ամենից առաջ եղել է աբխազների, հետո նոր միայն վրացիների արքա, այս գիտնականները Բագրատի տոհմը, այսինքն Բագրատունիներին, առանց հարցի մեջ առանձնապես խորանալու հաճախ համարում են վրացական: Այս առումով ուրախալի է նշել, որ մի շարք աբխազ գիտնականներ այնուհանդերձ զերծ են մնում նման սխալից և ընդգծում են Բագրատունիների հայականությունը [3]: Սույն փոքրիկ ուսումնասիրությունը նվիրված է լինելու հետաքրքիր և մեր պատմության մեջ դժբախտաբար այդպես էլ վերլուծության չենթարկված հարցին` Բագրատունիների հյուսիսային ճյուղի ազգային պատկանելությանը և դրա տրանսֆորմացիաներին: Հաշվի առնելով խնդրի բարդ ու բազմաստիճան բնույթը, ավելորդ չի լինի, եթե մեր ուսումնասիրությունը սկսենք մի փոքր հեռվից, այն արժանահիշատակ պահից, երբ Մարզպանական Հայաստանի առաջատար տոհմերից մեկը հանդիսացող Բագրատունիները առաջին անգամ ըստ էության բաժանվեցին երկու ճյուղի, որոնցից գլխավորին մենք այսոևհետ կկոչենք ուղղակի “Բագրատունիներ”, իսկ Հայաստանի հյուսիսայի տարածքներում և Վրաստանում մեծ ազդեցության հասած մյուս ճյուղին էլ` “Հյուսիսային Բագրատունիներ”:
_______________________
[1] Քարթլիի թագավորության նույն անունը կրող արքաներին տարբերակող հերթական համարների հարցը գրականության մեջ դեռևս միանշանակ լուծում չի ստացել: Տարբեր մասնագետներ առաջարկվեում են տարբեր համակարգեր: Ընդ որում յուրաքանչյուր համակարգ, հիմք ընդունելով Քարթլիի թագավորության սկզբնավորման իր ժամանակը, սեփական ցուցակի մեջ մտցնում կամ հանում է որևէ մի արքայի: Այսպես.
1. ըստ ամենատարածված համակարգի Քարթլիի թագավորության սկզբնավորող է համարվում Արտանուջի իշխան Աշոտ Բագրատունին (782-786` համիշխան, 786-826): Առաջնորդվելով այս սկզբունքով` Քարթլիի թագավորության արքաների “համարակալման” մեջ են ընդգրկվում օրինակ Արտանուջի իշխան Բագրատ Բագրատունին (826-876), Դավիթ Բագրատունին (876-881) կամ Արտանուջի թագավորության կողմից Քարթլիի կառավարիչ նշանակված Բագրատ Փոքր Բագրատունին (958-975), որպես համապատասխանաբար “Բագրատ I”, “Դավիթ I” և “Բագրատ II”: Սակայն այս համակարգը պարունակում է երկու լուրջ սխալ.
ա) Արտանուջի իշխանությունը իր բնույթով հայկական պետական միավոր էր և նրա տիրակալները չեն կարող համարվել վրացական թագավորության արքաներ ու ընդգրկվել Քարթլիի թագավորության արքաների շարքի մեջ,
բ) Արտանուջի իշխանությունը մինչև 888 թվականը թագավորություն չէր, այնպես որ միայն հենց այս պատճառով արդեն նույն Բագրատ Բագրատունին (826-876) կամ Դավիթ Բագրատունին (876-881) չեն կարող համարվել արքաներ և ընդգրկվել Քարթլիի թագավորության արքայացանկում,
2. ըստ շրջանառության մեջ գտնվող ևս մեկ համակարգի Քարթլիի թագավորության սկզբնավորող է համարվում Ատրներսեհ I-ը (881-888, 888-923` արքա): Այս սկզբունքով առաջնորդվելով Քարթլիի թագավորության արքաներից ցանկի մեջ են ընդգրկվում օրինակ Արտանուջի թագավորության արքաներ Դավիթ I-ը (923-937) և Դավիթ II Մեծը (961-1000): Սակայն այս համակարգը ևս պարունակում է վերը նշված սխալը, քանի որ հայոց պետականության արտահայտությունը հանդիսացող Արտանուջի թագավորության արքաներին ընդգրկում է Քարթլիի թագավորության արքայացանկի մեջ:
3. գոյություն ունի ևս մի համակարգ, որը Քարթլիի թագավորության արքաների “համարակալում”-ը ուղղակիորեն բխեցնում է Իբերիայի թագավորությունից: Սկզբունքորեն կոռեկտ, սակայն այժմ գրեթե չկիրառվող այս համակարգի լուրջ սխալն էլ, սակայն, այն է, որ վերջինս “Վրաց արքաներ”-ի շարքում հաշվում է Վրաստանի էրիսմտավարներին և նույնիսկ իշխաններին, ինչը անընդունելի է: Այսպես, ամրագրվում է օրինակ Գուրգեն III-ի, Ատրներսեհ I-ի և Ատրներսեհ II-ի գոյությունը, իրականում նկատի ունենալով Վրաստանի էրիսմտավարներ Գուրգեն-Գուարամ (568-595) և Ատրներսեհ (650-685), ինչպես նաև Կախեթիի իշխան, Գուրգեն-Գուարամի թոռ և Ստեփանոսի որդի Ատրներսեհ (627-639) Բագրատունիներին: Ընդ որում նույնիսկ չի էլ ճշտվում, թե ի վերջո որ պետության արքաներն էին վերջիններս, քանի որ Իբերիայի թագավորությունը արդեն չկար, իսկ Քարթլիի թագավորությունը դեռևս չէր ստեղծվել:
Ես առաջարկում եմ այլ համակարգը, որում, հիմք ընդունելով 978 թ-ին “Աբխազաց արքա” հռչակված Բագրատ Բագրատունու` Բագրատ I-ի կողմից 980 թ-ին նաև “Վրաց արքա” հռչակվելու փաստը, որպես Քարթլիի թագավորության ստեղծման թվական է ընդունվում 980-ը: Առաջնորդվելով հետագայում մանրամասն հիմնավորում ստացած այս տեսությամբ` ես 980-1800 թվականներին գոյություն ունեցած Քարթլիի թագավորության արքաների “հերթական համարակալում”-ը սկսում եմ հենց Բագրատից, ընդունելով վերջինիս հենց որպես Բագրատ I:
[2] Տես օրինակ Տ. Շամբայի աշխատանքները:
[3] Տես օրինա Шамба Т.М. “Правовые основы государственности и суверенитета”, www abkhazia.narod.ru Հիմնավորված կերպով համարելով Բագրատունիների Տայքում և Կղարջքում հաստատված ճյուղին հայ, միաժամանակ, սակայն, այս հեղինակը դժբախտաբար բուն Բագրատունիների տոհմի վերագրում է պարսկական ծագում: Ու թեև հասկանալի է, որ աբխազ գիտնականի համար այս հարցը երկրորդական է եղել և նա չի խորացել Բագրատունիների ծագումնաբանության մեջ, այնուհանդերձ պետք է նշել, որ նման մոտեցում շատ տիպիկ է:
523 թ-ին Իբերիայում բռնկվեց հերթական ապստամբությունը Պարսից թագավորության դեմ, որի պարտությունից հետո Իբերիայի արքա Դաչին (491-523) գահընկեց արվեց, իսկ Իբերիայի թագավորությունը կտրուկ թուլացավ: Արդեն Դաչիի որդի Բակուր IV-ը (523 - մոտ 540), վերջինիս որդի Փարսման V-ը (մոտ 540-558), սրա եղբոր տղա Փարսման VI-ը (մոտ 558-565) և վերջինիս որդի Բակուր V-ը (մոտ 565-570) տեղի կենտրոնախույս ֆեոդալական ուժերի հզորացման ու Պարսից թագավորության ահագնացող ճնշման պայմաններում ըստ էության զրկված էին որևէ իրական իշխանությունից:
Միաժամանակ, արդեն սկսած Բակուր IV-ի կառավարման սկզբից, Պարսից թագավորությունը սկսեց ավելի ու ավելի մեծ տեղ հատկացնել Տայք և Գուգարք նահանգներում հսկայական կալվածքների տեր Բագրատունիներին, ձգտելով ի դեմս նրանց ոչ միայն ուղղորդել Իբերիայի վերջին արքաների դեմ հանդես եկող կենտրոնախույս ուժերին, այլև Բագրատունիների միջոցով վերջիններիս դեմ ստեղծել հզոր մի հակակշիռ: Այս պայմաններում VI դարի սկզբերից սկսած Բագրատունիները աստիճանաբար հասնում են մեծ հզորության` իրենց փաստացի ազդեցությունը տարածելով նաև Տայքից ու Գուգարքից հյուսիս ընկած վրացական տարածքների վրա, որտեղ սեփական արքաներից դժգոհ վրաց իշխանները ավելի շատ հակված էին ենթարկվել ոչ թե իրենցից բարձր դիրք ունեցող միապետին, այլ` թեև իրենցից հզոր, սակայն այնուհանդերձ ըստ էության իրենցից յուրաքանչյուրին հավասար կարգավիճակ ունեցող Բագրատունիներին:
Զարգացած ֆեոդալական հասարակական հարաբերություններով պայմանավորված տեղայնական ուժերի հզորացման և կենտրոնական իշխանության թուլացման անխուսափելի այս գործընթացը իր տրամաբանական վախճանին հասավ 570 թ-ին, երբ Պարսից արքա Խոսրով I-ը (531-579) գահընկեց արեց Իբերիայի վերջին արքա Բակուր V-ին, սակայն միաժամանակ էլ, ստեղծված ռազմաքաղաքական պայմաններում չզգալով իրեն բավարար ամուր, Վրաստանի տարածքի կառավարումը թողեց տեղական իշխաններին: Առաջացած իշխանության վակումի այս պայմաններում Վրաստանի էրիսմտավար (իշխանաց-իշխան) հռչակվեց Վախթանգ I Գորգասալի (446-491) աղջկա և Սմբատ Բագրատունու (482 - մոտ 505) որդու` Գուրգեն-Գուարմ Բագրատունու (527-532), որդի Բագրատի (532-568) տղան` Գուրգեն-Գուարամ Բագրատունին (568-595), որը դրա հետ միաժամանակ էլ Հուստինոս II-ից (565-578) ստացավ կյուրողապատի կոչում [1]:
Սրանով.
ա) դե-յուրե ամրագրվեց արդեն կես դարից ավել դե-ֆակտո գոյություն ունեցող վիճակը` Բագրատունիների առաջնայնության հաստատումը Վրաստանում:
բ) Բագրատունիների կրտսեր ճյուղը` Հյուսիսային Բագրատունիները, ձեռք բերեցին իրենց գլխավոր ճյուղին քիչ զիջող հզորություն:
Այսպիսով արդեն VI դարի վերջերից ստեղծվեց մի վիճակ, երբ Բագրատունիները իրենց հզորությամբ առաջնայինը դարձան ոչ միայն Մարզպանական Հայաստանում, այլև ողջ Անդրկովկասում: Այս վիճակը պահպանվեց մինչև արաբական իշխանության դեմ 736-737 թվականներին բռնկված ապստամբությունը, որի ավարտից հետո Հյուսիսային Բագրատունիները կտրուկ թուլացան [2]: Հյուսիսային Բագրատունիները իրենց դիրքերը կարողացան վերականգնել միայն մի քանի տասնամյակ անց, ի դեմս Հյուսիսային Բագրատունիների նորացված ճյուղի [3]: Հենց Հյուսիսայի Բագրատունիների նորացված այս ճյուղն էր, որ հետագայում հիմք էր դնելու այսպես կոչված. “Վրաց թագավորության”-ը: Հաշվի առնելով, որ այս թագավորության քաղաքական կենտրոնը հանդիսանում էր Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Կղարջք գավառում գտնվող Արտանուջ քաղաքը, գտնում ենք, որ այսուհետ միանգամայն հիմնավորված կլինի, որ այս թագավորությունը կոչենք. “Արտանուջի թագավորություն”:
Արտանուջի թագավորությունը, Հյուսիսային Բագրատունիների հայկական այս թագավորությունը, որը հիմք ուներ դեռևս 782 թվականին Աշոտ Ատրներսեհի Բագրատունու (782-786` համիշխան, 786-826) ստեղծած իշխանությունը [4] և որում կառավարում էր Հյուսիսային Բագրատունիների նորացված ճյուղը, տարբեր ժամանակներում և տարբեր չափով ընդգրկել է Մեծ Հայքի Տայք նահանգը, Բարձր Հայքի հյուսիսային գավառները, Գուգարք նահանգի կենտրոնական ու արևմտյան, Փոքր Հայք նահանգի արևելյան գավառները, ինչպես նաև նախկին Իբերիայի թագավորության տարածքի զգալի մասը:
Մեր պատմագիտության կողմից այս թագավորությունը առանց բացառության և ավանդականորեն համարվել է վրացական ու ընկալվել ամենից առաջ որպես վրացական պետականության արտահայտություններից մեկը: Ավելին, այս թագավորության պատմությունը, որպես վրացական թագավորության պատմություն, հայ պատմագիտության կողմից համառորեն չի ուսումնասիրվել: Այն երբեք չի դիտարկվել որպես հայ ժողովրդի պատմության բաղկացուցիչ մաս, իսկ նրա մասին բացառիկ հիշատակումներ արվել են միայն ընդգծելու համար վերջինիս “վրացականություն”-ը և դա այն դեպքում, երբ նրանում “վրացական” կարող է համարվել լավագույն դեպքում միայն այն, որ նրա բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը կազմող հայերի մի մասը եղել է վրացադավան:
Ավելին, “ժողովուրդների բարեկամության” տեսականորեն հիասքանչ, սակայն գործնականում անիրագործելի գաղափարը ամեն կերպ ընդգծել և փառաբանել ձգտող սովետահայ պատմագիտությունը կառուցել է հսկայական, սակայն լիովին սնանկ ու հակագիտական մի տեսություն, որը նպատակ ունի ցույց տալ այս ժամանակաշրջանում “Հայոց և Վրաց թագավորությունների համագործակցություն”-ը: Սակայն այս տեսությունը սեփական պատմական հիմնավորվածության տեսանկյունից ուղղակի ծիծաղելի է, քանի որ իրականում… համագործակցում էին երկու Հայկական թագավորություններ, ի դեմս Անիի թագավորության և նրա վասալ Արտանուջի թագավորության, և այստեղ որևէ “վրացական” երևույթ ուղղակի բացակայում է:
_______________________
[1] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Ջիվանշիր Ջիվանշիրյան, մաս 2, Վախուշտի Բագրատիոնի, “Սամցխե-Կլառջետիի պատմություն”: Վրացական աղբյուրը Վախթանգ I Գորգասալի (446-491) աղջկա հետ ամուսնացած Գուրգեն-Գուարամին սերած է համարում Իսրայել-Հուդայի թագավորության արքա Դավթից (մ.թ.ա. մոտ 1012-972), սակայն, ինչպես կտեսնենք առջևում, դա ընդամենը անհիմ և քաղաքական ենթատեքստ ունեցող մի պնդում է, իսկ Գուրգեն-Գուարամի մեծ հեղինակություն ունենալն էլ անուղղակիորեն հուշում է, որ նա չի կարող լինել այլ ոք, քան Սմբատ Բագրատունու (482 - մոտ 505) որդին և Սահակ Բագրատունու (մոտ 475 - ուղ. 482) թոռը:
[2] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Ջիվանշիր Ջիվանշիրյան, մաս 2:
[3] Վարդան Արևելցի “Տիեզերական պատմություն”, Երևան 2001, մաս 1, “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Սմբատ Դավիթսիձե և այլ հեղինակներ:
[4] Վարդան Արևելցի “Տիեզերական պատմություն”, Երևան 2001, մաս 1, “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Սմբատ Դավիթսիձե և այլ հեղինակներ:
Ընդհանրապես պետության և մասնավորապես միջնադարյան պետության էությունը բնորոշող կարևորագույն հատկանիշներից է.
ա) այն տարածքը, որի վրա գտնվում է այդ պետությունը,
բ) այն ժողովուրդը, որը բնակվում է այդ պետության մեջ,
գ) այն կառավարական տոհմը, որը իշխում է այդ պետությունում,
դ) այն պաշտոնական խորհրդանիշները, որոնք ընդունված են այդ պետության մեջ:
ա) Արտանուջի թագավորությունը գտնվում էր Հայաստանում: Սա այնքան ակնհայտ փաստ է, որ միայն ամեն կերպ “ժողովուրդների բարեկամության” կյանքից կտրված գաղափարը իդեալականացնող ու դրա կեղծ փայլից կուրացած պատմաբանները, ինչպես նաև վրացական ազգայնամոլությունը քարոզող և ողջ Հյուսիսային Հայաստանը (Գուգարքը, Տայքը, Բարձր Հայքի և Արարատի հյուսիս-արևելյան գավառները) “վրացական տարածք” հռչակած վրաց ազգայնամոլները կարող են հակառակը պնդել: Լիակատար պարզության համար նշենք, որ այս թագավորությունը հիմնականում ընդգրկում էր Հայաստանի Գուգարք և Տայք նահանգները, ինչպես նաև Բարձ Հայքի մի մասը: Այլ հարց է, որ հզոր այս թագավորությունը անառարկելի ազդեցություն ուներ ողջ Վրաստանում և X դարում վիճարկում էր առաջնությունը վրացական տարածքների վրա Աբխազական թագավորության հետ, բայց նույնիսկ այս դեպքում էլ Անիի թագավորության վասալ այս թագավորությունը ընդամենը հանդիսանում էր իր սյուզերենի կամքի իրագործողը հյուսիսային տարածքներում,
բ) Արտանուջի թագավորության բնակչության ճնշող մեծամասնությունը հայեր էին: Սա ևս ակնհայտ փաստ է, քանի որ այդ մասին են վկայում նույնիսկ այժմ թուրքական վայրագությունները, ինչպես նաև վրացական պաշտոնական ու ոչ պաշտոնական վերաձևումները վերապրած և մատնանշված ողջ այդ տարածքում ցրված խաչքարները, վանքերը ու ամրոցները` իրենց ողջ ճարտարապետական և տոպոնոմիական առանձնահատկություններով: Բացի այդ Գուգարքի հյուսիսի, որպես Հայաստանի հյուսիսային սահմանի մասին են վկայում այնպիսի սկզբնաղբյուրներ, ինչպիսիք են Ստրաբոնը, Մովսես Խորենացին, Փավստոս Բյուզանդը, Ղազար Փարպեցին, Անանիա Շիրակացին և այլոք [1],
գ) Արտանուջի թագավորությունում իշխում էր իր ողջ գործունեությամբ տիպիկ հայ հանդիսացած, ինչպես նաև Հայաստանի ու հայերի շահերի պաշտպանության համար հոգևոր, աշխարհիկ և ռազմական ոլորտում հսկայական ավանդ ներդրած Բագրատունիների տոհմը:
Այս ակնհայտ փաստը ևս անտեսվել է [2]:
Ավելին, վրաց ազգայնամոլները, ծիծաղելիորեն վերափոխելով պատմությունը, անտեսելով հայկական սկզբնաղբյուրների ուղղակի վկայությունները և դրա փոխարեն հիմք ընդունելով սեփական պատմականության տեսանկյունից լիովին անհիմ երկու լեգենդ, ճգնում են ապացուցել, որ Արտանուջի թագավորությունում իշխած Բագրատունիները ուղղակիորեն սերում են իրենց հրեա նախնիներից, որևէ կապ չունեն իրենց հիմնական ճյուղի հետ և նրանցում որևէ հայականություն ուղղակի բացակայում է: Այսպես.
- ըստ առաջին լեգենդի, որը մեզ է փոխանցում Կոստանդին Ծիրանածինը, Արտանուջի թագավորության Բագրատունիները սերել են Իսրայել-Հուդայի թագավորության արքա Դավթից (մ.թ.ա. մոտ 1012-972) և Իբերիա են գաղթել V դարի վերջում կամ VI դարի սկզբում: Սակայն ողջ այս լեգենդի ծիծաղելիությունը կայանում է նրանում, որ դրանում դեմքի լիովին լուրջ արտահայտությամբ ապացուցվում է, որ 500 տարում (V դարի վերջից կամ VI դարի սկզբից մինչև Կոստանդին Ծիրանածինի ապրած ժամանակաշրջանը` X դարի կես) Իբերիայում գոյություն է ունեցել Բագրատունիների ընդամենը... երեք սերունդ:
- ըստ երկրորդ լեգենդի, որը փոխանցում է “Քարթլիս Ցխովրեբա”-ն [3], Բագրատունիների նախահայրը Սողոմոն անունով մի հրեայի որդի էր, որը ազգակցական կապ է ունեցել սուրբ Հովսեփի եղբայր Կլեոպասի հետ: Կլեոպասից 27 սերունդ հետո` VI դարի կեսերին Սողոմոնի յոթ որդիները գալիս են Եկեղյաց գավառում իշխող Ռաքել թագուհու մոտ և մկրտվում: Դրանից հետո այս յոթ եղբայրներից երեքը խնամիական կապեր են հաստատում հայ թագավորական տան հետ, իսկ մնացած չորսը հաստատվում են Հայաստանի հյուսիսային նահանգներում: Առաջին հայացքից ավելի կոռեկտ տեսք ունեցող այս լեգենդը ևս իրականում պատմականորեն լիովին սնանկ է, քանի որ Բագրատունիները, և դա ժխտելը ուղղակի հակագիտական է, Հայաստանում գոյություն են ունեցել VI դարից շատ ու շատ առաջ: Իր հերթին Եկեղյաց գավառում VI դարում իշխած որևէ Ռաքել թագուհու մասին որևէ փաստ հայտնի չէ և այստեղ ակնհայտորեն տեղի է ունեցել գիտակցված կամ պատահական խեղաթյուրում:
Իսկ այժմ ծանոթանանք Հյուսիսային Բագրատունիների տոհմաբանության հայկական տարբերակին:
Այս տարբերակը առավել ամբողջական տեսքով պահպանվել է Վարդան Արևելցու մոտ, ըստ որի. “Այդ ժամանակ (VIII դարի երկրորդ կես – Մ.Հ.) իսմայելացիների մոտ (Արաբական խալիֆությունում – Մ.Հ) առաջացավ մեծ խառնաշփոթ: Հայաստանը մի քիչ հանգստացավ և հայ նախարարները սկսեցին ուժեղանալ իրենց կալվածքներում: Իսմայելացիների առաջնորդը (խալիֆը – Մ.Հ.) Աշոտ Պատրիկի (Աշոտ Կուրացյալ Բագրատունու (726-748) – Մ.Հ.) որդի Վասակի (Վասակ Բագրատունու – Մ.Հ.) տղա Ատրներսեհի (Ատրներսեհ Բագրատունու (782-786` համիշխան) – Մ.Հ.) որդի Աշոտին (Աշոտ Բագրատունուն (782-786` համիշխան, 786-826) – Մ.Հ.) տվեց վրաց երկիրը: Վերջինս, ժամանելով Վրաստան, հնազանդեցրեց այն և, օգնության համար դիմելով Լևոնին (Լևոն IV-ին (775-780) – Մ.Հ.), նրանից ստացավ կյուրողապատի կոչում”: Մեկ այլ տեղում իր սթափ հայացքներով աչքի ընկնող Վարդանը կրկին անդրադառնում է քննարկվող հարցին. “Մի քանի խոսք էլ ասենք Բագրատունիներից սերող հայոց և վրաց արքաների ծագման մասին: Ինչպես ասվեց վերևում` քաջ Վարդանից (Վարդան Քաջ Մամիկոնյանից (416-451) – Մ.Հ.) հետո մինչև Սմբատ Բագրատունին (Սմբատ Բագրատունի (693-726) – Մ.Հ.) հայոց իշխանները իրենց նշանակումը ստանում էին պատահական կերպով: Վերջինիս հաջորդեց Վասակի որդի Աշոտը (Աշոտ Կուրացյալ Բագրատունին (726-748) – Մ.Հ.), որը կուրացվեց Մամիկոնյան իշխանների կողմից: Աշոտը ուներ երկու որդի` Սմբատը (Սմբատ Բագրատունին (761-775) – Մ.Հ)` հայոց, և Վասակը (Վասակ Բագրատունին – Մ.Հ.)` վրաց արքաների նախնին: Վասակը ուներ Ատրներսեհ անունով մի որդի (Ատրներսեհ Բագրատունի (782-786` համիշխան) – Մ.Հ.): Հենց սրանից ծնվեց Աշոտը (Աշոտ Բագրատունին (782-786` համիշխան, 786-826) – Մ.Հ.), որից` Բագրատը (Բագրատ Բագրատունին (826-876) – Մ.Հ.), որը սպանվեց իր զարմիկի կողմից, նրան էլ հաջորդեց որդին` Դավիթը (Դավիթ Բագրատունին (876-881) – Մ.Հ.)...: Ահա այսպիսին է վրաց արքաների հաջորդականությունը” [4]:
Ահա Հյուսիսային Բագրատունիների տոհմաբանության երկու տարբերակները: Որ՞ն է առավել ճշմարտանմանը. թող յուրաքանչյուր ոք ինքը ձևավորի իր կարծիքը...
Իսկ իմ կարծիքով այս տարբերակների համեմատական վելուծությունը, ինչպես նաև առկա փաստերի և տեղեկատվության համակարգված վերլուծությունը բերում է միանշանակ հետևության. Հյուսիսային Բագրատունիները սերել են Հայոց իշխան Աշոտ Կուրացյալ Բագրատունուց (726-748), այսինքն ճշմարտությունը լիովին արտացոլված է ծագումնաբանության հայկական տարբերակում [5]:
Իրավիճակը լիակատար պատկերացնելու համար ավելացնենք, որ արդեն VI դարի սկզբներից մինչ այդ էլ Հայաստանի հյուսիսային նահանգներում հսկայական ազդեցություն ունեցող Բագրատունիները առավել ուժեղացրին իրենց դիրքերը, իսկ 570 թ-ից հետո, Իբերիայի թագավորության վերացումից հետո, ժառանգականորեն վարելով Վրաստանի էրիսմտավարի պաշտոնը, մինչև VIII դարի կեսերը փաստացի դարձան Վրաստանի լիիրավ տերեր: Սակայն 737 թ-ից Հյուսիսային Բագրատունիները կորցրին գերիշխանությունը Վրաստանի տարածքում, իսկ նրանց տիրույթները սկսեցին սահմանափակվել Գուգարքի որոշ գավառներով: Եվ միայն 782 թ-ին, երբ Հայաստանի հյուսիսային գավառներում հաստատվում է Աշոտ Կուրացյալ Բագրատունու որդի Վասակ Բագրատունու սերունդը, Հյուսիսային Բագրատունիների նորացված ճյուղը կրկին ձեռք է բերում 737 թ-ից հետո կորցրած իր դիրքերը,
_______________________
[1] Տես օրինակ Ստրաբոն “Աշխարհագրություն” գիրք 11` գլուխ 2, գիրք 11` գլուխ 3, գիրք 11` գլուխ 4, գիրք 11` գլուխ 14, գիրք 12` գլուխ 3 և այլն: Մովսես Խորենացու և Փավստոս Բյուզանդի մոտ, ի դեմս Գուգարքի, Տայքի և Ուտիքի հյուսիսային շրջանների մասինհաղորդումների, տեղեկությունները ցրված են ողջ աշխատությունով մեկ, Ղազար Փարպեցին, ի դեմս հայ-վրացական սահմանին գտնվող Մթին լեռների մասին արժեքավոր տեղեկություններ է փոխանցում քննարկվող հարցի վերաբերյալ V դարի վերջի կապակցությամբ, իսկ Անանիա Շիրակացու աշխատանքներն, մանրամասն թվարկելով Մեծ Հայքի հյուսիսային նահանգների կառուցվածքը և սահմանները, քննարկվող հարցում ուղղակի վերջակետ են դնում:
[2] Փաստն այնքան ակնհայտ է, որ հղումներ բերելն էլ ըստ էության նույնիսկ ավելորդ է: Բագրատունիները անընդհատ հիշատակվում են Հայաստանում մ.թ.ա. VIII դարի վերջից սկսած:
[3] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Ջիվանշիր Ջիվանշիրյան, մաս 2, Վախուշտի Բագրատիոնի, “Սամցխե-Կլառջետիի պատմություն”:
[4] Վարդան Արևելցի “Տիեզերական պատմություն”, Երևան 2001, մաս 1:
[5] Բագրատունիների հրեական ծագումը միանգամայն մերժվում է նաև Ն. Ադոնցի կողմից (“Բագրատունյաց փառքը”, Փարիզ 1948, էջ 109):
դ) Արտանուջի թագավորության արքաները 888-1000 թվականներին կրում էին “թագավոր Վրաց և Հայոց” տիտղոսը: Խիստ ուշագրավ այս փաստը ևս անտեսվել է և դրա փոխարեն առաջին պլան է մղվել միայն տիտղոսի մի մասը` “թագավոր Վրաց”-ը: Սակայն իրականում, ինչպես արդեն նշեցինք, Արտանուջի արքաների տիտղոսում առկա է նաև երկրորդ տեղում հիշատակվող “թագավոր Հայոց” բանաձևը, քանի որ մի կողմից թագավորությունում իշխում էր Բագրատունիների տոհմը, որի անքակտելի սեփականությունն էր “թագավոր Հայոց” տիտղոսը, մյուս կողմից էլ` Արտանուջի թագավորությունը գտնվում էր Անիի թագավորության պետական համակարգում: Սակայն ի՞նչը կարող էր ստիպել Հայաստանի տարածքում իշխող, որպես հպատակներ հիմնականում հայեր ունեցող և իրենց հայ համարող Հյուսիսային Բագրատունիներին ոչ միայն հռչակվել նաև “թագավոր Վրաց”, այլև տիտղոսային բանաձևում “թագավոր Հայոց”-ի նկատմամբ վերջինիս հատկացնել առաջնային տեղ և “թագավոր Հայոց” տիտղոսի մասին էլ առժամանակ “մոռանալ”, այսպես ասած “սառեցնել” վերջինիս գործողությունը [1]:
Սա ևս ունի շատ ուշագրավ բացատրություն.
- բանն այն է, որ Արտանուջի արքաները իրենց թագավորությունը հռչակեցին 888 թ-ին: Իսկ մինչ այդ իրենց գլխավոր ճյուղը` Անիի Բագրատունիները, արդեն կրում էին “թագավոր Հայոց” տիտղոսը, իսկ հետագայում էլ սկսեցին կրել. “թագավոր Հայոց և Վրաց, շահնշահ” տիտղոսը: Այս պայմաններում բնական է, որ համահայկական գերիշխանության ձգտող Բագրատունիները չէին կարող ունենալ երկու “թագավոր Հայոց”-ներ, մանավանդ որ Հյուսիսային ճյուղը քաղաքականապես ավելի թույլ էր և կախված էր իր գլխավոր ճյուղից` Անիի Բագրատունիներից,
- տիտղոսային այս բանաձևով Հյուսիսային Բագրատունիները, որոնք եռանդուն կերպով պայքարում էին Վրաստանի ողջ տարածքում գերիշխանություն ձեռք բերելու համար, ստեղծում էին “իրավաբանական հիմք” հավակնելու ողջ Վրաստանի տարածքին [2],
- նման ձևակերպմամբ Հյուսիսային Բագրատունիները, անմիջական կոնֆլիկտի մեջ չմտնելով իրենց գլխավոր ճյուղի հետ, համենայն դեպս ապահովում էին իրենց պահանջները նաև Հայոց գահի նկատմամբ: Ինչպես ցույց տվեց կյանքը, սա այնքան էլ տեսական դրույթ չէր, քանի որ 1044 թ-ից սկսած մինչև 18-րդ դարի վերջը Քարթլիի թագավորությունում իշխող արքայատոհմը հարմար առիթի դեպքում անմիջապես անդրադառնում էր համահայկական գահի նկատմամբ իր հավակնություններին և ձգտում տիրել Անիի Բագրատունիների ժառանգությանը [3]:
Այսպիսով ըստ էության որևէ փաստարկ չի մնում Արտանուջի թագավորությունը համարելու վրացական և, դուրս մղելով նրա պատմությունը հայ ժողովրդի պատմության համատեքստից, մեխանիկորեն հրաժարվել նաև այս թագավորության տարածքը Հայաստանի բաղկացուցիչ մաս համարելուց:
Սակայն այս թեզը զարգացնելիս պետք չէ հետևել վրաց ազգայնամոլների օրինակին, ընկնել հակառակ ծայրահեղության մեջ և Հայկական հռչակել Արտանուջի թագավորության քաղաքական հետնորդը հանդիսացած հետագայի Քարթլիի թագավորությունը:
Պատմությունը լի է սահուն շրջադարձներով և հաճախ դժվար է ասել, թե երբ սկիզբ առավ այս կամ այն երևույթը, որը հետագայում բերեց հսկայական նշանակություն ունեցող փոփոխությունների: Օրինակ, ե՞րբ Հռոմեական կայսրությունը վերածվեց Բյուզանդիայի, իսկ հռոմեական պետությունը իր բնույթով դարձավ հունական: Պատմաբանները մինչ այժմ էլ վիճում են` առաջարկելով 330 (Կոստանդնուպոլսի հիմնումը), 395 (Հռոմեական կայսրության բաժանումը Թեոդոսիոս I Մեծի (379-394) որդիների միջև) և 476 (Հռոմի վերջին կայսեր Ռոմուլոս Ավգուստուլոսի (475-476) գահազրկումը) թվականները: Սակայն պետությունները, որպես էթնոմշակութային երևույթներ, չեն առաջանում մի քաղաքի հիմնադրումով, որևէ այլ պետության արհեստական բաժանմամբ կամ էլ ըստ էության որևէ իրական իշխանություն չունեցող ինչ-որ մի կայսեր գահազրկմամբ:
Իմ խորին համոզմամբ այսպես առաջանում է վարչա-քաղաքական միավորը, իսկ պետությունը, որպես էթնոմշակութային երևույթ, ստեղծվում է տասնամյակների, եթե ոչ հարյուրամյակների ընթացքում: Այս տեսանկյունից դիտարկելիս Բյուզանդիան սկսել է առաջանալ 476 թ-ին, երբ մինչ այդ գոյություն ունեցող Հռոմեական կայսրությունը վերջնականապես կորցրեց Իտալիան, ու վերջնականապես ձևավորվել է VI դարի վերջին, երբ Մորրիկը (582-602) լատիներենի փոխարեն պետական լեզու հռչակեց հուներենը: Հենց 476 թվականից սկսած էլ Բյուզանդիայում հունական տարրը սկսեց գերիշխել հռոմեականի նկատմամբ` հետագա հարյուրամյակներում հռոմեացիների կայսրությունը աստիճանաբար վերածելով հույների կայսրության, որում արդեն հռոմեական էին թերևս միայն անցյալի խամրող հուշերը և մեկ էլ իր ուժից վեր հավակնություններ ունենալը: Այս ամենի մասին կարելի է երկար վիճել, սակայն իմ նպատակը այժմ այս հարցում վերջնական ճշմարտությանը հասնելը չէ: Ես ընդամենը ցանկացա այս օրինակի վրա ցույց տալ, որ պետությունները, որպես էթնոմշակութային երևույթներ, չեն առաջանում միանգամից:
_______________________
[1] Հատկանշական է, որ Անիի թագավորության առաջին շրջանի պաշտոնական պատմագրության տեսակետը արտահայտող Հովհաննես Դրասխանակերտցու մոտ Ատրներսեհ I-ը (881-888, 888-923` արքա) կոչվում է “Վրաց իշխան”, իսկ ավելի հազվադեպ միայն. “ թագավոր Վրաց” (Հովհաննես Դրասխանակերտցի “Հայոց պատմություն”, Երևան 1996): Այսպիսով ակնհայտ է, որ մի կողմից Անիի գահակալները իրենցից զատ չէին կարող հանդուրժել որևէ “Հայոց արքա”-ի առկայությունը, մյուս կողմից էլ հենց իրենք` Արտանուջի թագավորության գահակալները, որպես Բագրատունի պահպանելով հանդերձ այդ տիտղոսը, որևէ կերպ չէին “ակտիվացնում” այն:
[2] Նմանատիպ մի իրավիճակ էլ մենք ունենք “թագավոր Աղվանից” հռչակված Արցախ-Ուտիքի` հայոց Արևելյան կողմից թագավրության, պարագայում, ինչը մանրամասն լուսաբանված է երջանկահիշատակ Բագրատ Ուլուբաբյանի աշխատություններում (Ուլուբաբյան Բ. Ա. “Խաչենի իշխանությունը X-XVI դարերում”, Երևան 1975, Ուլուբաբյան Բ. Ա. “Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը”, Երևան 1994, Ուլուբաբյան Բ. Ա. “Դրվագներ Հայոց արևելից կողմաց պատմությունից (V-VII դարեր)”, Երևան 1981, Ուլուբաբյան Բ. Ա. “Զրուցարան”, Երևան 1991 և այլն):
[3] Ամենաառաջին նման դրվագը տեղի ունեցավ Անիի թագավորության արքա Գագիկ II-ի (1041-1044) գերվելուց անմիջապես հետո, երբ Քարթլիի արքա, “թագավոր Աբխազաց, Վրաց և Հայոց” Բագրատ II-ը (1027-1072) միանգամից սկսեց հավակնել Անիին (“Քարթլիս-Ցխովրեբա” Քարթլիի տարեգիրք, Արիստակես Լաստիվրեցի, գլուխ 10):
Ո՞ր պահից սկսած Արտանուջի հայկական թագավորությունը վերաճեց վրացականի, ո՞րն էր այն վճռական պահը, երբ հայոց այս թագավորությունը անդառնալի կերպով կանգնեց այն ուղու վրա, որը իրեն դարձրեց վրացական թագավորություն: Կարծում եմ, որ սա հայոց պատմության համար նույնքան կարևոր հարց է, ինչքան հունականի համար այն, թե որ պահից հռոմեացիների կամ իտալացիների պետությունը դարձավ հույների պետություն:
Իմ կարծիքով, որքան էլ զարմանալի է, սակայն Արտանուջի թագավորության հայականության կործանումը սկսվեց նրա ռազմա-քաղաքական ամենամեծ ձեռքբերումներից մեկից` այն պահից, երբ վերջինիս հաջողվեց իր կազմում ընդգրկել Աբխազական և Կամբեճան-Հերեթիի թագավորությունները, ինչպես նաև իրեն ենթարկեցնել Կախեթիի իշխանությունը: Արժանահիշատակ այս իրադարձությունը տեղի ունեցավ 978-980 թվականներին:
Ոչ միանգամից (ավելի շուտ տասնամյակների ընթացքում), բայց ի վերջո պարզվեց, որ միավորված այս պետությունում արդեն հայերը, որոնք հիմնականում Տայքի և Գուգարքի բնակիչներն էին, ոչ մի կերպ բացարձակ մեծամասնություն չէին կազմում: Ու եթե առանձին վերցրած ու հատկապես հաշվի առնելով քաղաքական գերիշխող դիրք ունենալը, վերջիններս իրենց թվաքանակով դեռևս կարող էին համեմատվել վրացիների, աբխազների կամ ծանարների հետ, ապա սրանց միասնական դիտարկման դեպքում հայերը անխուսափելիորեն մնում էին փոքրամասնություն դերում: Իսկ միջնադարում վրացիներին, աբխազներին ու ծանարներին կարելի էր որոշակի վերապահումներով դիտարկել որպես մեկ կրոնա-քաղաքական ամբողջություն, քանի որ այս երեք ազգերն էլ, կենցաղով և մշակութապես լինելով իրար շատ մոտ, դավանում էին նույն կրոնը` ուղղափառությունը:
Ընդ որում մեկ պետության մեջ միավորումից զարմանալիորեն շահեցին միայն վրացիները, իսկ հայերը, աբխազները և ծանարները հսկայական կորուստներ կրեցին: Փոփոխությունները կործանարար եղան հատկապես աբխազների ու ծանարների համար, քանի որ սրանք, վրացիների հետ լինելով նույն կրոնի և կենցաղով ու բարքով նրանց ավելի մոտ, տառացիորեն մի քանի տասնամյակում գրեթե անմնացորդ լուծվեցին ավելի բարձր մշակութային մակարդակ ունեցող վրացական էթնոսի մեջ` իրենց ծայրահեղ թուլացման հաշվին գենետիկորեն ուժեղացնելով վերջինիս:
Ուշագրավ ժողովրդագրական այս գործընթացի մասին աղոտ կերպով գլխի են ընկել նաև ժամանակակիցները: Այսպես, 1021 թ-ի Անիի ճակատամարտին մասնակցած Քարթլիի արքա Գեորգի I-ի (1014-1027) դեսպանին Մատթեոս Ուռհայեցին սկզբում կոչում է “վրաց իշխան”, մի քիչ հետո` “աբխազաց իշխան”, տառացիորեն մի քանի տող ներքև` կրկին “վրաց իշխան”, իսկ Քարթլիի թագավորություն էլ նա գրեթե միշտ անվանում է “Աբխազաց թագավորություն” [1]: Նույն կերպ Հովհաննես Սիկլիցեսը Գեորգի I-ին կոչում է “Աբխազիայի արխոնտ”, իսկ Քարթլիի թագավորությունը` “Աբխազիա” [2]:
Այս տեսանկյունից Տայքի, Գուգարքի և Բարձր Հայքի հայերը ավելի ամուր գտնվեցին, ինչը բացատրվում է նրանով որ նրանց սկզբում հարևան էր ուժեղ Անիի թագավորությունը, իսկ հետագայում` վերջինիս հոծ հայաբնակ շրջանները: Բացի այդ հայերը կրոնական տեսանկյունից տարբերվում էին վրացիներից և հետևաբար դժվար էին ձուլվում: Այնուհանդերձ ուղղափառությունը որոշակի տարածում գտավ նաև հայկական այս տարածքներում, որի հետևանքով շատ հայեր, հարյուրամյակների ընթացքում աստիճանաբար կորցնելով իրենց ազգային դիմագիծը, դառնալով վրացադավան և արդյունքում` վրացի, կրկին գենետիկորեն ուժեղացրին վրաց էթնոսը [3]:
Երևույթը ունի զուտ տեսական-պատմական բովանդակություն ունեցող մեկ այլ կողմ ևս. գրականության մեջ բազում զտարյուն հայեր կոչված են “վրացի”: Այսպես, Քարադուռի իշխան, արմատներով Մամիկոնյաններից սերող Լիպարիտ Քաջ Օրբելյանին (1021-1058) Մատթեոս Ուռհայեցին անվանում է “վրացի” [4]: Նույն կերպ է նա բնորոշում նաև Գրիգոր Բակուրյանին, որին Աննան ուղղակիորեն անվանում է “հայ” [5] և որը, ի դեպ, ստորագրում էր հայերեն տառերով: Հետաքրքիր այս երևույթի վրա ուշադրություն է դարձրել դեռևս Նիկողայոս Մառը [6], իսկ ակադեմիկոս Հ. Բարթիկյանը, քննարկելով մատնանշված երևույթը և իրավացի կերպով բացատրելով այն, նշում է. “Միջնադարում ազգության մասին դատում էին` ելնելով տվյալ անձնավորության դավանանքից: Նույն Ուռհայեցին բազմաթիվ զտարյուն հայերի անվանում է “հոռոմ”, իհարկե նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ նրանք հունադավաններ էին” [7]:
_______________________
[1] Մատթեոս Ուռհայեցի “Ժամանակագրություն”, Երևան 1973, մաս 1:
[2] Հովհաննես Սիկլիցես “Համառոտություն պատմության”, Երևան 1979, “Ռոման Արգիրոս”, մաս 3, “Միքայել Պափլագոնցի, մաս 6” և այլն:
[3] Այս տեսակետից խիստ ուշագրավ են վաստակաշատ Հ. Բարթիկյանի աշխատությունները:
[4] Մատթեոս Ուռհայեցի “Ժամանակագրություն”, Երևան 1973, մաս 2:
[5] Աննա Կոմենոս “Ալեքսիական” (ռուսերեն), Մոսկվա 1965, գիրք 2, մաս 4:
[6] Марр Н.Я. “Аркаун”, Византийский ветсник 1905, том XIII.
[7] Մատթեոս Ուռհայեցի “Ժամանակագրություն”, Երևան 1973, ծանոթագրություն 192, էջ 322:
Վերադառնալով հիմնական թեմային` փորձենք ամփոփել այն և մատնանշենք ժամանակակիցների համար լիովին աննկատ մնացած քաղաքական տրանսֆորմացիայի այս երևույթի հիմնական փուլերը.
1) 978 թ. – Արտանուջի թագավորության անզավակ արքա Դավիթ II Մեծի (961-1000) հոր հորեղբոր թոռան որդի և որդեգիր, Դավիթ II Մեծի պապ Բագրատի (937-945) եղբայր, Քարթլիի կառավարիչ Սմբատի (954-958) թոռ Գուրգենի (975-978` համիշխան) տղա, Աբխազական թագավորության վերջին և անզավակ արքա Թեոդոսիոս III Կույրի (976-978, 987-988) քրոջ որդի, Քարթլիի կառավարիչ [1] պատանի Բագրատը, Դավիթ II Մեծի, ինչպես նաև վրաց իշխանների մի մասի և աբխազ իշխանների գործուն աջակցությամբ 978 թ-ին հռչակվում է Աբխազական թագավորության արքա` սկսելով կրել Աբխազական թագավորության արքայի “թագավոր Աբխազաց” տիտղոսը և ստատիկ վիճակում ունենալով նաև “թագավոր Հայոց”-ը [2]:
2) 980 թ. – “թագավոր Աբխազաց” Բագրատը Դավիթ II Մեծի, ինչպես նաև վրաց և աբխազ իշխանների գործուն աջակցությամբ ստեղծում է Քարթլիի թագավորությունը: Ստեղծվում է նախկին Իբերիայի թագավորության արևմտյան մասը (Մծխեթ-Ալանաց Դուռ ամրոց ուղիղ գծից արևմուտք) և Աբխազիան ընդգրկող Քարթլիի թագավորությունը [3], իսկ նրա արքան, ստատիկ վիճակում ունենալով նաև “թագավոր Հայոց” տիտղոսը, իրավունք է ստանում լիովին ակտիվ կերպով օգտվել արդեն նաև Արտանուջի թագավորության արքայական տիտղոսի մի մասից` “թագավոր Վրաց”-ից` հռչակվելով արդեն “թագավոր Աբխազաց և Վրաց”:
Սրանով, ինչպես 395 թ-ին Հռոմեական կայսրության պարագայում եղավ, Արտանուջի թագավորությունը փաստացի կիսվեց երկու մասի: Արդյունքում առաջացան իր բոլոր հատկանիշներով հայկական Արտանուջի և իր շատ հատկանիշներով վրացական Քարթլիի թագավորությունները: Ընդ որում վերջինս ընդգրկում էր նաև Աբխազական թագավորության տարածքը: Սակայն Վարդ Սկլերոսի ապստամբության ճնշումից հետո արդեն նաև միջազգային մեծ հեղինակության հասած Դավիթ II Մեծի կենդանության օրոք սա բացարձակապես որևէ նշանակություն չուներ, քանի որ “թագավոր Աբխազաց և Վրաց” Բագրատը Արտանուջի արքայի որդեգիրն էր, իսկ քաղաքականապես դեռևս թույլ Քարթլիի թագավորությունը լիովին գտնվում էր Դավիթ II Մեծի ազդեցության ոլորտում, որի փաստացի տիրապետության տակ էր հայտնվել նաև նախկին Աբխազական թագավորության տարածքը:
3) 987 թ. – Շավշեթի ճակատամարտ: Դավիթ II Մեծի գլխավորած Արտանուջի թագավորության բանակը հաղթեց Քարթլիի թագավորության առաջխաղացած բանակին:
Արտանուջի արքայի օգնությամբ ոտքի կանգնած և Քարթլիի արքա հռչակված Բագրատը փորձ կատարեց գրավել Արտանուջի թագավորության տարածքի մի մասը կամ էլ ողջ թագավորությունը: Կարելի է կարծել, որ այստեղ դեր է խաղացել բյուզանդական գործունը, քանի որ կայսրությանը պետք չէր Արտանուջի թագավորության այդչափ հզորանալը:
987 թ-ի աշնանը Բյուզանդիայում բռնկվեց և միանգամից էլ ահեղ տեսք ստացավ Վարդ Փոկասի ապստամբությունը, որին զգալի ուժերով շուտով միացավ նաև Բյուզանդիա վերադարձած Վարդ Սկլերոսը: Եվ եթե նախկինում Արտանուջի թագավորությունը պաշտպանել էր Վասիլ II-ին ընդդեմ Վարդ Սկլերոսի, ապա այժմ վերջինս սկսեց պաշտպանել Վարդ Փոկասին, ընդդեմ նույն Վասիլ II-ի: Կարելի է կարծել, որ մի կողմից Դավիթ II Մեծը տեղյակ է եղել այն մասին, որ Բագրատը գործում է Վասիլ II-ի դրդումնով, մյուս կողմից էլ` Բյուզանդիայի հզորանալը լրջոեն արդեն սպառնում էր Արտանուջի թագավորության անվտանգությանը: Այս անգամ, սակայն, Դավիթ II Մեծը չկարողացավ ակտիվ կերպով օգնել ապստամբներին, քանի որ Բագրատի և նրա հայր Գուրգենի գլխավորած Քարթլիի թագավորության բանակը արևելքից մտավ Արտանուջի թագավորության տարածք [4]: 987 թ-ի աշնանը Բագրատի պապ և Գուրգենի հայր Բագրատ Փոքրի գլխավորած Արտանուջի թագավորության բանակին այնուհանդերձ հաջողվեց Դլվիկ գյուղի մոտակայքում տեղի ունեցած ճակատամարտում պարտության մատնել Գուրգենի գլխավորած Քարթլիի թագավորության բանակի մի մասին [5], սակայն դա վճռական նշանակություն այնքան էլ չունեցավ, քանի որ շուտով խոշոր ուժերով Գուրգենին մոտեցավ նրա որդի Բագրատը, իսկ Բագրատ Փոքրին` Դավիթ II Մեծը [6]: Արդյունքում Քարթլիի թագավորության բանակը այնուհանդերձ նահանջեց, բայց դա իրավիճակը չլիցքաթափեց ու, թեև Քարթլիի արքան անհաջողության մատնվեց, սակայն այդ պահից սկսած և հավետ, Դավիթ II Մեծի ու նրա որդեգիր Բագրատի հարաբերությունները անդառնալիորեն փչացան, իսկ Արտանուջի և Քարթլիի թագավորությունները, այնուհանդերձ գտնվելով Անիի թագավորության կառուցվածքային համակարգում, սկսեցին հանդես գալ որպես առանձին սուբյեկտներ: Վերջ, “ջինը դուրս էր թողնված շշից” և Բագրատը սկսեց Արտանուջի թագավորության նկատմամբ անկախ քաղաքականություն վարել:
Նոր էր Արտանուջի թագավորության արքան փորձ կատարելու այնուհանդերձ շարժվել Վարդ Փոկասին օգնության, երբ բյուզանդական կողմը հերթական քայլը կատարեց: Աբխազիայում կրկին արքա հռչակվեց Թեոդոսիոս III Կույրը և մի վերջին անգամ որպես անկախ թագավորություն ներկայացած Աբխազիայի թագավորությունը Քարթլիի թագավորության հետ 987 թ-ի դեկտեմբերին կրկին հարձակման անցան Արտանուջի թագավորության ուղղությամբ: Վերջիններիս հաջողվեց գրավել Դավիթ II Մեծի վասալ Օրբելյաններին պատկանող Քարադուռի իշխանության տարածքը և կրկին ու ավելի մեծ սպառնալիքներ առաջացնել Արտանուջի թագավորության համար [7]:
Արտանուջի թագավորության ծանրացած վիճակը ստիպեց գործին խառնվել արդեն գերագույն սյուզերենին` Անիի թագավորությանը: Անիի արքա Սմբատ II Տիեզերակալը (977-989) պահանջեց ազատել Քարադուռի իշխանության տարածքը, բայց Բագրատը, Գուրգենը և Թեոդոսիոս III Կույրը չկատարեցին այդ պահանջը: Ավելին, նրանք ուխտադրուժ կերպով գերեցին բանակցությունների մեկնած արքայորդի Մուշեղին [8], որը, ամուսնացած լինելով Թեոդոսիոսի դստեր հետ և զգալով իրեն համեմատաբար ապահով, բանակցությունների նպատակով ժամանել էր աբխազական ճամբար: Այս ամենի արդյունքը եղավ 988 թ-ի հունվարին կայացած Գորիի ճակատամարտը, որտեղ Թեոդոսիոս III Կույրը ծանր պարտություն կրեց Անիի թագավորության բանակից ու գերվեց, իսկ Բագրատը և Գուրգենը հապճեպորեն նահանջեցին և հետագայում դադարեցրեցին ագրեսիվ գործողությունները Արտանուջի թագավորության նկատմամբ [9]:
Արդյունքում, թեև Արտանուջի թագավորության արևելյան սահմաններին առժամանակ խաղաղություն հաստատվեց, սակայն Բագրատի դիրքերը ամենևին էլ չթուլացան, քանի որ նախ վերջինս կրկին տիրեց Աբխազիային ու այն վերջնականապես կցեց իր թագավորությանը, իսկ հետո, և որը գուցե ավելի կարևոր էր, սկսեց վայելել անվերջ կերպով Արտանուջի թագավորությանը սպառնացող Բյուզանդիայի աջակցությունը: Միաժամանակ, սակայն, Բագրատը սկսեց իրեն չափազանց զգույշ պահել, քանի որ Բյուզանդիան այնուհանդերձ հեռու էր, իսկ Անիի թագավորության արքա էր հենց այդ ժամանակներում հռչակվել անչափ վճռականորեն տրամադրված Գագիկ I Մեծը (989-1020): Մեր կողմից ուսումնասիրվող թեմայի տեսակետից հետագա 10 տարվա միակ լուրջ դեպքը “Դեմետրեի գործ”-ն էր, երբ Բագրատի կողմն անցած Դեմետրե իշխանը վերջինիս հանձնեց Գագ և Շամշուլդե ամրոցները, ինչպես նաև Դմանիսը ու մի քանի այլ ամրացված կետեր: Այս դեպքում, սակայն, բավարար եղան նույնիսկ միայն Լոռու ու Խաչենի թագավորությունների ջանքերը և նույն 997 թ-ի ամռանը Դավիթ I Անհողիի (991-1048) գլխավորած Լոռու ու Խաչենի թագավորությունների միացյալ բանակը հետ գրավեց դրանք [10]:
_______________________
[1] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Քարթլիի ժամանակագրություն:
[2] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Քարթլիի ժամանակագրություն:
[3] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Քարթլիի ժամանակագրություն:
[4] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Քարթլիի ժամանակագրություն, Ստեփանոս Տարոնացի “Տիեզերական պատմություն”, Երևան 2000, գլուխ 19, Շապուհ Բագրատունի “Պատմություն Անանուն պատմիչի”, Երևան 1971, մաս 2:
[5] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Քարթլիի ժամանակագրություն:
[6] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Քարթլիի ժամանակագրություն, Ստեփանոս Տարոնացի “Տիեզերական պատմություն”, Երևան 2000, գլուխ 28, Շապուհ Բագրատունի “Պատմություն Անանուն պատմիչի”, Երևան 1971, մաս 2:
[7] Շապուհ Բագրատունի “Պատմություն Անանուն պատմիչի”, (ռուսերեն) Երևան 1971, մաս 2:
[8] Շապուհ Բագրատունի “Պատմություն Անանուն պատմիչի”, (ռուսերեն) Երևան 1971, մաս 2:
[9] Շապուհ Բագրատունի “Պատմություն Անանուն պատմիչի”, (ռուսերեն) Երևան 1971, մաս 2:
[10] Ստեփանոս Տարոնացի “Տիեզերական պատմություն”, Երևան 2000, գլուխ 30:
4) 1000 թ. – Դավիթ II Մեծը մահանում է, նրա թագավորության տարածքը ընկնում է Բյուզանդիայի տիրապետության տակ, իսկ “թագավոր Աբխազաց և Վրաց” տիտղոսի միակ տերն է մնում Բագրատը, որը դրանից հետո սկսում է միանձնյա կրել “թագավոր Աբխազաց, Վրաց” տիտղոսը` ստատիկ վիճակում ունենալով նաւ “թագավոր Հայոց” տիտղոսը:
Սրանով Արտանուջի թագավորությունը, ի դեմս արքայական տիտղոսի նոր կրողի, դե-յուրե միացավ Քարթլիի թագավորությանը, սակայն դե-ֆակտո կործանվեց, քանի որ նրա տարածքը անցավ Բյուզանդիային: Նույն կերպ 476 թ-ից հետո Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունը դե-յուրե միացավ Բյուզանդիային, քանի որ Հռոմեական կայսեր տիտղոսի միակ կրողը մնաց Բյուզանդիայի կայսրը, սակայն դե-ֆակտո կործանվեց, քանի որ նրա տարածքը անցավ գերմանական վարձկանների առաջնորդ Օդոակրի (476-490) ստեղծած պետությանը, իսկ 490 թ-ից` Օստգոթերի թագավորությանը:
Հատկանշական է, որ Քութայիսիի եկեղեցու պատին պահպանված մի վիմագրության մեջ, որը թվագրվում է 1002 թվականով, մինչ այդ միայն “թագավոր Աբխազաց” տիտղոսով բավարարվող Բագրատը հենց այդ տարում է առաջին անգամ բացահայտ կերպով իրեն կոչում. “թագավոր Աբխազաց և Վրաց”: Ընդ որում կրկին հատկանշական է, որ, ինչպես նշվեց վերևում, Անիի ուժեղ թագավորության առկայության պայմաններում տիտղոսի. “թագավոր Հայոց” մասը այնուհանդերձ առայժմ դեռևս մնում է ստվերում: Եվ այս տեսակետից ամենևին էլ պատահական չէ, որ ստատիկ վիճակում գտնվող. “թագավոր Հայոց” տիտղոսը ակտիվանում է միայն 1020 թվականից հետո, երբ Անիի թագավորությունը ըստ էության արդեն բաժանվել էր երկու մասի և կորցրել էր իր հզորության զգալի մասը: Այսպես, Քարթլիի թագուհի Մարիամը` Գուրգեն I-ի (1014-1027) կինը և Բագրատ II-ի (1027-1072) մայրը, 1030-ական թվականներով թվագրվող Մարմաշենի եկեղեցու վիմագիր արձանագրության մեջ արդեն անվանված է. “թագուհի Աբխազաց և Հայոց” [1]:
Բայց կար նաև մեկ այլ կարևոր հանգամանք: Կորցնելով իր բնօրրանը հանդիսացած տարածքների մի մասը` արդեն լավագույն դեպքում միայն դե-յուրե գոյություն ունեցող Արտանուջի թագավորությունը միայն էթնիկ տեսանկյունից չէ, որ սկսեց ձեռք բերել վրացական նկարագիր: Ի տարբերություն նախկինի, երբ վերջինիս տարածքի մեծ մասը կազմում էին հայկական հողերը և միայն փոքր մասը` վրացականը, այժմ նաև տարածքային ընդգրկման տեսանկյունից այս թագավորությունում վրացական, աբխազական ու ծանարական տարածքները սկսեցին գերակշռել, իսկ հայկական հողերը կազմեցին թագավորության տարածքի շատ փոքր մասը: Իր հերթին, կորցնելով հոծ հայաբնակ նահանգները` Բարձր Հայքի հյուսիսը, Տայքը և Գուգարքի արևմտյան գավառները, “թագավոր Վրաց, Աբխազաց և Հայոց” Բագրատ I-ը և նրա հետնորդները փաստորեն սկսեցին տիրել մի թագավորությունում, որի բնակչության մեծամասնությունը կազմում էր վրաց, ինչպես նաև արդեն գրեթե լրիվ վրացականացած աբխազա-ծանարական էթնոամբողջությունը: Նույն կերպ դե-յուրե Հռոմեական կայսրությունը, սակայն դե-ֆակտո միայն Բյուզանդիան, այն բանից հետո, երբ 476 թ-ին կորցրեց Ապենինյան թերակղզին, իր կազմում սկսեց ընդգրկել հիմնականում հունաբնակ տարածքները, որի արդյունքում հունական տարրը հռոմեականի նկատմամբ վերջնականապես ձեռք բերեց գերակշռություն` էթնոմշակութային տեսանկյունից վերջնականապես ստեղծելով հունական մի պետություն, որը ժամանակակիցների կողմից այնուհանդերձ շարունակվում էր ընկալվել որպես “Հռոմեական կայսրություն”:
Այսպիսով այս փուլում Քարթլիի թագավորության արքաները, որոնց նախորդներ Արտանուջի թագավորության արքաները միայն ձևականորեն էին “թագավոր Վրաց” և այդ կոչումը կրում էին միայն Վրաստանի տարածքի նկատմամբ իրենց հավակնությունները հիմնավորելու նպատակով, աստիճանաբար վրացականացան ու դարձան վրացիների թագավորներ, քանի որ սկսեցին իշխել մի պետությունում, որի մեծ մասը կազմված էր վրացական տարածքից, և իրենց տիրապետության տակ ունենալ հպատակների մի ամբողջություն, որի մեծ մասը վրացներ էր:
Այս տեսակետից հատկապես ուշագրավ է Օրբելյանների վարքագիծը, որոնք մի կողմից ավանդական կերպով հանդիսանում էին Քարթլիի արքաների հակառակորդները դեռևս 987-988 թվականներից, մյուս կողմից էլ չէին ենթարկվել Քարթլիի գահատոհմի “վրացականացման” գործընթացին և այս պետությունը դեռևս ավանդականորեն ընկալում էին որպես ամենից առաջ հայերի պետություն: Այս առումով արժանահիշատակ է դե-յուրե Քարթլիի թագավորության կազմում գտնվող Քարադուռի իշխանության ապստամբությունը և վերջինիս դե-ֆակտո անկախ կարգավիճակը այս թագավորության կազմում 1039-1058 թվականներին:
1039-1058 թվականների Քարթլիի թագավորությունում բռնկված Օրբելյանների ապստամբությունը երբեք չի դիտարկվել որպես հայերի լայն մասնակցությամբ իրականացված ապստամբություն և երբևիցե չի ընկալվել որպես հայոց պատմության բաղկացուցիչ մաս, թեև ապստամբների հիմնական մասը հայեր էին ու այն ծավալվում էր հոծ հայկական բնակչություն ունեցող բնիկ հայկական տարածքում` Գուգարքի հյուսիսային շրջաններն ընդգրկող Քարադուռի Օրբելյանների իշխանությունում: Քարթլիի թագավորությունում հայերի և վրացիների միջև սրված հարաբերությունները, որոնք ի վերջո հանգեցրեցին հայկական տարածքներում բռնկված ապստամբության, ունեին խորը արմատներ և հարցը չի կարող իր բավարար բացատրությունը ստանալ լոկ Քարթլիի թագավորության ֆեոդալական բնույթի կամ Լիպարիտ Քաջ Օրբելյանի (1021-1058) փառասիրական նկրտումների մասին ընդհանուր դատողություններով:
Իրականում ապստամբության համար հիմք հանդիսացավ վերևում արդեն իսկ քննարկված գործընթաց` Արտանուջի թագավորության վերաճումը Քարթլիի թագավորության և վրացիների, աբխազների ու ծանարների միաձուլումը, որի արդյունքում նախկինում առաջնային տեղ և դեր ունեցող հայ ազնվականները մղվեցին հետին պլան: Այս գործընթացը սկսվեց դեռևս Բագրատ I-ի թագավորության կեսերից, որը ոչ միայն աստիճանաբար իր հենարանը դարձրեց աբխազներին ու վրացիներին, այլև սկսեց բռնություններ գործադրել նաև հենց իր տոհմակիցների նկատմամբ (օրինակ` Արտանուջի դքսության անեքսիան և նրա տիրակալների ձերբակալումն ու սպանությունը): Նկարագրված գործընթացը իր զարգացումը ստացավ հատկապես Բագրատ II-ի (1027-1072) երկարատև իշխանության ընթացքում, այն դեպքում, երբ ժամանակակիցների հոգեբանության մեջ Բագրատ II-ի թագավորությունը դեռևս ընկալվում էր որպես մի թագավորություն, որտեղ առաջնային դերը պետք է պատկաներ հայերին: Եվ հենց այդ տրամադրությունների կրողը հանդիսացավ Քարադուռի իշխանությունը, որի իշխան Լիպարիտը, ուղղորդելով հայերին, անջատվեց Քարթլիի թագավորությունից:
Ավելին, ինչպես նշում է ակադեմիկ Հ. Մանանդյանը. “Մորական կողմից լինելով Բագրատունի` Օրբելյանները բնականաբար կարող էին համարել նաև իրենց սեփականությունը ոչ միայն Լոռին ու Ձորագետը, այլ նաև Անի քաղաքն ու Շիրակը” [2]: Կարծում ենք, սակայն, որ արմատներով Մամիկոնյաններից սերող [3] Օբլեյանները կարող էին. “իրենց սեփականությունը համարել” ոչ միայն նշված տարածքները, այլ ունենալ նաև ավելի հեռուն գնացող ծրագրեր, ի դեմս արքայական տիտղոս ձեռք բերելուն:
Այս պայմաններում, երբ Քարթլիի թագավորության Բագրատունիների արքայատոհմը Բագրատ II-ի օրոք վերջնականապես կորցրեց իր հայականությունը, իսկ հայերն էլ սկսել էին ըստ էության սպառնալ Քարթլիի թագավորության ամբողջականությանը, Քարթլիի արքան վերջնականապես սկսեց հենվել իրենց ընդհանուր թվով թագավորությունում հայերին գերազանցող վրացիների, աբխազների և ծանարների վրա: Արդյունքում XI դարի երրորդ քառորդում Քարթլիի թագավորությունուն հայերի ունեցած դերն ու նշանակությունը զգալիորեն ընկավ:
_______________________
[1] Կոստանյանց Կ. “Վիմական տարեգիր”, Ս. Պետերբուրգ 1913, էջ 18, Ղ. Ալիշան “Շիրակ”, Վենետիկ 1881, էջ 149:
[2] Մանանդյան Հ. Հ. “Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության”, հ. 3, Երևան 1945-1957, էջ 115:
[3] Toumanoff C. “The Mamikonids”, Venise 1969, p 125-138:
5) 1044 թ. – Գագիկ II-ի (1041-1044) գերվելուց հետո “թագավոր Հայոց” տիտղոսը արդեն համահավասար հիմքով սկսում է պատկանել ինչպես Կարսի և Լոռու թագավորությունների արքաներ Գագիկին (1029-1065) և Դավիթ I Անհողիին [1], այլև արժանահիշատակ Բագրատի թոռ Բագրատ II-ին (1027-1072):
Այսպիսով, եթե նախկինում Քարթլիի արքաների տիտղոսների շարքում. “թագավոր Հայոց”-ն ուներ ոչ միայն ստատիկ, այլև երկրորդական բնույթ, քանի որ կային տիտղոսի իրական կրողները ի դեմս Անիի թագավորության գահակալների, որոնք բարձր էին կանգնած Քարթլիի արքաներից նաև ֆեոդալական գահակարգում, ապա այժմ նույն այդ Քարթլիի թագավորության արքաները դառնում են տիտղոսի համահավասար կրող Կարսի և Լոռու թագավորությունների արքաների հետ միասին: Ավելին, Կարսի և Լոռու թագավորությունները թույլ էին Քարթլիի թագավորությունից առանձին առանձին վերցրած, ինչը բոլոր հիմքերը տալիս էր Բագրատ II-ին հենց իրեն համարել տիտղոսի փաստացի և առաջնային կրող: Ճիշտ է, հեռավոր Կեսարիայում Գագիկ II-ը կամ արդեն ուղղակի Գագիկը (1044-1079) դեռևս կարող էր հավակնել այս տիտղոսին, սակայն դե-յուրե և դե-ֆակտո նա զրկվել էր դրանից 1044 թ-ին և այդ ամենն արդեն ոչ մի գործնական նշանակություն չուներ:
6) 1065 թ. – Կարսի թագավորության անկումից հետո “թագավոր Հայոց” տիտղոսը կրկին համահավասար հիմքով սկսում է պատկանել արդեն միայն Լոռու թագավորության արքա Գուրգեն II-ին (1048-1089) [2] և Բագրատ II-ին:
Այսպիսով, Քարթլիի արքան ավելի ու ավելի շատ է սկսում ինչպես դե-յուրե, այնպես էլ դե ֆակտո կրել նաև. “թագավոր Հայոց” տիտղոսը, միանգամայն հիմնավորված կերպով ներկայանալով որպես. “թագավոր Աբխազաց, Վրաց և Հայոց”:
7) 1079 թ. – Մահանում է տիտղոսի հնարավոր հավակնորդ Գագիկը, իսկ նույնիսկ արդեն Կեսարիայի գահից էլ զրկված նրա որդիները զոհվում են մի քանի տարի անց:
8) 1089 թ. – Սելջուկա-Վրացական I պատերազմի ավարտ: Քարթլիի թագավորությունը վերջնականապես ընդունեց Սելջուկյան սուլթանության գերիշխանությունը` վերջինիս զիջելով Քարադուռի իշխանության տարածքը [3]:
Վերևում նկարագրված քայլով Գեորգի II-ը (1072-1089) միանգամից երկու նպատակի հասավ: Մի կողմից հաշտություն կնքվեց Սելջուկյան սուլթանության հետ մի տարածքի հաշվին, որտեղ իր ազդեցությունը այսպես թե այնպես անչափ թույլ էր, մյուս կողմից էլ դրա արդյունքում Օրբելյանները լքեցին հայրենի կալվածքները, տեղափոխվեցին Քարթլի և հայկական ըմբոստ տարրի դերը թագավորությունում ավելի թուլացավ:
9) 1118 թ. – Քարթլիի արքա Դավիթ I Շինարարը (1089-1125) հետ է գրավում Լոռու թագավորության տարածքի զգալի մասը Սելջուկյան սուլթանությունից, այլ արդյունքների թվում նաև հասնելով նրան, որ Լոռու թագավորության համիշխան արքաներ, եղբայրներ Աբբաս I-ը (1089-1113, 1113-1145` համիշխան) և Դավիթ II-ը (1113-1145` համիշխան) վերջնականապես զրկվում են նաև թեկուզ արդեն վաղուց նոմինալ կարգով, բայց այնուհանդերձ իրենց պատկանող. “թագավոր Հայոց” տիտղոսից:
Այսպիսով, Քարթլիի արքան վերջնականապես դառնում է. “թագավոր Հայոց” տիտղոսի միակ կրողը, ի դեմս Դավիթ I Շինարարին ու նրա հաջորդներին պատկանող “թագավոր Աբխազաց, Վրաց, Առանաց, Կախաց ու Հայոց, Շիրվանշահ և Շահնշահ” տիտղոսի: Ընդ որում այս արքան ամուսնացած էր Լոռու թագավորության արքա Գուրգեն II-ի աղջկա հետ և հենց այդ ամուսնությունից ծնված արքաներին էր հետագայում վիճակված բազմել Քարթլիի գահին, այնպես որ տիտղոսի ձևակերպումը Հայաստանի մասով կրկնակի հիմնավորված էր: Իսկ Քարթլիի թագավորության տիտղոսում “Հայոց”-ի մասի կարծես թե հետ մղումը այս պարագայում բացատրվում է նրանով, որ քննարկվող ժամանակահատվածում “Վրաց” բաղադրիչը կարծես թե սկսել էր մեկնաբանվել և, Դավիթ I Շինարարի նվաճողական ձգտումների ֆոնի վրա տիտղոսում ընդգծելով նաև “Առան”-ի, ի դեմս Կամբեճան-Հերեթիի թագավորության ու “Կախաց”, ի դեմս Կախեթիի իշխանության առկայությունը, ցույց էր տալիս դրանց նկատմամբ Քարթլիի գահակալների իրավունքները:
Սկսած այս ժամանակից և գրեթե մեկ հարյուրամյակ Քարթլիի թագավորությունում 1089 թվականից հետո թուլացած հայերի դերը կտրուկ և ավելի մեծ չափով սկսում է մեծանալ ու պետությունը ըստ էության դառնում է նաև հայերի պետական միավորը ինչպես դե-յուրե, այնպես էլ դե-ֆակտո: Իրենց տիրույթներին կրկին տեր են դառնում նաև Օրբելյանները և Քարադուռի իշխանությունը, թեև չի հասնում նախկին հզորությանը, բայց այնուհանդերձ բավականին ազդեցիկ դիրք է գրավում:
10) 1177 թ. – Քարթլիի արքա Գեորգի III-ի (1156-1184) դեմ բռնկված Քարադուռի իշխանության Օրբելյանների հերթական ապստամբությունը ճնշվում է և իշխանությունը կրկին լիկվիդացվում է:
Արդյունքում, թեև ապստամբության ճնշման գործում զգալի աջակցություն ցուցաբերեցին նաև սկզբում ապստամբությանը մասնակցած, բայց հետո Քարթլիի արքայի կողմը անցած մանր ու միջին հայ ազնվականները, սակայն Գեորգի III-ը հետևողական պայքար սկսեց հայերի ազդեցության սահմանափակման ուղղությամբ: Հանդիսանալով արական գծով Հյուսիսային Բագրատունիների տոհմի վերջին ներկայացուցիչը` Գեորգի III-ը սկսեց շատացնել ղփչախական ուժերը Քարթլիի թագավորության բանակում և մի քանի տասնյակ հազարի հասնող այս ռազմիկները վերջնականապես ամրապնդեցին արքայական իշխանությունը Քարթլիի թագավորությունում: Միաժամանակ կարևոր է փաստել, որ Հյուսիսային Բագրատունիների ավանդույթների շարունակման տեսանկյունից հենց այս ժամանակ էլ դադարեց այս տոհմի գոյությունը Քարթլիի թագավորությունում, քանի որ, ինչպես արդեն ասվեց, առանց այդ էլ հայերին խիստ սառը վերաբերվող Գեորգի III-ը արական գծով ժառանգ չուներ:
11) 1184 թ. – Թամարա (1184-1213) թագուհու օրոք, ի տարբերություն նախորդ շրջանի, հայկական տարրի դերը Քարթլիի թագավորությունում կրկին զգալիորեն մեծացավ, թեև իր տեսակարար կշռով նախկինին այն այդպես էլ չգերազանցեց:
1213 թ-ով կարելի է ամրագրել հայկական տարրի վերջին այս վերելքի գագաթնակետը, այն էլ ի հաշիվ Քարթլիի թագավորության կազմում հոծ հայաբնակ շրջանների ընդգրկման, որից հետո կրկին սկսվելու էր անկումը: Զաքարե Մեծ Զաքարյանի մահից հետո վրացադավանությունն ընդունած վերջինիս եղբայր Իվանե Զաքարյանը դադարեց հենվել հայերի վրա, իսկ հաջորդ տասնամյակներում էլ գահը զբաղեցրած ալան հորից սերված Գեորգի IV Լաշան (1213-1222), ինչպես նաև թագուհի Ռուսուդանը (1222-1245) ոչ միայն մեծ հաշվով անճարակ տիրակալներ էին, այլ նաև արդեն ըստ էության ոչ մի կապ չունեին Հյուսիսային Բագրատունիների ավանդույթների հետ ոչ հոգևոր ու ոչ էլ նույնիսկ գենետիկ իմաստով: Մի կողմից այս հանգամանքը, իսկ մյուս կողմից էլ Հայաստանի ու Վրաստանի նվաճումը մոնղոլների կողմից և Քարթլիի թագավորության թուլացումն ու հոծ հայաբնակ շրջաններից վերջինիս կրկին զրկվելը ստեղծեցին մի վիճակը, երբ Քարթլիի արքաները վերջնականապես դարձան վրացի, իսկ Քարթլիի թագավորությունն էլ հիմնականում արդեն վերածվեց վրացիների պետության: Այս պայմաններում ոչինչ չէր կարող փոխել արդեն նույնիսկ Դավիթ V Վահրամուլի (1247-1270) գահակալումը, թեև այն տեղի ունեցավ հայերի ակտիվ աջակցությամբ [4]:
Սրանով Քարթլիի թագավորության գահին Հյուսիսային Բագրատունիների պատմությունը կարելի է համարել ավարտված, թեև հարկ է նշել, որ ինչպես այս դեպքերին անմիջականորեն հաջորդած ժամանակաշրջանում, այնպես էլ հետագա հարյուրամյակներում հայերը շարունակեցին խիստ կարևոր դեր խաղալ վրաց պետական միավորների կյանքում:
Ընդհանրացնելով շարադրանքը կարող ենք ամրագրել, որ XIII դարի կեսերին Քարթլիի թագավորության արքաները, որոնց նախորդները ի դեմս Արտանուջի թագավորության արքաների միայն ձևականորեն էին “թագավոր Վրաց” և այդ կոչումը կրում էին միայն Վրաստանի տարածքի նկատմամբ իրենց հավակնությունները հիմնավորելու նպատակով, աստիճանաբար վրացականացան ու վերջնականապես դարձան վրացիների թագավորներ, քանի որ սկսեցին իշխել մի պետությունում, որի մեծ մասը կազմված էր վրացական տարածքից, և իրենց տիրապետության տակ սկսեցին ունենալ հպատակների մի ամբողջություն, որի մեծ մասը վրացի էր:
Հենց այս ժամանակից էլ արդեն լիարժեք կերպով կարելի է խոսել Քարթլիի թագավորության գահին Վրաց Բագրատունիների առկայության մասին, ինչն արդեն մեր կողմից ուսումնասիրվող թեմայի շրջանակներից դուրս է:
_______________________
[1] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Քարթլիի ժամանակագրություն:
[2] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Քարթլիի ժամանակագրություն:
[3] “Քարթլիս-Ցխովրեբա” Քարթլիի ժամանակագրություն:
[4] Մաղաքիա աբեղա “Նետողաց ազգի պատմությունը” (ռուսերեն), Մոսկվա 1871, մաս 10:
Օգտագործված հիմնական գրականություն
1. Ալիշան Ղ. “Շիրակ”, Վենետիկ 1881
2. Բաբայան Լ. Հ. “Դրվագներ Հայաստանի զարգացած ֆեոդալիզմի դարաշրջանի պատմագրության”, Երևան 1981
3. Բոռնազյան Ս. Վ. “Հայաստանը և սելջուկները XI-XII դդ.”, Երևան 1980
4. Գրիգորյան Գ. Մ. “Սյունիքը Օրբելյանների օրոք (XIII-XV դարեր)”, Երևան 1981
5. Երեմյան Ս. Տ. “Հայաստանն ըստ “Աշխարհացույցի”“, Երևան 1963
6. Լեո “Հայ ժողովրդի պատմություն”, երկերի ժողովածու 10 հատորով, Երևան 1960-1989
7. Կոստանյանց Կ. “Վիմական տարեգիր”, Ս. Պետերբուրգ 1913, էջ 18,
8. Հակոբյան Մ. Ի. “Հայ ժողովրդի ռազական տարեգիրք”, Երևան 2007-2009
9. Հարությունյան Բ. Հ. “Քաղաքները և արհեստները Հայաստանում IX-XIII դդ”, 2 հատոր, Երևան 1958-1964
10. Հարությունյան Հ. Ա. “Հայաստանը IX-XI դդ.”, Երևան 1959
11. Ճանաշյան Հ. Մ. “Դավիթ Կյուրողապատ”, Վենետիկ 1972
12. Մաթևոսյան Ռ. Ի. “Տաշիր-Ձորագետ”, Երևան 1982
13. Մանանդյան Հ. Հ. “Քննական տեսություն հայ ժողովրդի պատմության”, հ. 1-5, Երևան 1945-1957
14. Մարգարյան Հ. Գ. “Հյուսիսային Հայաստանի և Վրաստանի XII դարի պատմության մի քանի հարցեր”, Երևան 1980
15. Մելիք-Բախշյան Ս. Տ. “Հայաստանը VII-IX դարերում”, Երևան 1968
16. Մելիք-Բախշյան Ս. Տ. “Հայ ժողովրդի պատմություն”, Երևան 1963
17. Շահնազարյան Ա. Ի. “Վահրամյանների իշխանությունը”, Երևան 1990
18. Սվազյան Հ. Ս. “Աղվանից աշխարհի պատմություն”, Երևան 2006
19. Տաբաղուա Ի. Մ. “Վրաստանը Եվրոպայի արխիվներում և գրապահոցներում XIII-XVI դդ”, Թբիլիսի 1984
20. Տեր-Ղևոնդյան Ա. Ն. “Արաբական ամիրայությունները Բագրատունյաց Հայաստանում”, Երևան 1965
21. Տեր-Ղևոնդյան Ա. Ն. “Հայաստանը VI-VIII դդ”, Երևան 1996
22. Վարդանյան Վ. Մ. “Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորությունը”, Երևան 1969
23. Ուլուբաբյան Բ. Ա. “Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը”, Երևան 1994
24. Ուլուբաբյան Բ. Ա. “Դրվագներ Հայոց արևելից կողմաց պատմությունից (V-VII դարեր)”, Երևան 1981
25. Ուլուբաբյան Բ. Ա. “Զրուցարան”, Երևան 1991
26. Ուլուբաբյան Բ. Ա. “Խաչենի իշխանությունը X-XVI դարերում”, Երևան 1975
27. Анчабадзе Э. В. “Дружба извечная, нерушимая”, Сухуми 1972
28. Анчабадзе Э. В. “Из истории средневекавой Абхазии”, Сухуми 1959
29. Анчабадзе Э. В. “Очерк этнической истории абхазского народа”, Сухуми 1972
30. Бердзишвили Н. А. “История Грузии”, Тбилисси 1962
31. Василев А. А. “История Византийской Империи”, Санкт-Петербург 1998
32. Гордлевский В. Д. “Государство Селджукидов Малой Азии”, Москва-Ленинград 1941
33. Дашков С. Б. “Императоры Византии”. Москва 1996
34. Кулаковский Ю. А. “История Византии”, Москва 1996
35. Марр Н.Я. “Аркаун”, Византийский ветсник 1905, том XIII.
36. Меликашвили Г. “Очерк истории Грузии”, Тбилисси 1989
37. Юзбашян К.Н. “Армянские государства эпохы Багратидов и Византия IX-XI вв.”, Москва 1988
38. Раийс Т. Т. “Византия”, Москва 2006
39. Раийс Т. Т. “Селджуки”, Москва 2004
40. Шамба Т.М. “Правовые основы государственности и суверенитета”, www abkhazia.narod.ru
41. Tapsell R. Monarchs, Rulers, Dinasties and Kingdoms of the world. London, 1983.
42. The International Who's Who. London, 1960 - 97.
43. The International Year Book and Statesmen's Who's Who. London, 1961 - 96.
44. Toumanoff C. “The Mamikonids”, Venise 1969,
45. Who's Who. London-New York. 1962 - 97.
Օգտագործված սկզբնաղբյուրներ
1. Անանիա Շիրակացի “Մատենագրություն”, Երևան 1979
2. Աննա Կոմենոս “Ալեքսիական” (ռուսերեն), Մոսկվա 1965
3. Հովհաննես Դրասխանակերտցի “Հայոց պատմություն”, Երևան 1996
4. Հովհաննես Սիկլիցես “Համառոտություն պատմության”, Երևան 1979
5. Ղազար Փարպեցի “Հայոց պատմություն”, Երևան 1982
6. Մատթեոս Ուռհայեցի “Ժամանակագրություն”, Երևան 1973
7. Մովսես Խորենացի “Հայոց պատմություն”, Երևան 1997
8. Ստեփանոս Տարոնացի “Տիեզերական պատմություն”, Երևան 2000
9. Մաղաքիա աբեղա “Նետողաց ազգի պատմությունը” (ռուսերեն), Մոսկվա 1871
10. Շապուհ Բագրատունի “Պատմություն Անանուն պատմիչի” (ռուսերեն), Երևան 1971
11. Ստրաբոն “Աշխարհագրություն”, Երևան 1940
12. Վարդան Արևելցի “Տիեզերական պատմություն”, Երևան 2001
13. Փավստոս Բյուզանդ “Հայոց պատմություն”, Երևան 1987
14. “Քարթլիս-Ցխովրեբա”, Երևան 1934-1936
Լիոն ջան: Այս խեղաթյուրման հարցում մեր ժողովուրդն էլ է մողավոր:
Բանը նրանումն է, որ զուտ տեղանունը` Վիրք, բառիս բուն իմաստով նշանակում է վերևի տարածք: Այդ տարածքում էլ ապրում էին Վիրացիք (վիրահայք) - վրացիք: Ու վրաստան անվանումը ուղղակի վերաբերվում էր հայոց աշխարհի ամենահյուսիսային հողերին (դրանք դու նկարագրել ես): բացի այդ, եթե չեմ սխալվում հայաստանում ընդունված է եղել "անպետք" մարդկանց աքսորել հյուսիս, կամ էլ իրենք էին փախչում կովկասյան լեռները:
Արդյունքում ստացվեց այնպես, որ ժամանակի ընթացքում Վիրք և Վրաստան սկսեցին անվանել ոչ միայն հյուսիսային տարածքները, այլև Իբերիայի և Քարթլիի տարածքները: Ու ստացվեց, որ Վրացական թագավորությունը հայկական չի, այնինչ Վիրքի բնակչության մասին հնում երբեք չի նշվել, որ դրանք հայեր չեն ;) Վիրք-Վրաստանը ընդամենը ներկաիս Վրաստանի հայկական հատվածներն էին (այն ժամանակվա հայկական հատվածներն ավելի ընդարձակ էին, քան ներկայինս): Մասնավորապես կարելի է պնդել, որ քուրից ներքև հայկական տարածքներ են եղել:
Սա մենակ կարծիք չի, կարող եմ տրամաբանական փաստարկներ բերել, բայց ազնվորեն ասեմ` ալարում եմ էդքան գրեմ (մատս դուրս ա ընկել` ցավում ա :D)
Հաաա, մատի պահը լուրջա, ես էլ ասում եմ ինչու ես վերջին ժամանակներս ֆորումում պասիվացել :) Վրաստանի մասին ասածիդ պահով կարծում եմ մեծապես ճիշտ ես, բայց խնդիրը ծանր տեսք ստացավ հատկապես խորհրդային տարիներին ու առանձնապես 30-60-ական թվականներին: Հասկանալի է, Ստալին, վրացիներ... այս պայմաններում հայ գիտնականները ոչ մի շանս չունեին Արտանուջի թագավորության համար պայքարելու, մանավանդ, որ ֆոնը այն ժամանակվա սովետի գաղափարախոսության համար ուղղակի հիանալի էր - Անին հայերինն է, Արտանուջը` վրացիքինը, Խաչենի թագավորությունն էլ, որպես "Աղվանք"` ադրբեջանցիքինը - ու կռվում էին երեք "եղբայրական" ժողովուրդները ընդդեմ ընդհանուր թշնամու, ամեն մեկը ուներ իր պետությունը... ուղղակի դասական գաղափարական կլիշե է և այս ֆոնին, ընդգծում եմ կրկին, հատկապես վրացիքի տիտղոսային դերով Անդրկովկասի պատմության բնագավառում, ոչ-ոք այլ բան չէր կարող գրել:
Ինչպես ցույց եմ տալիս հոդվածում` իրավիճակը գործնականում լրիվ այլ տեսք ուներ, որը սովետի ժամանակ աչքաթող է արվել: Տեսնենք - այս ամսվա 20-22-ին քննարկվելու է գիտաժողովին ներկայացված նյութերի, այդ թվում նաև այս հոդվածի ճակատագիրը ՀՀ ԳԱ-ում, տեսնենք, կանցնեմ հաջորդ փուլ, թե ոչ...
ՄԻանշանակ համամիտ եմ, որ սովետական տարիներին ահավոր կերպով խեղոթյուրվել է ոչ միայն այդ, այլև ողջ հայոց պատմությունը` Ուրարտու-ից սկսած: Հիմա էնքան "հիմնավորված և ընդունված" կեղծիքներ են կուտակվել այս տասնամյակների ընթացքում, որ այդ կեղտի տակից դուրս գալը այդքան էլ հեշտ չի: Իսկ դուրս գալը թողել են ջահելներին, ինչպես միշտ ;)
Էդ մեղմ է ասված. "թողել են" - նույն այդ ջահելներին ամեն կերպ խանգարում են: Բա ոնց, հանկարծ ու կպարզվի, որ այդ ջահելները բաներ են ասում, որոնք իրենց մտքով չի անցել, իսկ իրենք արդեն դոկտորներ ու նույնիսկ ակադեմիկնր են - ոնց կլինի, բա ամոթ չի? :)
Էդ մեղմ է ասված. "թողել են" - նույն այդ ջահելներին ամեն կերպ խանգարում են: Բա ոնց, հանկարծ ու կպարզվի, որ այդ ջահելները բաներ են ասում, որոնք իրենց մտքով չի անցել, իսկ իրենք արդեն դոկտորներ ու նույնիսկ ակադեմիկնր են - ոնց կլինի, բա ամոթ չի? :)
Տենց էլ կա:
Ես միշտ ասել եմ, որ մեր ԳԱ-ի ծերակույտը ոչ միայն այլևս չի նպաստում գիտության զարգացմանը այլև նույնիսկ մտածված կերպով խանգարում է:
Կան մարդիկ, որ այնպես ամուր են կառչել իրենց առթոռենրից ու կոչումներից, սուտ հեղինակությունից, որ պատրաստ են անտասելու, խեղելու և աղավաղելու նույնիսկ սեփական ազգի պատմությունը:
Ընդհանրապես ակադեմիական կրթական համակարգը իր դրական կողմերով հանդերձ ունի նաև մի մեծ բացասական կողմ` արգելակման համակարգ է հանդիսանում գիտական նոր նվաճումների և բացահայտումների համար, ինչպես նաև գիտական մտքի հանճարների կյանքն է կարճացնում` ավելորդ ժամանակ խլելով պարտադիր ժամկետային ուսմար համար:
Ներկայումս առօրեական դարձած շատ և շատ գիտելիքներ և դրանց կիրառություները ժամանակին դաժանորեն հերքվում և հալածվում էին պաշտոնական գիտության կողմից: Ճիշտ է ժամանակները փոխվել են, փոխվել է գործելակերպը, բայց սկզբունքային ոճը չի փոխվել` "տեղյակ չենք, չենք հասկանում, շահ չունենք ուրեմն այդպսի բան չկա, այդպիսի բան չի կարող լինել": Սա թերևս մարդկային կոնսերվատիվ կաղապարված գիտակցության դրսևորումներից մեկն է: Մարդը միշտ էլ քաշվել է, վախեցել է, փորձել է հերքել այն, ինչը չի հասկացել կամ չի ընդունել:
Ու ամենահետաքրքիրը գիտես որն է? Ամեն կերպ, նույնիսկ ատամներով կառչելով խանգարում են նոր մտքի կայացմանը, բայց արդեն կայացած ու փառքի հասած մտքին, որին երեկ նույն կերպ խանգարում են, ճաճանչափայլ աչքերով գովում են ու կանգնում կողքը, որը նրա փառքից մի մասնիկ էլ իրենց հասնի: Ու ամենացավալին էնա, որ էդ նոր մտքի հեռանալուց հետո այնպես դոգմատիկ են սկսում առաջ տանել վերջինիս գաղափարները, Հռոմի պապից ավելի կաթոլիկ տեսքով, որ նորից բացասական էֆեկտի են հասնում` խանգարելով նոր ջահելներին ու կանգնեցնելով գիտության զարգացումը...
Ու ամենահետաքրքիրը գիտես որն է? Ամեն կերպ, նույնիսկ ատամներով կառչելով խանգարում են նոր մտքի կայացմանը, բայց արդեն կայացած ու փառքի հասած մտքին, որին երեկ նույն կերպ խանգարում են, ճաճանչափայլ աչքերով գովում են ու կանգնում կողքը, որը նրա փառքից մի մասնիկ էլ իրենց հասնի: Ու ամենացավալին էնա, որ էդ նոր մտքի հեռանալուց հետո այնպես դոգմատիկ են սկսում առաջ տանել վերջինիս գաղափարները, Հռոմի պապից ավելի կաթոլիկ տեսքով, որ նորից բացասական էֆեկտի են հասնում` խանգարելով նոր ջահելներին ու կանգնեցնելով գիտության զարգացումը...
Դե մեր օլիգարխներից են սովորել. մեջը փայ չունեն` չեն անում: Այ եթե նոր գաղափարների վրա կարողանում են իրենցը չանտեսելով ավելացնել արդեն իսկ վաղուց խամրած և կեղծ սեփական փայլը, կարողանում են տաքացնել սեփական եսը ու լցնել սեփական գրպանը, ապա այդ դեպքում կարող է ինչ-որ կերպ աջակցեն: Բայց, ինչպես դու ես ասում, միայն սկզբնական փուլում: Դրանից հետո իրենց իսկ դատարկությունը թույլ չի տալիս, որ զարգացում ապահովեն:
Հայերը մարդկության գիտակցական պատմության սկզբից ապրել են Հայկական լեռնաշխարհում: Հայ ժողովուրդը աշխարհի հնագույն ժողովուրդներից մեկն է, որի մասին հիշատակությունները հանդիպում են արդեն առաջին շումերական, աքքադական և էբլայական սեպագրերում: Արդեն մարդկության պատմության արշալուսին շումերական տիրակալները փորձեցին հպատակեցնել Հայկական լեռնաշխարհը և իրենց տիրապետության տակ գցել հայոց առաջին պետական միավորը՝ Արատտայի քրմապետությունը:
… “Քաղաքից տեղում էին նետեր, ինչպես անձրևն ամպերից, պարսատիկների քարերն անձրևի կաթիլների պես քաղաքի (նկատի է ունեցվում Արատտայի մայրաքաղաք Մեծամորը – Մ.Հ.) պարիսպներից թափվում էին ամբողջ տարին՝ աղմկոտ սուլոցով: Օրերն անցնում էին, ամիսները՝ երկարում, տարին բոլորեց մի ամբողջ շրջան”,- տխրությամբ և իրենց կրած անխուսափելի անհաջողության գիտակցմամբ հայտնում էին շումերական տրտմած արձանագրությունները: Ի վերջո արշավանքը նախաձեռնած Ուրուկի կառավարիչ Էնմերքարը ստիպված եղավ նահանջի հրաման տալ…
Հայերը, հետագայում էլ բազմիցս հաջողությամբ ետ են մղել տարածաշրջանային գերիշխանության հասած այնպիսի պետությունների ոտնձգությունները, ինչպիսիք էին Աքքադը, Բաբելոնը, Ասորեստանը, Խեթթին, Եգիպտոսը, Մարաստանը, Աքեմենյան Պարսկաստանը, Սելևկյան թագավորությունը, Պոնտական թագավորությունը, Պարթևական թագավորությունը, Հռոմը, Սասանյան Պարսկաստանը և այլն: Ընդ որում հաճախ, ետ մղելով գիշատիչ հարևանների ոտնձգությունները, հայերն իրենք են անցել հարձակման՝ այդ ընթացքում բազում անգամ իրենք հասնելով տարածաշրջանային գերիշխանության:
Գրեթե հնարավոր չէ գտնել նվաճումների ուղին բռնած եվրասիական որևէ մի ազգ, որը փորձած չլինի այս կամ այն ուժգնությամբ հարձակվել Հայաստանի վրա: Հայոց ռազմիկների քաջությանը, արքաների խիզախությանը և ժողովրդի քաջասրտությանը բախվելով հաճախ են փոշիացել այնպիսի հզոր քոչվորնրի հորդաներ, ինչպիսիք են ամորիացիները, կիմերները, սկյութները, սարմատները, (մասագետները), մազքութները, հոները, խազարները և այլն: Տարբեր ժամանակաշրջաններում Հայոց կանոնավոր բանակի թվաքանակը սովորաբար տատանվել է 100-120.000-ի շրջանակներում, սակայն հայրենական պատերազմների ժամանակ, իսկ հայ ժողովուրդը սովորաբար հենց այդպիսի պատերազմներ էր մղում, այն համալրվում էր ժողովրդական աշխարհազորով:
Հնագույն ժամանակներում ողջ աշխարհում թնդում էր հայոց մարտակառքերի փառքը: Ինչ արժեն միայն հիշատակությունները “Կարդու”-ների, Բաբելոնի հզոր թագավորությունը տապալած ու տեղական աղբյուրներում որպես “Կասու” անվանված հայերի, դեպի արևելք տեղի ունեցած արիական արշավանքների կամ հզոր Եգիպտոսի ջախջախման մասին, մի ջախջախում, որն իրականացրեցին հայերը՝ եգիպտական աղբյուրներում հիշատակվող “Հայք”-երը: “…Այս ժամանակներում աստված չգիտես ինչու զայրացավ և արևելքի երկրներից մեր երկրի վրա անակնկալ հարձակվեցին անհայտ ծագումով, սակայն մեծ քաջության տեր մարդիկ”,- հայտնում է հինեգիպտական պատմիչ Մանեթոնը և ավելացնում է, որ հզոր զինվածություն ու մարտավարական բարձր հատկանիշներ ունեցող այս մարդիկ տիրեցին Եգիպտոսին բավականին երկար ժամանակ:
Հին և Միջին դարերում մեծ հարգանք էր վայելում Հայոց այրուձին, որն իր կազմում ուներ ծանր և թեթև զինված հեծյալներ: Հայոց ծանր հեծյալների մոտ հանդիպում է ծանր հանդերձանքի և ճկունության այն հիանալի համակցությունը, որը հնարավորություն էր տալիս մի կողմից կիրառել ծանր հեծյալի առավելությունները, մյուս կողմից էլ ՝ հնարավորինս զերծ մնալ վերջինիս բնորոշ թերություններից: Մասնավորապես Հայոց ծանր հեծյալերը ոչ այնպես անհեթեթորեն ծանր էին հանդերձավորված, ինչպես ասենք պարթևները, սակայն դրա փոխարեն նրանք ավելի ճկուն էին, որն էլ հնարավորություն էր տալիս հաջողությամբ կիրառել մ.թ.ա. I դարում նրանց սպառազինության մեջ հայտնված նետն ու աղեղը: Նույնիսկ թշնամաբար տրամադրված հռոմեական հեղինակներն էին խոստովանում հայոց այս զորատեսակի արտասովոր ռազմական հատկությունները և իրենց զորավարների անհաջողությունները հաճախ բացատրում դրանով: Այսպես, ոչ անհայտ Կրասոսի և Անտոնիոսի արևելյան արշավանքների ձախողումը այս հեղինակները մեծապես պայմանավորում էին հենց նրանով, որ վերջիններս զրկված էին հայոց այրուձիու մարտական աջակցությունից:
Նույն ժամանակներում արժանի հարգանք էր վայելում նաև հայոց հետևազորը: Հայոց հետևակը հատկապես լավ էր կռվում լեռնային մարտերում, ինչպես նաև ամրոցների գրոհի կամ դրանց պաշտպանության ժամանակ: Ծանր հետևակը ի վիճակի էր ետ մղել ծանր հեծելազորի հարվածը, մի բան, որը երբեմն չէր հաջողվում նույնիսկ հունական և հռոմեական հետևակին: Սակայն Հայոց ծանրազեն հետևակին չէր զիջում, իսկ իր ռազմական փառքով հաճախ գերազանցում էր թեթև հետևակը, որը իր սպառազինության մեջ ուներ Հայոց փառաբանված լայնալիճ աղեղը:
Թշնամիները հաճախ էին իրենց անհաջողությունները բացատրում նաև հայոց այս զինատեսակի բացառիկ մարտական հատկություններով: Այսպես, Քսենոֆոնի գլխավորած հայտնի Բյուրաց նահանջի ժամանակ այդ պրոֆեսիոնալ ռազմիկը, որին ռազմական գործում դժվար էր որևէ բանով զարմացնել, այնուհանդերձ չթաքցվող զարմանքով իր օրագրում գրում է. “Թշնամին ուժեղ ճնշում էր գործադրում, իսկ քանի որ մեր ուղին անցնում էր կիրճերով, ապա նա, ընդհուպ մոտենալով, նետահարում էր մեզ աղեղներից...: Հենց այդ ժամանակ էլ ընկավ քաջարի լակոնիացի Լեոնիմոսը, կողից խոցված նետով, որը միջաթափանց անցել էր վահանի և կաշվե զրահի միջով, ինչպես նաև Բասիոս-արքադացին, որի գլուխը միջաթափանց ծակվել էր նետով”,- իսկ ավելի ուշ էլ զարմացախառն հիացմունքով ավելացնում. “Նրանց նետերը ծակում էին վահանները և զրահները, իսկ երբ հելլենները ձեռք էին բերում դրանցից, ապա, ավելացնելով դրանց գոտիներ, օգտագործում էին տեգերի փոխարեն”: “Եվ այսուհանդերձ թշնամիները որևէ վնաս չկրեցին”,- պատմելով մ.թ.ա. 68 թ-ի սեպտեմբերի 15-ին Արածանիի ճակատամարտում Հայկական հեծելազորի կողմից Լուկոլլոսի բանակի ջախջախման մասին, վշտացած հայտնում է արդեն Դիոն Կասիոսը, ճշմարտախոսի համբավ վայելող հռոմեական ոչ անհայտ այդ հեղինակը, ,- “այլ նրանք ետ դառնալով և հետապնդողներին նետահարելով, շատերին իսկույն սպանեցին, իսկ շատ շատերին էլ վիրավորեցին: Ու վերքերը ծանր էին և դժվար բուժելի, քանզի հայերը օգտագործում էին երկծայր նետեր, և ծայրերը այնպես էին իրար ագուցված, որ նետերը թե մարմնի որևէ մասում մնալու և թե դուրս քաշվելու դեպքում, արագորեն սպանում էին, որովհետև երկաթյա ծայրերից մեկը, որը չէր ամրացված, մնում էր վերքի մեջ”: Հատկանշական է, որ ծայրահեղ թշնամաբար տրամադրված հռոմեական հեղինակներից նույնիսկ Ապպիանոսն է ստիպված լինում խոստովանել Հայկական բանակի բարձր մարտական հատկանիշները...
Կարեն Կանտարով
21.10.2011, 21:55
Հասցեով և տեղեկացնել ինձ
[email protected] էլեկտրոնային հասցեով, որից հետո ես անմիջապես կուղարկեմ գրքի էլեկտրոնային տարբերակը;
եթե կարաս ֆայլով ուղարկի իմեյլ,կամ ես քոփի անեմ այս էջերից?
[email protected]
Եղբայր, դա առաջ էր - հիմա ես հրատարակչիս հետ պայմանավորվածություն ունեմ և չեմ կարող այդպես վարվել... :(
Կարեն Կանտարով
22.10.2011, 21:00
Ես գրախանութներ կգնամ....:);)
Եղբայր, դու գրախանութներում ծանոթացիր գրքին, եթե կուզենաս ձեռք բերել, ես խանութից էժան գներով կտամ քեզ հետաքրքրած հատորները...
301 թ-ին հայերը, առաջինը աշխարհում, պաշտոնապես ընդունեցին քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն: Դա հսկայական խթան հանդիսացավ հայ ժողովրդի մշակութային և բարոյական զարգացման գործում: Հայոց ռազմական ավանդույթներում սկսեց առաջանալ ռազմիկի նոր՝ “Խաչի դյուցազուն”-ի կերպարը, սկսվեց ձևավորվել ռազմիկների մի ամբողջություն, որի նմանը եվրոպական երկներում պետք է առաջանար միայն հարյուրամյակներ հետո` ի դեմս ասպետության: Փավստոսը Բյուզանդը, “Խաչի դյուցազուն”-ների իր ժամանակի այդ երկրպագուն, այսպես է փոխանցում վերջիններիս գաղափարախոսությունը և հավատամքը. “Նա հավատարմությամբ ու արդար վաստակով, ջանասիրությամբ ու մշտապես ծառայում էր Հայոց աշխարհի և թագավորության համար: Զօրուգիշեր նա գործի մեջ էր. ջանում ու ճգնում էր պատերազմի ճակատներում և երբեք թույլ չէր տալիս, որ Հայոց աշխարհի սահմաններից մի կորու չափ հող օտարվի: Նա կյանքն էր դրել իր երկրի համար և կմեռներ քաջի անվան համար, իր բնիկ տերերի համար, իր երկրի բնակիչների համար, քրիստոնեական հավատի համար, Աստծուն հավատացյալ և մկրտված ժողովրդի համար, եկեղեցիների համար և նրանց սրբազան սպասների համար, Քրիստոսի վկայարանների համար, Աստծու ուխտի համար, իր քույրերի և եղբայրների համար, իր մերձավոր տոհմակիցների համար, հանուն հավատարիմ և առաքինի այն բարեկամների համար, որոնք նրա հետ մշտապես եղել են կռվի մեջ և կյանքը զոհաբերել Հայրենիքի համար և մահն արհամարհելով իր կյանքի բոլոր օրերում ծառայում էր իր բնիկ Արշակունի տերերի համար”: “Մի ուրիշ բանի վրա էլ եմ զարմացած”,- իր զորականների հետ կիսվում էր Պարսից արքա Շապուհ II-ը (309-379),- “Հայոց գնդի միասիրտ հավատարմության և տիրասիրության վրա: Որովհետև այսքնա տարի է, որ նրանց տերը` Արշակը, կորած է նրանց համար, բայց նրանք նրանով էին քաջալերվում պատերազմի ժամանակ: Երբ իրենց ախոյանին գետին էին տապալում, միշտ ասում էին. “Արշակի համար”, իսկ նա նրանց մեջ չէր, բայց նրանք իրենց սիրուց և տիրասիրությունից, որ ունեին իրենց բնիկ տիրոջ նկատմամբ` ամեն մի ախոյանի, որին սպանում էին, նրան էին նվիրում...: Երանի նրան, որ Հայոց գնդի տերն է...”,- շարունակում էր Պարսից բռնակալը...
428 թ-ին Հայոց թագավորությունը դադարեցրեց իր գոյությունը, որ նորից ոտքի կանգնի 885 թ-ին: Սակայն երկրում մնացին տեղական նախարարները, որոնք իրենց ռազմական ուժով հաճախ չէին զիջում փոքր երկրների արքաներին, իսկ նրանց ռազմիկները պահպանեցին բոլոր նախկին հատկանիշները: “Դուք ինքներդ գիտեք Հայոց աշխարհի քաջությունը և ամեն մեկի անվեհերությունը”,- անհանգստությամբ ասում էր իր ռազմիկներին Մուշկան Նիսալվուրտը 451 թ-ի մայիսի 26-ի Ավարայրի ճակատամարտից առաջ,- “Գուցե պարտություն կրելով` կենդանի-կենդանի զրկվենք այն մեծ կյանքից, որն ունենալու ենք: Հիշեցեք ձեր կանանց և որդիներին, հիշեցեք ձեր սիրելի բարեկամներին, գուցե ոտնահար լինենք...”:
Ավելի ուշ ժամանակներում, Արաբական խալիֆության դեմ բռնկված 774-782 թ-ի ապստամբության ժամանակ “Խաչի դյուցազուն”-երը, մարտի դուրս գալով իրենցից թվաքանակով վեցապատիկ գերազանցող հակառակորդի դեմ, ասում էին. “Քաջությամբ մեռնենք մեր երկրի և ժողովրդի համար, մեր աչքերը թող չտեսնեն ոտնատակ արված մեր սրբությունները և մեր Աստծո փառաբանված տեղերը: Թող առաջ մեր դեմ ուղղված լինեն թշնամու սրերը, իսկ այնուհետև թող լինի այնպես, ինչպես լինելու է”:
Պետականության բացակայության երկարատև չորս ու կես հարյուրամյակները դյուզն իսկ չփոխեցին հայ ռազմիկի մարտական հատկանիշները: Վեցերորդ դարի բյուզանդական պատմիչ Պրոկոպիոս Կեսարացին հայտնում է, որ մինչև 474 թ-ը կայսրերը իրենց թիկնապահներ ընտրելիս. “...նկատի էին ունենում մարդկանց արժանիքները և դրա համար էլ հայերին էին տալիս նախապատվությունը”: Մեկ ուրիշ բյուզանդական պատմիչ, խոսելով բյուզանդական բանակում ծառայող Մանվել անունով մի հայ զորականի մասին և փաստացի նույնացնելով “հայ” և “քաջ” հասկացությունները, ուղղակիորեն ասում է. “Մանվելը շատ քաջ մարդ էր և լավ հայտնի իր բոլոր հակառակորդներին, քանի որ նա ազգությամբ հայ էր”: “Չմշիկը համարձակ էր, քաջ, տաքարյուն և, չնայած այն բանին, որ խիստ ցածրահասակ էր, աչքի էր ընկնում անհավատալի քաջությամբ, շարժունակությամբ ու խիզախությամբ”,- նախորդից ոչ պակաս գովեստով է արտահայտվում Բյուզանդիայի կայսր, ազգությամբ հայ Հովհաննես Չմշիկի մասին Լևոն Սարկավագը, իսկ հայտնի բյուզանդագետ Գուստավ Շլյումբերժեն ավելացնում է. “Կատաղի դոմեստիկի անունը սարսափի նշանակ դարձավ բոլոր արաբական երկրներում, իսկ արաբ մայրերն իրենց անհանգիստ երեխաներին վախեցնում էին սոսկալի “Չմշտիկ”-ի անունով”: “Նիկեփորը քաջ էր ու հզոր, պատերազմական հարցերում ամենափորձվածը, ծայր աստիճանի տոկուն, ժուժկալ, մեծախոհ ու հանճարեղ` քաղաքական հարցերում, արդար դատավոր, ճշգրիտ օրենսդիր, շատ հավատացյալ և եթե նրան չսպանեին, ապա հռոմեական պետությունը աննախընթաց փառքի կհասներ”,- ազգությամբ հայ մեկ այլ կայսեր, Նիկեփոր I Փոկասին է բնորոշում նույն Լևոն Սարկավագը.
Բագրատունյաց թագավորության ժամանակաշրջանում հայոց ռազմիկների փառքը վաղուց անցել էր Հայաստանի սահմանները, իսկ մինչ այդ անպարտելի համարված արաբական բանակների ջախջախումը, այն էլ թվապես մեծապես վերջիններիս զիջելու պայմաններում, ավելի էր ամրապնդել այն: Հատկապես X-XI դարերում բյուզանդական բանակի կազմում գտնվող Հայկական հետևակի վարկը այնքան բարձր էր, որ հաճախ նրանցից էին կազմվում թշնամու տարածքում գտնվեղ բերդերի ամբողջական կայազորեր: Այսպես, Յահա Անտիոքացին հայտնում է, որ Ասորիքում կատարված լուրջ նվաճումներից հետո բյուզանդական արքա Վասիլ II-ը. “… լցրեց Շեյզարը հայերով”:
Հետաքրքիր է, որ այս ժամանակներում հայերից կազմված ստորաբաժանումները դաշտային ճակատամարտերից զատ բյուզանդական բանակում կատարում էին նաև էլիտար ստորաբաժանումների դեր և կիրառվում էին հատկապես հատուկ օպերացիաներում: Այսպես, X դարի կեսերին վաղուց արդեն անհրաժեշտություն էր դարձել քրիստոնեական արևելքի մեծագույն քաղաքներից մեկի, “Սիրիական գոհար” համարվող Անտիոքի գրավման հարցը: Եվ ահա այս պայմաններում խնդրի լուծումն իրենց վրա են վերցնում խենթության աստիճան խիզախ մի խումբ հայ զինվորականներ: 969 հոկտեմբերի 28-ին Միքայել Բուրցես Հայը, կապ հաստատելով Անտիոքում բնակվող մի արաբի հետ, կաշառեց վերջինիս և համոզեց աջակցել իր համարձակ ձեռնարկմանը: Այնուհետև Միքայելի, Կոլոնիայի բանակաթեմերի զորավար, ազգությամբ հայեր, մեծ ուժով և խիզախությամբ աչքի ընկնող Վարդ Փոկասի, ինչպես նաև Սահակ Վարաժնունու գլխավորած փոքրաթիվ բյուզանդական բանակը (300 ռազմիկ) ու նրա կազմում գտնվող Հայ ռազմիկները (մոտ 250 ռազմիկ) մոտեցան քաղաքին: Քրիստոնյաները, պարանե աստիճաններով բարձրանալով պարիսպների վրա, անակնկալ հարձակումով գրավեցին 2 աշտարակ և, տեղեկացնելով այդ մասին դրսում գտնվող բանակին, անցան շրջանաձև պաշտպանության: Աշտարակներում ամրացած քրիստոնյաները ետ մղեցին թշնամու կայազորի (մոտ 2.000 ռազմիկ) բոլոր գրոհները, որից հետո Միքայել Բուրցեսին հաջողվեց բացել դարպասը և հիմնական բանակին մտցնել քաղաք: Որոշ դիմադրությունից հետո թշնամին հանձնվեց: Մեկ այլ օրինակ. 981 թ-ի ամռանը, այն բանից հետո, երբ մի հայ կնոջից տեղեկացան ամրոցի կայազորի վիճակի ու պարիսպների բարձրության մասին, բյուզանդական բանակի կազմում գործող Հայ հետևակայինները (մոտ 300) գիշերը պարանե աստիճանների օգնությամբ բարձրացան պարիսպների վրա, ներխուժեցեին Ռաբան ամրոց ու անակնկալ հարձակումով գրավեցին այն այդ ժամանակաշրջանում քրիստոնյաների ահ ու սարսափը հանդիսացող Համդանյանների էմիրության բանակից (մոտ 700 ռազմիկ): Տասնամյակներ անց, մոտավորապես նույն կերպ, ինչպես գրավվեց Անտիոքը, 1031 թ-ին հայերը գրավեցին նաև Եդեսիան: Հետաքրքիր է Եդեսիայի գրավման գործում հիմնական դերակատարություն ունեցած Տլուքի բանակաթեմի զորավար Գևորգ Մանիակ Հային տրված բնութագիրը ժամանակակիցներից մեկի` Հովհաննես Սիկլիցեսի, կողմից: Վերջինս հայտնում է, որ ավելի, քան երկու մետրանոց հասակ ունեցող, հսկայական ուժի և խիզախության տեր Գևորգից. “…թշնամիները վախենում էին, քանզի պատերազմներում ունեցած նրա քաջությունը զգացելի էին սեփական կաշվի վրա”: Նույն զորականին նկատի ունենալով` նորմանների պատմության հայտնի գիտակ Դ. Նորվիչը ավելացնում է. "Մանիակը մեկն էր պատմության ընթացքում ժամանակ առ ժամանակ հայտնվող այն մարդկանցից, որոնք կարծես թե պետք է գրավեին աշխարհը, բայց վերջին պահին կորցնում են ամեն ինչ` վճռական պահին ի հայտ եկած աննկատ մի թերության պատճառով",- նկատի ունենալով հզոր և անպարտելի Մանիակի զոհվելը պատահական և ամենայն հավանականությամբ դավադիր հարվածից:
Ռազմական համազգեստի` "Մունդիր"-ի խնդիրը հետաքրքիր է և ուշագրավ, բայց հայերի պարագայում` գործնականում չուսումնասիրված: Ընդ որում հատկապես կարևոր է նշել, որ "մունդիր" հասկացությունը Հայաստանում մինչև նորագույն ժամանակները գործնականում գոյություն չի ունեցել: Տես, մինչև հրազենի լայնորեն կիրառելը, "մունդիր"-ը ժամանակակից իմաստով ուղղակի չի եղել, քանի որ այն ժամանակ մարդիկ ու ձիերը (երբեմն էլ` փղերը) ուղղակի զրահավորվել են և "շոր"-ով աչքի ընկնելու կամ տարբերակվելու ոչ խնդիր եղել, ոչ էլ անհրաժեշտություն: Այն ժամանակվա "մունդիր"-ը զրահնն էր, որով ամեն մի ազգ կամ պետություն էլ մեծ հաշվով տարբերվում էր մյուսներից:
Հետո, երբ արդեն XVII դարի կեսերից աստիճանաբար սկսեց ի հայտ գալ "մունդիր" հասկացությունը ժամանակակից իմաստով ու ամենից առաջ Եվրոպայում, Հայաստանում կանոնավոր բանակ արդեն գործնականում չկար և "մունդիր"-ի անհրաժեշտություն կրկին չկար: Սասունի, Զեյթունի, Արցախի, Սյունիքի և մի քանի այլ վայրերի լեռնականներն էին, որ զինված ուժեր ունեին, բայց դրանք կանոնավոր բնույթ չունեին և, պարզ է, "մունդիրի" խնդիր ուղղակի չկար:
Առաջին անգամ խնդիրը սկսում է ժամանակակից տեսք ստանալ XIX դարի կեսերից սկսած` կապված ռուսական բանակում գործող հայ կամավորների հետ - այդ ժամանակ ռուսները փորձում էին կամավորների հագուստում պահպանել ազգային տարրերը: Դասական իմաստով "մունդիր"-ը կիրառվեց արդեն միայն Հայաստանի I Հանրապետությունում, բայց, հասկանալի պատճառներով, դա ընդամենը I Աշխարհամարտի վերջին շրջանի ցարական բանակի "մունդիր"-ն էր: Հետո` ԽՍՀՄ "մունդիր"-ն էր, իսկ ՀՀ III-ի բանակի համազգեստն էլ արդեն գիտենք:
Ի դեպ, առանձին ու երկու հետաքրքիր տեղեկություններ - կան տվյալներ, որ Կարսի թագավորության բանակը ունեցել է կարմիր համազգեստ (կարելի է կարծել` խոսքը զրահների վրայից կրվող կարմիր թիկնոցների մասին է): Բացի այդ` գոյություն են ունեցել առնվազն 2 հայկական ռազմա-վանական օրդեններ ("Սուրբ Վլասի օրդեն", հիմնադիրը Թորոս Ռուբինյան 1118 թ-ին, տվյալները անչափ սուղ են, պահպանվել է միայն գերբի նկարագրությունը, "Սուրբ Մարիամի ասպետներ", Տևտոնյան օրդենի նմանությամբ, գործել է Արևելյան և մասսամբ էլ Կենտրոնական Եվրոպայում, վերջին հիշատակությունը պատկանում է 1376 թ-ին), որոնք ամենայն հավանականությամբ ունեցել են համազգեստի, թիկնոցների որոշակի տեսակ: Բայց թե ինչպիսին է այն եղել, չգիտեմ: "Վլասովականներ"-ը ամենայն հավանականությամբ կրել եմ իրենց գերբը թիկնոցի վրա, իսկ "Մարիամականները"` կրել են խաչ...
Կարեն Կանտարով
26.10.2011, 22:55
Ես հպարտանում եմ ձեր ստեղծագործությունով,այն օգտակար է Ազգի ինքնագիտակցության համար.....
Կարեն Կանտարով
26.10.2011, 23:00
Եղբայր, դու գրախանութներում ծանոթացիր գրքին, եթե կուզենաս ձեռք բերել, ես խանութից էժան գներով կտամ քեզ հետաքրքրած հատորները...
Երբ?
Հիմա ողջ փողը գնաց ռեմօնտին,մնա նոր տարուց... Պետ Թոշակս կտան...կայցելեմ
Ես հպարտանում եմ ձեր ստեղծագործությունով,այն օգտակար է Ազգի ինքնագիտակցության համար.....
Մերսի, ուրախ եմ նման գնահատականի համար: Ապրես, այն ինձ համար շատ թանկ արժե...:)
Լիոն ջան, պատահաբար ինտերնետում մի բանի հետքի վրա եմ ընկել, մի քիչ փորփրել եմ ու :o այ քեզ բան
Կարող ես ասել, թե սա ինչ է?
53241
Պարզվում է, որ Գաթլանդի գերբն է: !!! Ու մեկ էլ պարզվում է, որ հնարավոր է, որ սրանք են հանդիսացել Ռուսիայի հիմնադիրները :)
Ակամայից նորից հիշեցի ցլին ու խոյին ;) Հատկանշական են այդ "բերձբայթյան" ցեղերի արտաքինի և կազմակերպա-կառուցվածքային նկարագրությունները, կրոնը, ինչպես նաև ծագումնաբանությունը` Հաբեթի ցեղից են :)
Մի խոսքով, ավելի լավ կլինի կարդաս:
http://www.pushkinskijdom.ru/Default.aspx?tabid=4869
http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B0%D1%80%D1%8F%D0%B3%D0%B8#cite_note-lih-22
http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D0%BE%D1%82%D0%BB%D0%B0%D0%BD%D0%B4
Հնարավոր է - սլավոնները և սկանդինավնեը արիական ազգեր են և այս առումով խոյը նրանց մոտ չէր կարող պատահաբար հայտնվել...
Հնարավոր է - սլավոնները և սկանդինավնեը արիական ազգեր են և այս առումով խոյը նրանց մոտ չէր կարող պատահաբար հայտնվել...
Չգիտեմ կարդացել ես, թե չէ, բայց ես այսօր առաջին անգամ կարդացի Խոենացու պատմության ռուսական անալոգը հանդիսացող գրքի մասին, ճարեցի ինտերնետով ու դա էլ կարդացի: Շոկային է ու ցնցող :)
Առաջին հղումս հենց այդ գիրքն է` ПОВѢСТЬ ВРЕМЕННЫХЪ ЛѢТ ЧЕРНОРИЗЦА ФЕДОСЬЕВА МАНАСТЫРЯ ПЕЧЕРЬСКАГО.
Ահավոր հետաքրքիր է: Ուղղակի սովատակն տարիներին այս գիրքը, ինչպես և Խորենացու Պատմությունը, համարվել են փչոցներ: Բացի այդ այն պարունակում է բավականին սուր ազգային և ազգագրական թեմաներ, որը նույնպես սովետին ձեռնտու չէր: Ուստի շատ աղոտ է լուսաբանվել և ուսումնասիրվել: Բայց որ կարդում ես, համադրում Խորենացու Հայոց Պատմուայն հետ` հասկանում ես, որ կամ հնում միանման էին "փչում", կամ էլ մեկը-մեկից արտագրում էին:
Ի դեպ Խորենացին նույնպես շեշտում է, որ ինքն օտգվել է այլ ավելի հին աղբյուրներից:
Հատկանշական է, որ ռուսական տարբերակում տրվում է բազմաթիվ ժողովրդների ապրելակերպի և ավանդույթների վերաբերյալ ընդհանրական և հակիրճ նկարագրեր, ինչպես նաև ծագումնաբանական որոշ նրբություններ:
Բայց առանձնահատուկ է ռազմական արվեստի նկարագրությունները, զինատեսակների և ռազմավարության նկարագրությունները:
Այո - սովետի տարիներին շատ սկզբնաղբյուրներ անարդարացի կերպով արժեզրկվել են, ինչն ուղղակի ցավալի է: Հիմա մենք խնդիր ունենք վերականգնել քանդածը, ինչն իրոք դժվար է...
Այո - սովետի տարիներին շատ սկզբնաղբյուրներ անարդարացի կերպով արժեզրկվել են, ինչն ուղղակի ցավալի է: Հիմա մենք խնդիր ունենք վերականգնել քանդածը, ինչն իրոք դժվար է...
Նա հըլը այ սրա առաջին մի քանի տողը կարդա: Էս էլ հո հայերը չեն գրել? :D
http://omacl.org/Anglo/part1.html
Մեծ Հայքի թագավորության անբաժանելի մասը կազմող Արցախ և Ուտիք նահանգները 428 թ-ին Մեծ Հայքի թագավորության անկումից հետո չընդգրկվեցին Հայոց Մարզպանության մեջ, այլ կցվեցին 370 թ-ից միայն Աղվանքի տարածքն ընդգրկող, սակայն արդեն մեծապես մազքութական էթնիկ կազմ ունեցող Աղվանքի (Մազքութական) թագավորությանը, որը իր հերթին ոչնչացավ 451 թ-ին: Դրանից հետո Կուրի ձախափնյակից մինչև Կասպից ծով, Դերբենդ ու Կովկասյան լեռներ ձգվող տարածքում ստեղծվեցին մանր ցեղային թագավորություններ (օրինակ` Լփինների, Ճղբերի, Բաղասականների, Մազքութների թագավորություններ): Ուստի ստացվեց այնպես, որ այս տարածքը “Աղվանք” կոչելը արդեն չուներ որևէ կիրառական նշանակություն և գործնականում ավելի հարմար ու քաղաքական տեսանկյունից ավելի ճիշտ էր ասել օրինակ Լփինների, Ճղբերի, Բաղասականների կամ Մազքութների թագավորություն:
Իր հերթին միացյալ Աղվանքի (Մազքութական) թագավորության ոչնչացումից հետո բնականաբար անկախ թագավորություն հռչակվեց նաև մի կուռ էթնոմշակութային ամբողջություն հանդիսացող Արցախը և Ուտիքը: Ավելին, եթե լփինները, ճղբերը կամ բաղասականները, ղեկավարվելով նեղ ցեղային շահերով ու արժեքներով, որևէ կերպ չցանկացան հետագա կապ ունենալ “Աղվանք” հասկացության հետ, ապա Արցախում և Ուտիքում գերագահության իրավունքով իշխող Առանշահիկները, դրսևորելով ավելի մեծ լայնախոհություն, ընդհակառակը, սեփականացրին այն ու սկսեցին իրենց կոչել Աղվանից արքաներ: Դրանով վերջիններս իրենց վարկը բարձրացնելուց զատ հետապնդում էին ևս մի և ավելի կարևոր նպատակ` ստեղծել “իրավաբանական հիմք” հավակնելու Կուրի ձախափնյակին, այսինքն նախկին Աղվանքի (Մազքութական) թագավորության ողջ տարածքին:
Փաստորեն ընդամենը այս նպատակներով իրենց կոչելով “Աղվանից արքա”-ներ, իսկ Արցախ-Ուտիքի թագավորությունը` “Աղվանքի թագավորություն”, Առանշահիկ արքաները իրենցից անկախ ներկա ադերբեջանական պատմաբաններին առիթ տվեցին ոչ միայն ամեն կերպ խեղաթյուրելով պատմությունը ադերբեջանցիներն ներկայացնել որպես աղվանցիների հետնորդներ, այլև Սյունիներից, իսկ նրանց միջոցով նաև Գեղամից (մ.թ.ա. 1908-1858) սերած Արցախի-Ուտիքի “Աղվանից արքա” տիտղոսը կրող Առանշահիկ արքաներին, ինչպես նաև լիովին հայ հպատակներ ունեցող, սակայն “Աղվանքի թագավորություն” հռչակված Արցախ-Ուտիքի թագավորությունը հայտարարել էթնիկ աղվանական, հետևաբար, ըստ իրենց տրամաբանության, նաև ադերբեջանական:
Սակայն նախ աղվան ժողովրդի հետ ներկայիս ադերբեջանցիների ընդհանրությունը կայանում է ընդամենը միայն նրանում, որ ադերբեջանցիները ներկայումս ապրում են աղվանցիների պատմական հայրենիքում, հետո` Արցախը և Ուտիքը, երբեք չպատկանելով Աղվանքի թագավորությանը, միայն անունով Աղվանքի, սակայն իրականում Մազքութական թագավորությանն են բռնակցված եղել միայն 428-451 թվականներին և ի վերջո` աղվանցիները երբեք էլ մասսայականորեն չեն բնակվել Հայաստանի հիշատակված նահանգներում:
Ու այդ մասին գիտեն աղվանական ցեղերի ներկայացուցիչները` ուդինները, լեզգինները և այլն:
Ներկայումս Ադրբեջանում լեզգինների գենոցիդ են իրականացնում: Ու դրա հիմնական պատճառներից մեկն այն է, որ լեզգինները չեն ուզում Ադբրեջանական կեղծ դուդուկներին դամ պահել և ոտնակոխ անելի իրենց ազգային ինքնությունը:
Այո: Մենք մեզ ենք ասում, բայց լեզգիներն էլ իրենց խնդիրներն ունեն իրենց գողացված պատմությունը վերադարձնելու հարցում:
Այո: Մենք մեզ ենք ասում, բայց լեզգիներն էլ իրենց խնդիրներն ունեն իրենց գողացված պատմությունը վերադարձնելու հարցում:
Ընդ որում լեզգինները նույնիսկ ներուղություն են խնդրում, որ իրենց զավակները մասնակցել են արցախյան պատերազմին և շեշտում են, որ դա ինքնակամ չեն արել, քանի որ ոչ մի լեզգին և ուդին չի ցանկանում թշնամություն անել հայի հետ, քանի որ դարերով հարևանություն են արել ու երբեք լուրջ կոնֆլիկտների մեջ չեն եղել:
Ընդհանրապես Ադրբեջանի կողմից պատմական և գիտական տվյալների խեղաթյուրումը հասել է իր գագաթնակետին:
KillDim-ի վերջին սերիան նայել ես? Հենց դրա մասին ա :D
Չէ, չեմ նայել :) Այս հարցով հատապես արժեքավոր գործ է անում ոչ անհայտ Լևոն Մելիք-Շահնազարյանը, որը ինտերնետում ռուսերեն լեզվով իր բազում հրապարակումներում բազմիցս քննարկում է այս թեման և բացատրում լեզգիներին և այլ ազգերին իրականությունը: Ասում են, որ նա ազդեցիկ լեզգիների մեջ արդեն շատ համախոհներ ունի:
Ի դեպ, ըստ որոշ տվյալների ադրբեջանական զինկոմիսարիատները աշխատում են ճակատ ուղարկել հենց ավելի շատ լզեգիներին` խնայելով թուրքեին...
Նայի, տես ոնց են տեղը դրել :D
http://killdim.com/
Հա, աշխատում են ճակատ ատանել ուդիններին, լեզգիններին ու թալիշներին: Բայց Ադրբեջանում որոշ ուժեր դեմ են դրան, համարելով, որ օրհասական պահին նրանք կանցնեն հայերի կողմը: Ի դեպ սա երբեք էլ բացառված չի ;)
2011 թ-ի նոյեմբերի 15-ից 17-ը ՀՀ Գիտությունների ակադեմիայում կանցի գիտաժողով, նվիրված Բագրատունյաց փառահեղ մայրաքաղաք Անիի 1050-ամյակին: Գիտաժողովին փորձ եմ կատարել մասնակցել նաև ես և ներկայացնել հոդված, նվիրված Բագրատունիների տոհմի հյուսիսային ճյուղին: Տեսնենք ինչ կստացվի: Ստորև ներկայացվում է հոդվածը` թեզիսային տեսքով:
Հյուսիսային Բագրատունիները Անիի թագավորության
պետական համակարգում
Մհեր Հակոբյան
Սույն փոքրիկ ուսումնասիրությունը նվիրված է հետաքրքիր և մեր պատմության մեջ դժբախտաբար այդպես էլ վերլուծության չենթարկված հարցին` Բագրատունիների հյուսիսային ճյուղի ազգային պատկանելությանը և դրա տրանսֆորմացիային:
Աշխատանքում վերլուծվում են հյուսիսային Հայաստանում Բագրատունիների տոհմի էթնո-քաղաքական պատմության որոշ ասպեկտներ և նկարագրվում է պատմական այն գործընթացը, որը բերեց Վրաստանում Բագրատունիների տոհմի իշխանության հաստատմանը: Պատմական այս փոքրիկ ակնարկով փորձ է կատարվում հիմնավորել հետագայում գոյություն ունեցած այսպես կոչված “Վրաց թագավորության” իրական էթնո-քաղաքական բովանդակությունը IX-XIII դարերում և ցույց է տրվում, այդ թագավորության հայկական բնույթը դրա գոյության սկզբնական ժամանակաշրջանում: Հիշատակված թագավորությունը սույն աշխատանքում առաջարկվում է կոչել Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Կղարջք գավառում գտնվող Արտանուջ քաղաքի անունով, որպես. “Արտանուջի թագավորություն”:
Վելուծելով Արտանուջի թագավորության պատմությունը Բագրատունիների տոհմի էթնո-քաղաքական պատմության տեսանկյունից` աշխատանքի հետագա մասերում ցույց է տրվում և անհրաժեշտ փաստարկներով հիմնավորվում է այն գործընթացը, որի արդյունքում Արտանուջի հայկական թագավորությունը հետագայում վերաճեց արդեն ըստ էության վրացական Քարթլիի թագավորության, փորձ է կատարվում պատասխանել այն հարցին, թե ո՞րն էր այն վճռական պահը, երբ հայոց այս թագավորությունը անդառնալի կերպով կանգնեց այն ուղու վրա, որը իրեն դարձրեց վրացական թագավորություն:
Այս նպատակով վերլուծվում են Արտանուջի թագավորության, որպես տիպիկ միջնադարյան ֆեոդալական մի պետության, կառուցվածքային բնութագրիչ բաղադրատարրերը ի դեմս այն տարածքի, որի վրա գտնվում է այդ պետությունը, այն ժողովրդի, որը բնակվում է այդ պետության մեջ, այն կառավարական տոհմի, որը իշխում է այդ պետությունում և այն պաշտոնական խորհրդանիշների, որոնք ընդունված են այդ պետությունում: Արդյունքում կարծում ենք, որ մեզ հաջողվել է գալ հիմնավորված հետևության և, բավարար հիմքեր ունենալով դրա համար, պնդել, որ ի դեմս 889-1000 թվականներին Հայաստանի հյուսիսային տարածքներում գոյություն ունեցած Արտանուջի թագավորության, մենք գործ ունենք Անիի թագավորության պետական համակարգում գործող տիպիկ մի հայկական թագավորության հետ, թագավորության, որը իր բարձրագույն սյուզերեն Անիի թագավորության հետ ունեցած պետա-իրավական հարաբերությունների տեսանկյունից սկզբունքային և ոչ մի տարբերություն չունի ասենք Լոու թագավորության հետ համեմատած:
Աշխատանքի վերջում սեղմ կերպով անդրադարձ է կատարվել Արտանուջի թագավորության դե-յուրե իրավահաջորդներից մեկը հանդիսացած Քարթլիի թագավորության պատմությանը XI-XIII դարերում և փորձ է կատարվել ցույց տալ այն ուղենիշային փուլերը, որոնց արդյունքում հայկական թագավորության հիմքի վրա վերջնականապես ձևավորվեց վրաց թագավորությունը:
Կարծում ենք, որ թեման ինչքան հետաքրքիր ու արդիական է Հայոց պատմության, որպես գիտության առանձին ճյուղի առջև ներկայումս հառնած մարտահրավերների տեսանկյունից, այնքան էլ ցավալիորեն դեռևս գործնականում ուսումնասիրված չէ: Հեղինակը հույս է հայտնում, որ համեստ այս փորձը, սկիզբ դնել Հյուսիսային Բագրատունիների ազգային պատկանելությանը ու դրա տրանսֆորմացիայի ուսումնասիրությանը, նոր խթան կհանդիսանա թեմայի հետագա և ավելի խորը ուսումնասիրության համար:
Շնորհակալություն ուշադրության համար:
Երեկ գիտաժողովի ավարտական օրն էր և այսօր հյուրն արդեն կցրվեն :) Գիտաժողովը անցավ շատ հարուստ ստեղծագործական մթնոլորտում - կային հյուրեր Ռուսաստանից, այդ թվում և Հյուսիսային Օսեթիայից, Հունգարիայից, ԱՄՆ-ից և այլն: Զեկուցողները անդրադարձան Անիին` ամենատարբեր ասպեկտներով` պատմություն, վիմագրություն, հոգևոր ոլորտ, մշակույթ և այլն: Գիտաժողովն ու հատկապես դրան հաջորդած քննարկումները հիմնականում անցան շատ կենդանի և դրական քննարկումների մթնոլորտում:
Թույլ տամ ինձ մի քիչ անհամեստություն (թեև հակառակն ասելը կլիներ ճշմարտությունից շեղում) և ասեմ, որ մասնակիցներից ամենաշատերից մեկը դուր եկավ հենց տողերիս հեղինակի հոդվածը, որը ամենաբուռն քննարկումներից մեկի առարկան դարձավ: Կարծիքները, առանց բացառության, դրական էին ու կարևորն այն է, որ մարդկանց աչքերում ես կրակ ու հետաքրքրություն տեսա` առաջարկածս թեմայի տեսակետից: Մի խոսքով, ամեն ինչ հիանալի անցավ և հիմա սպասում ենք հոդվածների պաշտոնական տպագրությանը :)
Ահա, այսպիսի բաներ...
Լիոն ձյա, սրանից (http://analitika.at.ua/news/tajny_nerkin_naver/2011-11-17-53454) խաբար ես?
Ոնց եմ ես ինձ լավ զգում, որ կամաց-կամաց իմ ասածները հաստատվում են: Հերթով, ոչ մի անգամից, բայց հաստատվում են :)
Ես էլ եմ լավ զգում - չէ, խաբար չէի, մերսի :)
Ես էլ եմ լավ զգում - չէ, խաբար չէի, մերսի :)
Ի դեպ, ասեմ, որ կյանքում չեմ լասել այն մասին, որ այդպիսի դամբարանադաշտեր կան` Նավեր:
ՄԻ ցավալի բան հիշեցի: Նոյեմբերյանում, քաղաքին կպած կա մի շատ հին դամբարանադաշտ` կիկլոյան կոչվող տիպի: Բազալտե հսկայական սալերով շարված դամբարաններ են: Դրանց մեջ կա մեկը, որն ափշեցնում է իր չափերով: Հսկայական սալեր են, բավականին լավ մշակված: Ու այդ սալերը արդեն դարերով տեղացիները քանդում են ու օգտագործում շինարարակիան նպատակներով: ՄԻ մարդ կա Նոյեմբերյանում, եթեչեմ սխալվում ուսուցիչ է, բազմիցս դիմել է պատկան մարմիններին, նամակներ է ուղարկել, որպեսզի օգնեն փրկել այդ եզակի պատմական հուշարձանը: Ցավոք ոչ միայն ոչ մի արձագանք չի ստացել, այլև դեռ շարունակվում է այդ դամբարանների վերացումը: Դու ինչ գիտես այդ մասին? Ինչպես կարելի է դրա դեմն առնել ու ուսումնասիրություներ սկսել այդ վայրում?
Անիին նվիրված գիտաժողովին մասնակցում էր հունգարացի մի երիտասարդ մասնագետ, հայագետ, որը անչափ հետաքրքրվում էր Սևորդիների հիմնախնդրով և ոչ մի կերպ չէր կարողանում պետքական տեղեկություններ հայթայթել: Սևորդիները մի տոհմ են, որը ամենայն հավանականությամբ ունի հունգարական ծագում, բայց VIII դարի վերջերից և IX դարի սկզբներից հաստատվում է Հայաստանում և աստիճանաբար հայանում: Ես խոստացա օգնել այդ լավ մարդուն և ահա թե ինչ տեղեկություն փոխանցեցի ես այդ հաճելի հունգարացուն.
Հովհաննես Դրասխանակերտցին նրանց կոչում է Սև Որդիք, Ասողիկը (Ստեփանոս Տարոնեցի)` Սևաորդիք, Վարդան Արևելցին` Սավորդիք: Հայերեն ճիշտ ձևը` Սևորդիներ կամ Սևորդիք:
Սևորդիների հիշատակում է արաբ պատմիչ Յակուտ ալ-Համավին Սիավարդ, իսկ Բալազորին` ալ-Սավարդիա ձևով: Մասուդին այս տոհմին կոչում է Սիյավուրդիա և համարում. "... հայոց մի ճյուղը", որոնք քաջ և հզոր են ու աչքի են ընկնում միայն իրենց հատուկ տապարների արտադրությամբ` "սիյավուրդներով":
Սևորդիներին գիտի նաև Կոստանդին Ծիրանածինը, որպես Սևորդիք կամ Սև որդիներ:
Սևորդիներին առաջին անգամ հիշատաում է Բալազորին, ըստ որի Արմենիայի ոստիկան Եզիդ իբն Ասիդ աս-Սուլամիի (752-754, 759-769, 775-780) օրոք Սևորդիները աստիճանաբար ուժեղացան և նրա հեռանալուց հետ. "...բռնություններ գործեցին": Պարզ է, որ արաբ հեղինակի համար. "բռնություններ"-ը կարող են յուրօրինակ իմաստ ունենալ և նա կարող է այդպես որակել օրինակ նվաճված ժողովուրդների ապստամբությունները: Այս իրադարձությունների թվականը շատ անորոշ է: Ես հավանական եմ համարում, որ նրանք ուժեղացել են 752 թ-ին, երբ հավանաբար տեղի հայերի աջակցությամբ գրավել են Շամքոր քաղաքը, բայց հատկապես են հզորացել հաջորդ տասնամյակներում: 799 թ-ին, երբ խազարները վերջին անգամ արշավեցին դեպի Անդրկովկաս, Սևորդիք, շատ հավանական է կրկին տեղի հայերի աջակցությամբ, գրավեցին Պարտավը և, անցնելով նստակյացության, աստիճանաբար հայացան: Այդ ժամանակ Սևորդիների իշխանն էր Սևուկը, որը երևի թե հայերի կողմից տրված մականուն էր, որը հետագայում դարձել է հատուկ անուն և փոխանցվել տոհմին: Այս ժամանակներից սկսած Սևորդիները սկսում են տիրել Ուտիք նահանգի զգալի մասին:
Կարելի է կարծել, որ Մասուդիի ասած. "հայացման" գործընթացը ընթացել է VIII դարի երկրորդ կեսին, քանի որ մյուս դարի կեսում աղբյուրները Սևորդիների գիտեն որպես արդեն հայեր` հայ ազնվականներ: Արաբական տիրապետության դեմ 849-855 թվականի ապստամբության (Արմինիայի X ապստամբություն) ժամանակ Սևորդիները հայտնի են որպես ապստամբության ակտիվ մասնակիցներ: Այդ ժամանակ Սևորդիների իշխանն էր Ստեփանոսը` Կոն մականունով, որը գերվում է: Այս ժամանակ հայտնի է նաև Սևորդյաց Կտրիճ իշխանը, որը ևս գերի է ընկնում, երբ արաբները գրավում են Գարդման ամրոցը:
Հայերի ռազմական կյանքում Սևորդիները հաջորդը հիշատակվում են 897 թ-ին, երբ նրանց իշխանն էր Գևորգը: Հայտնի է, որ, երբ արաբների դեսպանախումբը հաջող բանակցություններից հետո հեռանում էր Հայաստանից, այն հարձակվեց իրենց որպես ուղեկցորդներ կարգած Գևորգ Սևորդու գլխավորած ջոկատի վրա, հաղթանակ տարավ և գերեց Գևորգին, որի ճակատագրի մասին այլ տեղեկություններ չկան:
Հաջորդ և բավականին ցավալի հիշատակությունը պատկանում է 910 թ-ի ամռանը տեղի ունեցած Ձկնավաճառի ճակատամարտին, երբ Հայկական բանակի թևերից մեկում գործող Սևորդիները դավաճանեցին, լքեցին մարտադաշտը և արդյունքում հայկական կողմը ծանր պարտություն կրեց, պարտություն, որի հետևանքները հնարավոր եղավ վերացնել միայն մի քանի տարի անց: Այս ժամանակներից սկսած Սևորդիները հզորությունը աստիճանաբար սկսում է անկում ապրել:
988 թ-ի հունվարին տեղի ունեցած Գորիի ճակատամարտի կապակցությամբ հիշատակվում է Հմայակ Սևորդին, որից հետո այլ էական հիշատակություններ արդեն չկան: Կարելի է ենթադրել, որ տոհմը միացել և լուծվել է շրջակայ հայկական նախարարական տոհմերի մեջ` Սյունիներ, Առանշահիկներ և այլն, թեև. "Սևորդիք" անունը, որպես գավառի անուն, հիշատակվում է դեռ մի քանի դար էլ դրանից հետո:
Կոստանդին Ծիրանածինը իր "Կայսրության կառավարման մասին" աշխատության 38-րդ գրքում գրում է, որ թուրքերի (նկատի ունի հունգարացիներին) հին անունը Սաբարտի ասֆալի է` "Սպիտակ սաբարտներ", որից մի շարք մասնագետներ բխեցրել են նրանց ծագումը V դարի կեսերից VI դարի կեսերը Կովկասից հյուսիս ընկած տափաստաններին տիրած սաբիրներից և նույնիսկ հոներից: Նույն պատմիչը հայտնում է, որ պեչենեգների ճնշման տակ հունգարացիների մի մասը. "...բնակվեց Պարսից մի մասում", կարելի է կարծել` հենց հետագայում որպես նրանց տիրույթ հայտնի Ուտիքում:
Հաշվի առնելով պեչենեգների պարագան, կարելի է կարծել հետևյալ հերթականություն.
752 թվական - Արմենիայի III ապստամբության (748-752) ժամանակ Սևորդիները հայերի օգնությամբ գրավում են Շամքորը, բայց չեն ամրանում և հեռանում են Խազարական խաքանություն` քաղաքը թողնելով հայերին, որոնք էլ հետագայում, ապստամբության ավարտից հետո, այն ստիպված վերադարձրեցին արաբներին,
799 թվական - Սևորդիները հայերի օգնությամբ գրավում են Պարտավը և աստիճանաբար սկսում են տեղափոխվել Հայաստան ու հայանալ: Ըստ երևույթին Սևորդիները վերջնականապես հաստատվել են Ուտիքում 820-ական թվականներին, երբ Խազարական խաքանությունում բռնկված հսկայական ապստամբությունը ճնշվեց, իսկ հուգրարներն էլ ստիպված եղան լքել խաքանությունը` հաղթողների կողոմւմ հանդես եկած պեչենեգների ճնշման տակ: Այդ ժամանակ հունգարացիների մեծ մասը շարժվեց դեպի արևմուտք, իսկ Սևորդիներն էլ վերջնականապես հաստատվեցին Հայաստանում և հետագայում, ինչպես արդեն ասվեց, հայացան:
Լիոն ջան, կարողա սրանք նաև "սեֆարդների" հետ կապ ունեն?
Պաշտոնական վարկածով "Սեֆարդ" եբրայերեն նշանակում է "Իսպանիա" ու այդպես են սկսել կոչել Իսպանիայից 15-րդ դարի վերջին Իսպանիայից փախած հրեաներին:
Սակայն ինչու էին հրեաները Իսպանիան այդպես կոչում, ոչ մի աղբյուր չի նշում:
Չէէ, չեմ կարծում, որ սրանք դրա հետ կապ ունենա...
Հայաստանի հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիան և ԵՊՀ 2012 թ. հունիսի 5-6-ը նախատեսում է միջազգային գիտաժողով` «Հայկազունիներ. առասպել և պատմություն» թեմայով, (http://www.academhistory.am/index.php?p=6&l=arm) որը տեղի կունենա Երևանում` ՀՀ ԳԱԱ նախագահության նիստերի դահլիճում: Գիտաժողովը, առանց չափազանցության, իմ համեստ կարծիքով խոստանում է էպոխալ բնույթ ունենալ, քանի որ դրանից հետո, ես վստահ եմ, Հայկազունիների տոհմի պատմության, իսկ հետևաբար նաև Հայոց հնագույն պատմության ուսումնասիրման լրիվ նոր հեռանկարներ կբացվեն: Հասկանում եք, ստեղծվել է մի իրավիճակ, երբ. "Միգրացիոն տեսություն"-ը Հայաստանում վաղուց ժխտվել է, իսկ գրեթե բոլոր մասնագետներն էլ այս կամ այն կերպ ուսումնասիրում են Հայոց հնագույն` "մինչմիգրացիոն" պատմությունը ընդհանրապես և Հայկազունիների տոհմի պատմությունը մասնավորապես: Հաշվի առնելով այս ամենը, կրկնում եմ, գիտաժողովը կոչված է լինելու (համենայն դեպս ես շատ մեծ հույս ունեմ առ այդ) ի մի հավաքել վերջին քսան տարում այդ ոլորտում մասնագետների կատարած աշխատանքները` միաժամանակ համակարգելով, սիստեմավորելով ու գիտական գնահատական տալով դրան ու դնելով մի նորի սկիզբը:
Ես անհամբերությամբ եմ սպասել այս գիտաժողովին վերջին երկու տարում և փորձ եմ կատարելու մասնակցել դրան: Հուսով եմ կթույլատրեն, դե իսկ մնացածն էլ, ի դեմս արդեն իսկ պատրաստ հոդվածիս, ընթացքում կերևա: Հոդվածները, թեզիսների տեսքով, ընդունվում են մինչև ս/թ մարտի 10-ը և ես բնականաբար կներկայացնեմ իմ հոդվածը:
Հաջողություն ցանկանանք մեզ բոլորիս այս կարևոր ձեռնարկը հաջողությամբ ավարտին հասցնելու գործում :)
«Հայկազունիներ. առասպել և պատմություն» թեմայով նախատեսվող գիտաժողովին, ինչպես և արդեն ասել էի, մասնակցության ցանկություն եմ հայտնել նաև ես: Քիչ ժամանակ առաջ ես գիտաժողովի կազմկոմիտեին ներկայացրեցի գիտաժողովին համար նախատեսված հոդվածիս թեզիսները, կարճ տարբերակը: Ուզում եմ այն ներկայացնել նաև ֆորումցիների ուշադրությանը:
Հայկազունիներ. առասպել և պատմություն
“Հայկազունիներ. առասպել և պատմություն” թեմայով գիտաժողովին մեր կողմից ներկայացվող հոդվածը նվիրված է հետաքրքիր ու մեր պատմության մեջ ժամանակակից գիտական զինանոցի օգնությամբ դժբախտաբար այդպես էլ բավարար վերլուծության չենթարկված հարցին` Հայկազունիների տոհմի ռազմա-քաղաքական պատմության (այսուհետ նաև` ՀՏՊ) վերլուծությանը: Հոդվածը փոքրիկ մի փորձ է վերականգնելու Հայոց հնագուն պատմության կարևորագույն դրվագներից մեկը, ինչպես նաև ցույց տալու Հայկազունիների փառահեղ տոհմի իրական տեղն ու դերը Հայոց հնագույն պատմության համայնապատկերում: Աշխատանքում ցույց է տրվում ոչ միայն այն, որ ի դեմս Հայկազունի արքաների մենք գործ ունենք իրական անձնավորությունների հետ, այլ նաև այն, որ իրականությանը համապատասխանում են նաև Միքայել Չամչյանի կողմից մատնանշված` այս տիրակալների գահակալության տարիները:
Հարկ է նշել, որ Հայոց հնագույն պատմությանը համակած “Դյակոնովյան” կամ “Միգրացիոն” ճգնաժամը ամենաանարդարացի ու անհիմն, բայց միաժամանակ դժբախտաբար նաև ամենածանր հարվածներից մեկը հասցրեց Հայկազունիների տոհմի պատմությանը: ՀՏՊ-ն սկզբունքորեն դուրս մղվեց գիտական ակադեմիական շրջանակներից և իր գոյությունը շարունակեց միայն եկեղեցական պատմության համատեքստում, ինչը, հասկանալի կերպով, ոչ միայն այդ ամենին չհաղորդեց լուրջ հակազդման ներուժ, այլև զուտ պատմական տեսանկյունից ավելի վարքաբեկեց նրան` կարծես ավելի հաստատելով վերջինիս “վիպականություն”-ը: Պատահական չէ, որ գործնականում հնարավոր չէ մատնանշել խորհրդային ժամանակաշրջանին վերաբերվող ՀՏՊ-ին նվիրված որևէ լուրջ աշխատություն, իսկ ՀՏՊ-ի ուսումնասիրման ամենալուրջ գիտական աշխատանքները շարունակում են մնալ Միքայել Չամչյանի “Հայոց Պատմություն”-ը, թերություններից ամենևին էլ ոչ զուրկ Մկրտիչ Էմինի հետազոտությունը, ինչպես նաև, որոշակի իմաստով, Ղևոնդ Ալիշանի աշխատանքը: Ընդ որում, եթե վերջին աշխատանքները գրվել են 120-130 տարի առաջ և, մեղմ ասած, այժմ արդեն վաղուց չեն փայլում իրենց արդիականությամբ, ապա Միքայել Չամչյանի ավելի շուտ սկզբնաղբյուրային բնույթ ունեցող երկի տարիքը արդեն մոտենում է երրորդ հարյուրամյակին:
Անկախության ձեռքբերումից հետո ՀՏՊ-ի ուսումնասիրման ուղղությամբ սկսեցին կատարվել որոշակի քայլեր, թեև թույլ տանք մեզ ասելու, որ նույնիսկ հիմա էլ, երբ մեր անկախ պետությունը արդեն իսկ տոնել է իր քսանամյակը, խնդիրը հեռու է բավարար լուծում ստացած լինելուց: ԽՍՀՄ վերջին և անկախության տարիներին տարբեր մասնագետներ այս կամ այն կերպ փորձում էին անդրադառնալ թեմային` առաջարկելով այս կամ այն լուծումը: Ընդ որում, եթե մի շարք մասնագետներ ընկնում էին կույր ծայրահեղության մեջ, իդեալականացնելով ու որպես բացարձակ ճշմարտություն ընդունելով մատենագիր-գրավոր աղբյուրների հայտնած տեղեկությունները, ապա մի շարք գիտնականներ էլ կանգնած էին ավելի չափավոր դիրքերի վրա: Այսպես, գիտնականների մի խումբ առաջարկում էր Հայկազունիների տոհմում տեսնել հաղորդումներ “ուրարտական” արքայատոհմի մասին, սակայն ավելին, քան բավականին հիմնավորված կերպով Հայկ Նահապետի աստվածային կերպարի նույնացումը այսպես կոչված “Հալդի”-ի հետ, ինչպես նաև Հայկազունիների Արամի ու “ուրարտական” Արամի (Արամեի) մեծապես արհեստական բնույթ ունեցող նմանեցումը, նրանք այդպես էլ չկարողացան անել: Մեկ այլ խումբ գիտնականներ, հրաժարվելով նախորդ ուղղությունից, փորձեցին Հայկազունիների մեջ տեսնել Միտանիի արքաներին: Վերջին տեսությունը շրջանառվում է նաև այսօր ու, թեև վերջինիս կողմնակիցներից են իմ կողմից արժանիորեն մարդկային և գիտական մեծ հարգանքի արժանացած գիտնականներից ոմանք, սակայն թույլ կտանք մեզ չընդունել նաև այս տեսությունը:
“Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք” աշխատության վրա աշխատելու 15 տարվա ընթացքում տողերիս հեղինակը առիթ ունեցավ ուսումնասիրելու ՀՏՊ-ն և դրա վերաբերյալ ձևավորելու ուրույն և, թող թույլ տրվի մեզ ասել, մեր կարծիքով զգալիորեն հիմնավորված մի համակարգ: Ընդ որում առաջարկվող համակարգի հիմքում դրվում է մինչ այս “Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք” աշխատությունում լայն կիրառություն ստացած մեթոդը, որը կոչել ենք “Համադրման մեթոդ”: ՀՏՊ-ն ուսումնասիրելիս մենք առաջնորդվել ենք օտար և հայ սկզբնաղբյուրների հայտնած տեղեկությունների սինթեզման ու համադրման մեթոդով, որի էությունը կայանում է հետևյալում. ի սկզբանե վեր կանգնել ցանկացած տեսակի կանխակալ կարծիքներից և, նախապատվությունը չտալով ոչ մեկին, անկողմնակալ հայացքով ուսումնասիրության ենթարկել բոլոր աղբյուրների հայտնած տվյալները ու դրանց քննարկման և համաշխարհային պատմական իրադարձությունների հետ համադրման արդյունքում հասնել տրամաբանական ու հիմնավորված եզրահանգման: Օրինակ` ինչքան էլ արժեքավոր լինեն Մովսես Խորենացու հայտնած տվյալները, որոշ դեպքերում դրանցում առկա են բացահայտ ու հաճախ Պատմահոր կամքից անկախ տեղ գտած սխալներ և այս դեպքում ամենևին էլ պետք չէ պնդել այդ տեղեկությունները` բացահայտ հակասության մեջ մտնելով հիմնավորված ու համընդհանուր ճանաչում ստացած սխեմաների հետ ու համաշխարհային հանրության աչքում արժեզրկել և ծիծաղելի դարձնել մեր պատմությունը: Դրա փոխարեն անհրաժեշտ է փորձել գտնել նման տեղեկատվության հայտնման պատճառը և վերջինիս իրական տեղը հայոց պատմության մեջ` իր հերթին չընկենելով հակառակ ծայրահեղության մեջ` այդ ամենը համընդհանուր ժխտելով ու հեքիաթային կամ վիպական հռչակելով:
Այս ամենի հետ կապված անհրաժեշտ է անդրադառնալ նաև մինչ այժմ մեծապես առեղծվածային բնույթ ունեցող և մեկնաբանության կարոտ Միքայել Չամչյանի բերած Հայկազունիների արքայացանկին ու հատկապես ժամանակացանկին: Խնդիրը որոշակիորեն քննարկված է գրականության մեջ, սակայն բաց մնացած հարցերը դեռևս ավելի, քան շատ են: Արքայացանկն ու ժամանակացանկը առաջարկելիս վաստակաշատ մխիթարիստը հիմք է ընդունել հիմնականում Մովսես Խորենացու, իսկ մասամբ էլ այլ (հնարավոր է` մեզ անհայտ) պատմիչների տվյալները: Սակայն թերհավատության տեղիք է տվել հատկապես այն հանգամանքը, որ Չամչյանը նշել է նաև այս արքաների կառավարման թվերը: Ներկայացվող հոդվածում, հիմք ընդունելով վերոշարադրյալը, փորձ կարվի կապել Մովսես Խորենացու և Միքայել Չամչյանի շարադրած արքայացանկերը, ինչպես նաև Միքայել Չամչյանի բերած արքաների գահակալության տարիները համընդհանուր պատմության իրադարձությունների հետ` այդ ճանապարհով հիմնավորելով ու հաստատելու դրանց իսկությունը:
Իրականացնելով տարածաշրջանի մ.թ.ա. III-I հազարամյակների ողջ պատմության համակարգային վերլուծություն մեր կողմից ուսումնասիրվող թեմայի տեսանկյունից և արդյունքում ցույց տալով, որ ինչպես ՀՏՊ-ն, այնպես էլ Հայկազունիների տոհմի առանձին արքաների գործունեության ռազմա-քաղաքական բովանդակությունը հսկայական ճշգրտությամբ համընկնում է սեպագիր կամ այլ աղբյուներից հայտնի տարածաշրջանի ռազմա-քաղաքական պատմությանը` հոդվածում ցույց կտրվի, որ հայոց աղբյուրների ու ամենից առաջ Մովսես Խորենացու հաղորդած տեղեկությունները ոչ միայն չեն հակասում օտարազգի կամ ոչ մատենագիր աղբյուներին, այլև խիստ ուշագրավ և արժեքավոր կերպով լրացնում են դրանց` մեծ ճշգրտությամբ գտնելով իրենց տեղը Մերձավոր Արևելքի մ.թ.ա. III-I հազարամյակների պատմության համատեքստում: Ընդ որում հատկապես կարևոր է շեշտել, որ վերևում նկարագրված գործընթացի արդյունքում իրենց տեղն ու հիմնավորումն են գտնում ոչ միայն հայոց, այլև Մերձավոր Արևելքի մ.թ.ա. III-I հազարամյակների պատմության բազմաթիվ այլ դրվագներ:
Հոդվածը համեստ մի փորձ է, ուղղված Հայոց հնագույն պատմության հանգուցային հարցերից մեկի լուսաբանմանը և հեղինակը հույս է հայտնում, որ այն հիմք կհանդիսանա նորանոր ուսումնասիրությունների համար:
Վաղուց էի ուզում սենց մի խաղ առաջարկել, բայց միշտ մտածում էի, որ այն կարող է գոռոզ հնչել: Ամեն դեպքում, մարդիկ երևի ինձ վաղուց արդեն որոշակիորեն ճանաչում են և սխալ չեն հասկանա: Եվ այսպես, խաղի էությունը հետևյալն է -
Այս պահից սկսած և մինչև ապրիլի 30-ը ներառյալ, կարող է որևէ մեկը մ.թ.ա. 3.000 - մ.թ. 1800 թվականներին հայերի մասնակցությամբ տեղի ունեցած որևէ ռազմական օպերացիա մատնանշել, որի վերաբերյալ իմ մոտ գոնե առնվազն ընդհանուր ինֆորմացիա չլինի?
Ցանկալի կլինի, որ մատնանշողը հստակ իմանա սկզբնաղբյուրը, որ իմ արձագանքից հետո, եթե այնպես ստացվի, որ ես բավարար չարձագանքեմ, հանդես գա սկզբնաղբյուրը ներկայացնելով:
Հ.Գ.
Անչափ ուրախ կլինեմ, եթե պարտվեմ - մեկ ռազմական օպերացիայով հավաքածուս կավելանա :)
Հայաստանի հանրապետության գիտությունների ազգային ակադեմիան և ԵՊՀ 2012 թ. հունիսի 5-6-ը նախատեսում է միջազգային գիտաժողով` «Հայկազունիներ. առասպել և պատմություն» թեմայով, (http://www.academhistory.am/index.php?p=6&l=arm) որը տեղի կունենա Երևանում` ՀՀ ԳԱԱ նախագահության նիստերի դահլիճում: Գիտաժողովը, առանց չափազանցության, իմ համեստ կարծիքով խոստանում է էպոխալ բնույթ ունենալ, քանի որ դրանից հետո, ես վստահ եմ, Հայկազունիների տոհմի պատմության, իսկ հետևաբար նաև Հայոց հնագույն պատմության ուսումնասիրման լրիվ նոր հեռանկարներ կբացվեն: Հասկանում եք, ստեղծվել է մի իրավիճակ, երբ. "Միգրացիոն տեսություն"-ը Հայաստանում վաղուց ժխտվել է, իսկ գրեթե բոլոր մասնագետներն էլ այս կամ այն կերպ ուսումնասիրում են Հայոց հնագույն` "մինչմիգրացիոն" պատմությունը ընդհանրապես և Հայկազունիների տոհմի պատմությունը մասնավորապես: Հաշվի առնելով այս ամենը, կրկնում եմ, գիտաժողովը կոչված է լինելու (համենայն դեպս ես շատ մեծ հույս ունեմ առ այդ) ի մի հավաքել վերջին քսան տարում այդ ոլորտում մասնագետների կատարած աշխատանքները` միաժամանակ համակարգելով, սիստեմավորելով ու գիտական գնահատական տալով դրան ու դնելով մի նորի սկիզբը:
Ես անհամբերությամբ եմ սպասել այս գիտաժողովին վերջին երկու տարում և փորձ եմ կատարելու մասնակցել դրան: Հուսով եմ կթույլատրեն, դե իսկ մնացածն էլ, ի դեմս արդեն իսկ պատրաստ հոդվածիս, ընթացքում կերևա: Հոդվածները, թեզիսների տեսքով, ընդունվում են մինչև ս/թ մարտի 10-ը և ես բնականաբար կներկայացնեմ իմ հոդվածը:
Հաջողություն ցանկանանք մեզ բոլորիս այս կարևոր ձեռնարկը հաջողությամբ ավարտին հասցնելու գործում :)
Առանձնահատուկ "աչքալուսանք" ունեմ :( Չթույլատրեցին մասնակցել:Շնորհավորում եմ... "ինձ":
Հ.Գ.
Հետաքրքիր կլիներ իմանալ,թե կազմկոմիտեի անդամներից որը ավելի լավ գիտի թեման, քան ես...
Առանձնահատուկ "աչքալուսանք" ունեմ :( Չթույլատրեցին մասնակցել:Շնորհավորում եմ... "ինձ":
Հ.Գ.
Հետաքրքիր կլիներ իմանալ,թե կազմկոմիտեի անդամներից որը ավելի լավ գիտի թեման, քան ես...
Իսկ ինչու չթույլատրեցին և ով էր պետք լիներ, որ թույլատրեին:
Հանձնաժողովի քարտուղարը ինչ-որ անորոշ բաներ էր թոթովում, որ դա իրենց իրավունքն է, որ 48 հոգուց ևս 12-ի թույլ չեն տվել և այլն:
ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԻ ԿԱԶՄԿՈՄԻՏԵ
Վ.Բ. Բարխուդարյան - ՀՀ ԳԱԱ նախագահության խորհրդական, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս (նախագահ)
Յու. Մ. Սուվարյան - ՀՀ ԳԱԱ Հայագիտության և հասարակական գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս- քարտուղար
Ա.Ա. Մելքոնյան - ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ
Բ.Հ. Հարությունյան - ԵՊՀ հայոց պատմության ամբիոնի վարիչ, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ
Պ.Մ. Ավետիսյան - ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն, պ.գ.թ
Ա.Վ. Քոսյան - ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտ, պ.գ.դ.
Ա.Ի. Շահնազարյան – պատմաբան
Հ.Ղ. Մուրադյան - ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի գիտական քարտուղար, պ.գ.թ. (պատասխանատու քարտուղար)
Կուզենայի այս պարոններից գոնե որևէ մեկի հետ զրուցել Հայկազունիների թեմայով :)
Հանձնաժողովի քարտուղարը ինչ-որ անորոշ բաներ էր թոթովում, որ դա իրենց իրավունքն է, որ 48 հոգուց ևս 12-ի թույլ չեն տվել և այլն:
ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԻ ԿԱԶՄԿՈՄԻՏԵ
Վ.Բ. Բարխուդարյան - ՀՀ ԳԱԱ նախագահության խորհրդական, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս (նախագահ)
Յու. Մ. Սուվարյան - ՀՀ ԳԱԱ Հայագիտության և հասարակական գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս- քարտուղար
Ա.Ա. Մելքոնյան - ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ
Բ.Հ. Հարությունյան - ԵՊՀ հայոց պատմության ամբիոնի վարիչ, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ
Պ.Մ. Ավետիսյան - ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն, պ.գ.թ
Ա.Վ. Քոսյան - ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտ, պ.գ.դ.
Ա.Ի. Շահնազարյան – պատմաբան
Հ.Ղ. Մուրադյան - ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի գիտական քարտուղար, պ.գ.թ. (պատասխանատու քարտուղար)
Կուզենայի այս պարոններից գոնե որևէ մեկի հետ զրուցել Հայկազունիների թեմայով :)
Յանի քեզ պետքա?
Ախր, հասկանում ես, շանս կար այն ամենը, ինչ կուտակվել է, ակադեմիական շրջանակներում ստուգել: Կուզենայի լսել մասնագետների քննադատություն գրածիս մասին, տո ջհանդամ, թող լռություն լիներ, բայց այսպես??!! Չէ, ուդառը լավն էր, խոսք չկա - մենակ էն ասեմ, որ ես այս գիտաժողովին սպասել էի... մոտ 3 տարի:
Մի գաղտնիք էլ բացեմ - սկզբում ուզում էի հոդվածով սահմանափակվել, բայց հետո այն այնքան մեծ ստացվեց, որ որոշեցի առանձին գիրք տպել: Գիրքը գործնականում պատրաստ է, հենց այսօր ես այն պետք է տպագրության հանձնեի - որոշել էի տպել սահմանափակ քանակով և գիտաժողովի մասնակիցների բաժանել, կարծիքի համար: Գիրքն իհարկե կտպեմ, բայց... աբսուրդ է ստացվում - ես մի ամբողջ աշխատություն եմ լույս ընծայում գիտաժողովի թեմայով, բայց գիտաժողովը դա չի ուզում նկատել...
Ցավս գալիսա, էլի, որ այս գրքի հետ էլ կվարվեն այնպես, ինչպես Տարեգրքի - ուղղակի կլռեն նրա մասին... ու վերջ :(
Էս վերջերս ակադեմիական դիմադրության մի ուրիշ տեսակի եմ հանդիպել - լռում են, ապեր, ձեն չեն հանում ու տակից տոռմուզում են, ինչ ուզում ես արա, լռում են հույսները դնում նրա վրա, որ իրենք, տիրապետելով իշխանական լծակների, իրենցը առաջ կտանեն` քոնն էլ մոռացության կմատնեն:
Չեմ թաքցնի - ուդառ էր...
Ախր, հասկանում ես, շանս կար այն ամենը, ինչ կուտակվել է, ակադեմիական շրջանակներում ստուգել: Կուզենայի լսել մասնագետների քննադատություն գրածիս մասին, տո ջհանդամ, թող լռություն լիներ, բայց այսպես??!! Չէ, ուդառը լավն էր, խոսք չկա - մենակ էն ասեմ, որ ես այս գիտաժողովին սպասել էի... մոտ 3 տարի:
Մի գաղտնիք էլ բացեմ - սկզբում ուզում էի հոդվածով սահմանափակվել, բայց հետո այն այնքան մեծ ստացվեց, որ որոշեցի առանձին գիրք տպել: Գիրքը գործնականում պատրաստ է, հենց այսօր ես այն պետք է տպագրության հանձնեի - որոշել էի տպել սահմանափակ քանակով և գիտաժողովի մասնակիցների բաժանել, կարծիքի համար: Գիրքն իհարկե կտպեմ, բայց... աբսուրդ է ստացվում - ես մի ամբողջ աշխատություն եմ լույս ընծայում գիտաժողովի թեմայով, բայց գիտաժողովը դա չի ուզում նկատել...
Ցավս գալիսա, էլի, որ այս գրքի հետ էլ կվարվեն այնպես, ինչպես Տարեգրքի - ուղղակի կլռեն նրա մասին... ու վերջ :(
Էս վերջերս ակադեմիական դիմադրության մի ուրիշ տեսակի եմ հանդիպել - լռում են, ապեր, ձեն չեն հանում ու տակից տոռմուզում են, ինչ ուզում ես արա, լռում են հույսները դնում նրա վրա, որ իրենք, տիրապետելով իշխանական լծակների, իրենցը առաջ կտանեն` քոնն էլ մոռացության կմատնեն:
Չեմ թաքցնի - ուդառ էր...
Լիոն ջան, քանի Ուրարտուն իրնեց համար ապահովում է աթոռ, պաշտոն, հեղինակություն և փող` քեզ չեն էլ լսելու:
Դժբախտաբար կարծես թե ճիշտ ես դուրս գալիս - բայց ես գիրքս ամեն դեպքում կտպեմ, թեկուզ սահմանափակ քանակով: Թող իրենք իրենց գիտաժողովն անեն, ես էլ գիրքս ինտերնետով կտարածեմ: Գուցե գոնե մի պահ զգան իրենց աբսուրդը...
Ափսոս, էլի, չեմ ուզում ուղղակի կտրուկ խոսքեր ասել...
http://www.akumb.am/showthread.php/6858-Հարցեր-ադմինիստրացիային?p=2346968&viewfull=1#post2346968
ինչ ուզում ես հռչակի… ես չեմ նեղանա քեզանից…
բայց քանի որ պնդում ես ուրեմն կարող ենք փորձել… ես ունեմ ընդամենը մի հարց:
քո տարգիրքը պատմագիտակա՞ն աշխատություն է թե՞ ոչ…
կարծում եմ բարդ չի այս հարցին պատասխանելը…
http://www.akumb.am/showthread.php/6858-Հարցեր-ադմինիստրացիային?p=2346974&viewfull=1#post2346974
մի քանի հարց ևս…
1. եթե դու պատմաբան չես, որը դու ես ասել, ո՞նց կարա քո աշխատությունը լինի պատմագիտական…
2. բացի հրատարակված գրքերից, ի՞նչ արխիվային ուսումնասիրություններ ես կատարաել անձամբ հենց ուղղակի արխիվներ գնալով, ինչպես Հայաստանում, այնպես էլ տարբեր երկրներում… ի՞նչ պատմական տեղանքներ ես գնացել և ինչպիսի՞ պեղումների արդյունքներից ես օգտվել…
3. պատմագիտական ո՞ր հանդեսներում ես հրատարակվել և որտեղ են այն քննադատականները որոնք արվել են այլ պատմաբանների կեժողմից…
ըստ էության առաջին հարցից արդեն քո աշխատությունը որակազրկված ա, որպես պատմագիտական աշխատություն քանի որ այն չի գրվել պատմաբանի կողմից և պետք ա տեղափոխվի այլ բաժին քան գիտություն բաժինն ա…
…մնացած հարցերին կարաս չպատասխանես էական չի…
1. Շատ հասարակ: Չլինելով պատմաբան դե-յուրե և չհավակնելով այդ ստատուսին հենց այդ տեսակետից, փաստացի իմ արածի և ուսումնասիրածի ծավալով ես այնքան եմ խորացել "պատմություն" կոչվող գիտության մեջ, որ, չլինելով պատմաբան, կարող եմ համարել իմ աշխատանքը պատմագիտական բնույթ ունեցող,
2. Որ Հայաստանը լքած չլինեիր, երևի չէրի մոռանա, որ Հայոց արխիվային նյութը ըստ էության սկսվում է լավագույն դեպքում 1828 թ-ից, իսկ փաստացի` 1918 թ-ից: Այսինքն արխիվները լավագույն դեպքում կարող էին օգտակար լինել իմ գրքի շատ փոքր մասի համար: Բայց նույնիսկ այդ տեսակետից էլ - ես օգտվել եմ արխիվային նյութերի վրա լույս տեսած աշխատություններից, այսինքն աշխատություններից, որոնք արտացոլում են արխիվային փաստաթուղթը: Եթե պատմագիտությունից մի քիչ գաղափար ունենայիր, կիմանայիր, որ դա ընդունված վարքագիծ է,
3. Հարցրու քննադատողներին:
Դու չես որոշում, ինչ կարամ ես անեմ, ինչ չեմ կարա: Գնա, քո ամերիկյան հարցերը որոշի, ինչ գործ ունես Հայաստանի բնակիչների հետ, որ մի հատ էլ նման բան ես ասում?
http://www.akumb.am/showthread.php/6858-Հարցեր-ադմինիստրացիային?p=2346983&viewfull=1#post2346983
Փորձել ենք, չի ստացվել:
Չի ստացվել, քանի որ Պատմության բաժնում Լիոնի հետ ցանկացած բանավեճը որպես կանոն ունի հետևյալ տեքստը.
Բանավիճող. Ես կասկածում եմ, որ սա ասենք սենց ա եղել
Լիոն. Չես կարա կասկածես, քանի որ copy-paste իմ ռազմական տարեգրքից
Բանավիճող. Բայց ախր քո ռազմական տարեգիրքը դու ես գրել, ոնց կարաս իմանաս, որ այս բանը հենց կոնկրետ ասյպես է եղել
Լիոն. Տես աղբյուրը. copy paste իմ ռազմական տարեգրքից
Բանավիճող. Բայց Լիոն, ախր հո մենակ քո Ռազմական Տարեգրքով չի ?
Լիոն. Տես հղումը. Link-ուրիշ Forum-Liօn-նույն բանը հիմա էլ ռուսերեն լեզվով
Բանավիճով. Բայց ախր, չի կարա մի օրում 200.000 մարդ զոհվի, էտ մի քիչ շատ ա
Լիոն. Կարա: Քանի որ Copy-paste իմ ռազմական տարեգրքից, եթե կարող ես ժխտիր
Բանավիճող. Բայց ախր, աշխարհում տենց բան չկա, տրամաբանությանը դեմ ա, որ մեկը de facto մի բան ասի, ու պահանջի ուրիշներից ժխտել իրա ասածը
Լիոն. Չկարացար ժխտել ? Հա-հա-հա .. ուրեմն ես ճիշտ եմ, ես չեմ կարա սխալ լինեմ, ես միշտ ճիշտ եմ, 6500 ճակատամարտ ու բոլորը ճիշտ են, ԺԽՏԵԵԵԵԵԵԵԵԵՔ, ԺԽՏԵԵԵԵԵԵԵԵԵԵՔ եթե կարող եք, սաղ ճիիիիիիշտ ա, ես եմ ալֆան, ես եմ օմեգան, ես եմ գրել 6500 ճակատամարտը, ոչ մեկը չի կարա ասի, որ ընդեղ մի սխալ բառ կա, դուք ստախոսներ եեեեք, զրպարտողներ եք, ազգադավ եք:
Բանավիճող. Լիոն, դու ցնդել ես, հանգստացի:
Լիոն. Ախ դու ազգադավ, թուրքի ջրաղացին ջուր լցնեղ, գրանտակեր, եվրո-լիբերալ-հրեա-մասոն, գոմիկ
Սուտ, զրպարտանք ու էժանագին դեմագոգիա: Կուզենայի, որ գեթ մեկ օրինակ բերվեր, որ հարցը հենց այդ տեսքն է ունեցել:
Արեա ջան, սրանից հետո մնում ա միայն ձեռ առնոցին, որին մեկը ես, ընդունում եմ, ակտիվ մասնակցում եմ, ու մասնակցելու եմ:
Ինձ ձեռ առնողին ես քֆուր եմ անում, բայց դուք դրան չեք հասել, մի անհանգստացեք - դուք ընդամենը խեղկատակությամբ եք զբաղված, այսքան բան:
Եվ, իրոք, միանում եմ Գալաթեայի խորհրդին ու ասում եմ Լիոնի սրտից. մի ափսոսի մի քանի հազար դրամը, գնի Լիոնի <գրեքերը> ու կարդա: Հետո, եթե ցանկություն կունենաս, միացիր զվարճանքին, որին ցավալիորեն վերածվել ա պատմության բաժինը՝ մի կողմից Լիոնի copy-pastե-երի ու ինքնասիրահարվածության, մյուս կողմից իմ ու իմ նմանների <թեթև վարքի> պատճառով:
Ստի ու զրպարտանքի հերթական պորցիայից: Տրիբունն իր ոճի մեջ է :) Իսկ Շինարարի թիկունքում թաքնվել պետք չէ, մի փորձեք օգտագորչծել այդ ազնիվ մարդուն Ձեր կողտոտ խաղերի մեջ:
http://www.akumb.am/showthread.php/6858-Հարցեր-ադմինիստրացիային?p=2346983&viewfull=1#post2346983
Սուտ, զրպարտանք ու էժանագին դեմագոգիա: Կուզենայի, որ գեթ մեկ օրինակ բերվեր, որ հարցը հենց այդ տեսքն է ունեցել:
Ինձ ձեռ առնողին ես քֆուր եմ անում, բայց դուք դրան չեք հասել, մի անհանգստացեք - դուք ընդամենը խեղկատակությամբ եք զբաղված, այսքան բան:
Ստի ու զրպարտանքի հերթական պորցիայից: Տրիբունն իր ոճի մեջ է :) Իսկ Շինարարի թիկունքում թաքնվել պետք չէ, մի փորձեք օգտագորչծել այդ ազնիվ մարդուն Ձեր կողտոտ խաղերի մեջ:
Դու քո գրառումներով լավագույնս ապացուցում ես, որ ես ճիշտ եմ: Հանգստացի քֆուր անող տղա, մի օր կարող ա փղերիդ ձվերի արանքում մնաս:
Ի միջի այլոց, մի հատ ամենվերջին օրինակներից, որտեղ մարդկանց հետ բանավիճելու ընթացքում հղում ես տալիս ինքդ քո վրա ուրիշ ֆորումում, ռուսերեն լեզվով: Չեմ հասկանում, թե ստեղ իմ սուտը որն ա (http://www.akumb.am/showthread.php/28389-%D4%B6%D5%B8%D6%80%D5%A1%D6%81-%D6%84%D5%A1%D6%80%D5%A5%D6%80-%D5%B0%D5%B6%D5%A1%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%B5%D5%B6-%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%B2%D5%A1%D5%A4%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6?p=2346476&viewfull=1#post2346476)
Մոդերատորական. Հայ ռազմական պատմության ավարտ: Հավանաբար ժամակավոր: