Հայերի ծագումը

[!!Sinner!!]

Վերջերս ադրբեջանական կայքերից մեկում հանդիպեցի մի թեզի, ըստ որի հայկական ցեղերը Փոքր Ասիայի արևմտյան շրջաններից մ.թ.ա. 13-րդ դարում հարձակվել են Հայկական Լեռնաշխարհի վրա, ոչնչացրել տեղի բնակչությանը և հաստատվել նրանց տեղը;
Եկեք մի կողմ թողնենք այն հանգամանքը, որ քոչվոր թուրքերը Միջին Ասիայից 11-րդ դարում են միայն եկել այստեղ հաստատվել: Դրա մասին առանձին կխոսենք հետո:
Ուզում եմ իմանալ մինչև Վանի թագավորությունը հայերի մասին ինչ տեղեկություններ են պահպանվել: Ցանկալի է փաստերով, օրինակներով, քարտեզներով, հղումներով հարուստ քննարկում

[Ambrosine]

Վերջերս ադրբեջանական կայքերից մեկում հանդիպեցի մի թեզի, ըստ որի հայկական ցեղերը Փոքր Ասիայի արևմտյան շրջաններից մ.թ.ա. 13-րդ դարում հարձակվել են Հայկական Լեռնաշխարհի վրա, ոչնչացրել տեղի բնակչությանը և հաստատվել նրանց տեղը;
Եկեք մի կողմ թողնենք այն հանգամանքը, որ քոչվոր թուրքերը Միջին Ասիայից 11-րդ դարում են միայն եկել այստեղ հաստատվել: Դրա մասին առանձին կխոսենք հետո:
Ուզում եմ իմանալ մինչև Վանի թագավորությունը հայերի մասին ինչ տեղեկություններ են պահպանվել: Ցանկալի է փաստերով, օրինակներով, քարտեզներով, հղումներով հարուստ քննարկում

Իրենց, օրինակ, արժի հարց տալ. բա որ գրավել ենք Հայկական լեռնաշխարհը, էդ ոնց էր մինչև այդ կոչվում մեր անունով` հայկական

[!!Sinner!!]

Ես իրենց ուրիշ հարց տվեցի: Եթե մենք եկվոր ենք, դուք էլ տեղացի, ո՞նց է ստացվել, որ մենք ունենք մեր լեզուն, իսկ դուք սեփական լեզու էլ չունեք:

Ավելացվել է 5 րոպե անց
Իսկ ընդհանրապես, ես ուզում էի մ.թ.ա. 13-11-րդ դարերի իրադարփությունների մասին տեղեկություններ ստանալ: Տարբեր երկրների պատմության մեջ այդ դարերին հիշատակվում են որոշ ցեղերի արշավանքներ: Օրինակ Եգիպտոսում հյուքսոսների հարձակումները, Փյունիկիայում «ծովի մարդկանց» հարձակումները, Հունաստանում դորիացիների հարձակումները, Խեթերի պետության անկումը արևուտքից հարձակումների պատճառով, և վերջապես արիական ցեղերի արշավանքները:

[Ramzes]

Շատ հետաքրքիր հարց է բացված: Ասեմ, որ մինչև Վանի թագավորությունը Հայկական լեռնաշխարհում գոյություն են ունեցել հնագույն մի շարք պետություններ, որոնք հետագայում(գուցե դինաստիական փոփոխության հետևանքով) վերանվանվել և վերափոխվել են:Բավական է հիշատակել Արատտա հնագույն պետությունը, որի անվան ծագումը պատմաբաններից շատերը կապում են Արարատ անվան հետ:
Ինչ վերաբերում է ադրբեջանական բամբասանքներին, ապա դա նրանց հերթական սուտն է, չնայած վստահ եմ, որ իրենք էլ իրենց հոգու խորքում չեն հավատում իրենց ասածին:

[Vahagn_IV]

Ափսոս, որ հղումը անգլերեն է: Անգլերեն իմացողներին հետաքրքիր կլինի:

[Lion]

Բարև Ձեզ.

Ժողովուրդ, երևի ոչ մեկի համար գաղտնիք բացած չեմ լինի, որ ասեմ – Ես <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք>> մատենաշարի հեղինակն եմ: Տարեգիրքը ստեղշելիս ես բնականաբար դեմ առա ամենահիմնարար հարցերից մեկին – հայերի շագմանը: Այսինք, քանի որ ես գրում եմ Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգիրք, որը պետք է ընդգրկի ժամանակաշրջանը սկսած Հայ ժողովրդի շագումից ց այսօր, ես պետք է ինձ համար պարզեի մի շատ կարևոր հարց –

Որ պահից են /կոպիտ ասած/ ծագել հայերը:

Ճիշտն ասած չէի պլանավորել շատ խորանալ, բայց ընթացքում այնքան նոր նյութ բացվեց, որ ահագին խորացա: Արդյունքում <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 1>>-ում ես շարադրեցի մի քանի տեսակետներ, որոնք էլ հենց կուզենայի այստեղ դարձնել քննարկման առարկա…

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք 1>>-ից

Հայոց Ձորի ճակատամարտը և մոռացված մի արքայատոհմ

<<… Հայոց Ձորի ճակատամարտը ավանդորեն համարվել է վիպական, հեքիաթային և այլն, սակայն ուշադիր ուսումնասիրողը այստեղ ոչ մի <<հեքիաթային>> տարր չի գտնի, քանզի մարտական գործողությունները և դրան նախորդող ու հաջորդող իրադարձությունների նկարագրությունը նման ենթադրության որևէ հիմք չի թողնում: Սկսենք նրանից, որ հակառակորդի բանակի մասին խոսելիս <<երկնադեզ հսկաներ>> և <<հավերժ քաջեր>> ասելով Մովսես Խորենացին կամ այն աղբյուրը, որից օգտվել է նա, առաջին դեպքում ուղղակի ուզեցել են ընդգծել հակառակորդի բանակի ընտիր կազմը, նրանում հատկապես հաղթանդամ ռազմիկների մեծ քանակությունը, իսկ երկրորդում ըստ երևույթին նկատի է ունեցվում հետագա պարսկական մատյան գնդի նման մի զորաբանակի մասնակցությունը, որի կազմը ինչպես հայտնի է անփոփոխ էր և այն անվանվում էր նաև <<անմահների գունդ>>: Ըստ երևույթին այս զորագունդը հանդիսացել է Սարգոն Աքքադացու (մ.թ.ա. 2316-2261) 5.400-անոց վարձկան-մշտական զորաբանակի նախատիպը, որն էլ հետագայում իր զարգացումը ստացավ Աքեմենյան և Սասանյան բանակներում:
Ինչ վերաբերվում է այս ճակատամարտ-ի թվականին, ապա տոմարագիտական հաշվարկներով ապացուցվել է նրա կոնկրետ տարին, ամիսը և օրը: Իր հերթին առաջնորդվելով <<Համադրման մեթոդ>>-ով` կարելի է պարզել նաև, թե ով է եղել թշնամիների առաջնորդը` Մովսես Խորենացու հիշատակած <<Բել>>-ը: Այսպես, ինչպես երևում է միջագետքյան սեպագրերի ուսումնասիրություններից, Միջագետքի քաղաք-պետությունների միջև մոտ 200 տարի տևած հյուծիչ պատերազմները մ.թ.ա. մոտ 2500 թ-ին այնքան թուլացրին դրանք, որ համաձայն <<Նիպպուրյան արքայական ցանկ>> անունով պահպանված արձանագրության, այդ ժամանակ. <<Ուրը հաղթվեց և գահը տեղափոխվեց Ավան (Էլամի մայրաքաղաքը – Մ.Հ.)>>: Դրանից հետո որոշ ժամանակ Միջագետքում (առնվազն Քիշում, Լագաշում, Ադաբում և Ումմայում) գերիշխեց Էլամը, որի արքան այդ ժամանակ, համաձայն Լագաշում և Ադաբում գտնված մի քանի իրերի վրա արված մակագրությունների, Մեսիլիմն էր, և որը կրում էր նաև Քիշ քաղաքի լուգալի (այդ ժամանակաշրջանում` քաղաքի ավագանու կողմից ընտրվող կառավարիչ-զորավար) տիտղոսը: Պարզ է դառնում, որ հենց միջագետքյան քաղաքների այս երկարատև և ավերիչ պատերազմների արձագանքներն են, որ պահպանվել են Խորենացու (Գիրք 1, գլուխ 10) մոտ (<<… այն ժամանակ ամեն մի մարդ խելագարված սուրն ընկերի կողն էր կոխում, ձգտում էին մեկը մյուսի վրա տիրելու>>), և դրան հաջորդած պատմության մեջ հայտնի Միջագետքյան քաղաքների քիչ թե շատ կայուն առաջին միավորումն իրականացրած Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսիլիմի գործունեությունն է, որ Մովսես Խորենացու կողմից ընկալվել է որպես. <<… և Բելին պատահմամբ հաջողվում է բռնանալ և բոլոր երկրները գրավել>>: Այս սխեմայում լիովին տեղավորվում են նաև Հայկ Նահապետի գործողությունները, որը չհամակերպվեց այս ամենի հետ, և նոր արքայի <<աշխարհանվաճ>> նկրտումները, որը ցանկացավ հնազանդեցնել նաև Հայկին ու նվաճել նրա երկիրը: Ինչ վերաբերվում է հիշատակվող Բաբելոն քաղաքին, որն արձանագրություններում առաջին անգամ հիշատակվում է այս դեպքերից միայն մոտ 200 տարի հետո, այն էլ որպես միայն երկրորդական մի քաղաք, ապա դա ամենայն հավանականությամբ կարելի է բացատրել նրանով, որ նախ այն հիշատակված է Աստվածաշնչում և բացի այդ հետագա հազարամյակներում այն Միջագետքի ամենահայտնի քաղաքն էր և պատմիչների կարծիքով ցանկացած Միջագետքյան տիրակալ բնականաբար հենց այն պետք է ունենար որպես իր մայրաքաղաք: Այսպիսով կարելի է եզրակացնել, որ <<Բել>>-ը իրականում Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսիլիմն (մ.թ.ա. մոտ 2500 - ուղ. 2492) է, իսկ նրա` ըստ Խորենացու հետևակ (քանի որ այդ ժամանակ ձին դեռևս չէր օգտագործվում մարտական նպատկներով) բանակը` Էլամի և Միջագետքի քաղաք պետությունների միացյալ բանակը, որը հենց այդ պատճառով էլ իր ժամանակի համար աննախադեպ էր իր մեծությամբ:
Այս ամենի հետ կապված կուզենայի անդրադառնալ նաև Միքայել Չամչյանի բերած Հայկազունիների արքայացանկին: Չամչյանը այն կազմելիս հիմք է ընդունել հիմնականում Մովսես Խորենացու, մասսամբ էլ այլ (հնարավոր է` մեզ անհայտ) պատմիչների տվյալները (որի պատճառով նրա բերած ցանկում, ի տարբերություն Խորենացու ցանկի, առկա են վերջինիս կողմից չհիշատակվող հինգ արքա` Կար (մ.թ.ա. 1289-1285) (այս արքային, ի դեպ, Մխիթար Այրիվանցին հիշատակում է), Շավարշ II (մ.թ.ա. 1180-1137), Պերճ II (մ.թ.ա. 1075-1035), Ամբակ II (մ.թ.ա. 910-883), Փառնվազ II (մ.թ.ա. մոտ 590-588)), սակայն նշել է նաև գահակալների կառավարման թվերը, մի հանգամանք, որը խիստ թերհավատ մոտեցման տեղիք է տվել: Սակայն գոյություն ունեն մի քանի ուղղակի և անուղղակի փաստեր, որոնք հիմք են տալիս կապելու Չամչյանի բերած արքայացանկը և արքաների գահակալության տարիները համընդհանուր պատմության իրադարձությունների հետ և այդ ճանապարհով հաստատելու վերջիններիս իսկությունը: Այսպես.
1. Մովսես Խորենացին (Գիրք 1, գլուխ 12) հայտնում է, որ Արամայիսը (մ.թ.ա. 1980-1940) հիմնեց Արմավիրը: Նա չի ճշտում, թե ինչ պատճառով Արամայիսը մայրաքաղաքը Հայկաշենից տեղափոխեց դեպի ավելի հյուսիս գտնվող իր նոր քաղաքը, սակայն համընդհանուր պատմության հետ համադրելիս ակնհայտ է դառնում, որ դրա պատճառը Արաբական թերակղզուց դուրս եկած քոչվոր ամորիացիների մ.թ.ա. մոտ 2010 թ-ից սկսած ավերիչ արշավանքներն էին Միջագետքում` Արատտայի քրմապետության հարավային նահանգների անմիջական հարևանությամբ, որոնք սպառնում էին երկրի մայրաքաղաքին: Այսպիսով Արամայիսի գահակալության տարիների նրա հիմնական գործողությունը լիովին համապատասխանում է այն ժամանակի ոգուն, երբ Չամչյանը նշում է նրա գահակալության տարիները:

[Lion]

2. Մխիթար Այրիվանցին, խոսելով Արամայիսին հաջորդած նրա որդի Ամասիայի (մ.թ.ա. 1940-1908) մասին (մաս 2), հայտնում է. <<Ամասիան մեծ սարն անվանեց Մասիս: Այդ ժամանակ հայտնվեցին ամազոնուհիները, այսինքն կանացի զորքը, որոնք Թորգոմի սերնդից էին, որը նկատելով անհնազանդություն իր բանակում, սպանեց բոլոր տղամարդկանց և իր բանակը կազմեց միայն կանանցից: Նա իր գահը տեղափոխեց Ալիոն և ասպատակելով ամայացրեց երկիրը: 11 թագավորներ հավաքվեցին միասին և ոչնչացրին նրանց>>: Հիմք ընդունելով Ամասիայի գահակալության տարիները և դրանք դիտարկելով համընդհանուր պատմության ֆոնի վրա՝ ակնհայտ է դառնում, որ այս հաղորդման մեջ խոսքը կրկին վերաբերվում է ամորիացիներին, իսկ ավելի կոնկրետ, այստեղ արտահայտված են սեպագիր աղբյուրներից հայտնի հետևյալ իրադարձությունները. մ.թ.ա. 2003 թ-ին ամորիացիները կործանեցին Ուրի III դինաստիայի պետությունը և, հիմնավորվելով Միջագետքի քաղաքներում ու Իսինայի I դինաստիայի պետության գլխավորությամբ ստեղծելով ապակենտրոնացված և տարբեր քաղաքներից կազմված մի պետություն, շարունակեցին իրենց հարազատ գործը՝ ռազմարշավները` մ.թ.ա. XX դարում բազմիցս ներխուժելով Արատտայի քրմապետության տարածք: Սակայն Իսինայի I դինաստիայի քաղաք պետությունը, որը մոտ 70 տարի գերիշխանություն ուներ ամորիացիների այլ քաղաք-պետությունների նկատմամբ և գլխավորում էր նրանց, մ.թ.ա. մոտ 1930 թ-ին Լիպիտ-Իշտար (մ.թ.ա. 1934-1924) արքայի օրոք պարտություն կրեց ավելի շատ տեղական տարրի վրա հիմնված և սրընթաց վերելք ապրող Լարսայի քաղաք-պետության արքա Գունգունումից (մ.թ.ա. 1934-1905) և արդյունքում կորցրեց ժառանգաբար Իսինայի արքաների պատկանող <<Ուրի արքա>> տիտղոսն ու իշխանությունը ողջ Հարավային Միջագետքի վրա: Ավելին. Լարսայի հաջորդ արքա, նախորդի որդի Աբիսարիխան (մ.թ.ա. 1905-1895) վերջնականապես պարտության մատնեց Իսինայի I դինաստիայի հերթական արքա Ուր-Նիպուրտային (մ.թ.ա. 1924-1895), որի արդյունքում հետագա մի քանի տասնամյակները Իսինան հիմնավորապես մղվեց երկրորդ պլան: Ինչպես տեսնում ենք Մխիթար Այրիվանցու հաղորդումները լիովին հաստատվում են սեպագիր աղբյուրների հաղորդած տվյալներով, քանզի ակնհայտ է, որ Ամասիայի գլխավորած Արատտայի քրմապետությունը մասնակցել է վերը հիշատակված և ըստ երևույթին Լարսայի կողմից գլխավորվող 11 պետությունների (կամ քաղաք-պետությունների) դաշինքին, որն էլ ծանր հարված է հասցրել Իսինայի կողմից ուղղորդվող և շրջակա երկրների համար պատուհաս դարձած ամորիացիներին: Նշենք նաև, որ Աբիսարիխան ամենայն հավանականությամբ այդ դեպքերի ժամանակ կառավարում էր որպես իր հայր Գունգունումի գահակից և հենց դրանով է բացատրվում վերջինիս ու Ամասիայի ժամանակակիցությունը: Մխիթար Այրիվանցու այս հաղորդումը, որն ավելի համառոտ հաստատում է նաև Վարդան Արևելցին, շատ ուշագրավ է և պետք չէ այն անուշադրության մատնել, զուտ նրանում հիշատակվող <<ամազոնուհիներ>>-ի պատճառով: Ըստ երևույթին սեմիտական ծագում ունեցող ամորիացիները եղել են զարգացման մայրիշխանության փուլում և Մխիթար Այրիվանցին այն տեղեկությունը, որ ամորիացիներին ղեկավարում էին կամ առնվազն նրանց մոտ մեծ հեղինակություն ունեին կանայք, չկարողանալով ընկալել այլ կերպ, նրանց համարել է ամազոնուհիներ: Այսպիսով Ամասիայի գահակալության տարիներին տեղի ունեցած իրադարձությունները ևս լիովին համապատասխանում են այն ժամանակի ոգուն, երբ Չամչյանը տեղադրել է նրա գահակալության տարիները:
3. Ամասիայի որդի Գեղամի (մ.թ.ա. 1908-1858) գործողությունները, որն ամեն կերպ շենացնում էր երկիրը և հատկապես Արարատ նահանգը, ևս ամբողջովին համապատասխանում են համաշխարհային պատմության իր ժամանակվա ոգուն, իսկ նրա գահակալության՝ Չամչյանի բերած տարիները կրկին լիովին հիմնավորված են երևում ժամանակի իրադարձություններ ֆոնի վրա, քանզի ակնհայտ էր, որ պետք էր շենացնել ավերված երկիրը ու նախ և առաջ վերաշինել թշնամու նոր ասպատակություններից առավել զերծ՝ Արատտայի քրմապետության համեմատաբար հյուսիս ընկած շրջանները: Նույնը կարելի է ասել նաև նրա որդի և հաջորդ Հարմայի (մ.թ.ա. 1858-1827) մասին, որին հայրը, ի դեպ, պատվիրում է ապրել Արմավիրում` բնականաբար շենացնելով հենց այն տարածքը, որն առավել ապահով էր հարավից սպառնացող թշնամուց:
4. Արամ I Միավորիչի (մ.թ.ա. 1827-1769), նրա որդի Արա I Գեղեցիկի (մ.թ.ա. 1769-1743) և վերջինիս որդի Արա II Կարդոսի (մ.թ.ա. 1743-1725) գործողությունները ևս լիովին համապատասխանում են համաշխարհային պատմությանը և այն ժամանակին, երբ Չամչյանը տեղադրել է նրանց գահակալության տարիները, սակայն այդ մասին մանրամասն կխոսվի առջևում:
5. Մխիթար Այրիվանցին, նախկին բոլոր աղբյուրների ընդհանրացման ադյունքում կազմել է Հայկազունիների Հայաստանի և հարակից երկրների զուգահեռ պատմությունը, մի աշխատանք, որը շատ ուշագրավ կողմեր ունի, սակայն դեռևս արժանիորեն չի գնահատվել: Այսպես, նա մասնավորապես խոսելով Եգիպտոսից Մովսեսի` իր ժողովրդի հետ հեռանալու և դրան նախորդող ու հաջորդող իրադարձությունների մասին, ասում է (մաս 2). <<… ծնեցին Հուդային (Հուդա (մ.թ.ա. մոտ 1600-1590) – Մ.Հ.)…: Այդ ժամանակ ապրեց Հայկազունի Պարետը (Պարետ (մ.թ.ա. 1662-1612) – Մ.Հ.): …Փառեսը (Հուդայի որդի Փառեսը (մ.թ.ա. մոտ 1590-1531) – Մ.Հ.) հիսունինը տարի, ունեցավ Եզրոնին (Եզրոն (մ.թ.ա. մոտ 1531-1460) – Մ.Հ.)…: (Այդ ժամանակ – Մ.Հ.) Հայաստանում` Զավան (Զավան (մ.թ.ա. 1568-1531) – Մ.Հ.): … Մովսեսից (Մովսես (մ.թ.ա. մոտ 1460-1400) – Մ.Հ.) հետո Հիսուսը (Մովսեսի աշակերտ և հետնորդ Հիսուս Նավինը (մ.թ.ա. մոտ 1400-1373) – Մ.Հ.) թագավորեց քսանյոթ տարի: … Գոֆոնիլը (Խանանեայի դատավոր (առաջնորդ) Գոֆոնիլը (մ.թ.ա. մոտ 1373-1333) – Մ.Հ.) դատեց քառասուն տարի: … Այս ժամանակ Հայաստանում` Հավանակ (Հավանակ (մ.թ.ա. 1433-1403) – Մ.Հ.), Վաշտակ (Վաշտակ (մ.թ.ա. 1403-1381) – Մ.Հ.), Հայկակ (Հայկակ I (մ.թ.ա. 1381-1363) – Մ.Հ.), Ամբակ (Ամբակ I (մ.թ.ա. 1363-1349) – Մ.Հ.) և Առնակ (Առնակ (մ.թ.ա. 1349-1332) – Մ.Հ.): … Աոդ (Խանանեայի դատավոր Աոդ (մ.թ.ա. մոտ 1333-1320) – Մ.Հ.), Սեմագար (Խանանեայի դատավոր Սեմագար (մ.թ.ա. մոտ 1320-1280) – Մ.Հ.): … Դեբորա և Վարակ (Խանանեայի դատավոր Վարակ, իսկ փաստացի գուշակ Դեբորա (մ.թ.ա. մոտ 1280-1240) – Մ.Հ.)` քառասուն տարի, Գեդեոն (Խանանեայի դատավոր Գեդեոն (մ.թ.ա. մոտ 1240-1200) – Մ.Հ.)` 40 տարի, Ավիմելեխ (Խանանեայի դատավոր Ավիմելեխ (մ.թ.ա. մոտ 1200-1197) – Մ.Հ.)` 3 տարի, Ֆոլա (Խանանեայի դատավոր Ֆոլա (մ.թ.ա. մոտ 1197-1174) – Մ.Հ.)` 23 տարի, Իաիր (Խանանեայի դատավոր Իաիր (մ.թ.ա. մոտ 1174-1152) – Մ.Հ.)` 22 տարի: Այս ժամանակ Հայաստանում` Շավարշ (Շավարշ I (մ.թ.ա. 1332-1326) – Մ.Հ.), Նորայր (Նորայր (մ.թ.ա. 1326-1302) – Մ.Հ.), Վստամ (Վստամ (մ.թ.ա. 1302-1289) – Մ.Հ.), Կար (Կար (մ.թ.ա. 1289-1285) – Մ.Հ.), Հորակ (Հորակ (մ.թ.ա. 1285-1267) – Մ.Հ.): … Իեֆա (Խանանեայի դատավոր Իեֆա (մ.թ.ա. մոտ 1152-1146) – Մ.Հ.)` 6 տարի, … Եսեոն (Խանանեայի դատավոր Եսեոն (մ.թ.ա. մոտ 1146-1139) – Մ.Հ.)` 7 տարի, Իպոն (Խանանեայի դատավոր Իպոն (մ.թ.ա. մոտ 1139-1129) – Մ.Հ.)` 10 տարի, Աբդոն (Խանանեայի դատավոր Աբդոն (մ.թ.ա. մոտ 1129-1121) – Մ.Հ.)` 8 տարի, քաջ Սամսոն (Խանանեայի դատավոր Սամսոն (մ.թ.ա. մոտ 1121-1115) – Մ.Հ.)…: Հայաստանում` Հրանտ (Հրանտ I (մ.թ.ա. 1267-1242) – Մ.Հ.), Էնզակ (Էնզակ (մ.թ.ա. 1242-1227) – Մ.Հ.), Գլակ (Գլակ (մ.թ.ա. 1227-1197) – Մ.Հ.), Հորո (Հորո (մ.թ.ա. 1197-1194) – Մ.Հ.), Զարմայր (Զարմայր (մ.թ.ա. 1194-1180) – Մ.Հ.)>>:

[Lion]

Ինչպես տեսնում ենք այս ժամանակաշրջանի Հայկազունի արքաների գահակալության և կյանքի տարիները, բերված Մխիթար Այրիվանցու կողմից ևս լիովին ու ճշգրիտ համընկնում են Հրեական նահապետների կյանքի և գործունեության տարիների հետ, իսկ վերջիններս արդեն ընդունվում են ժամանակակից պատմաբանների կողմից:
6. Ամենազարմանալի համընկնումը, սակայն, որ գոյություն ունի Չամչյանի գահացանկի և այսպես կոչված <<համընդհանուր ընդունված>> կամ դասական պատմության հետ, դա Չամչյանի նշած` Զարմայրի (մ.թ.ա. 1194-1180) գահակալության տարիներն են, որն ըստ Խորենացու (Գիրք 1, գլուխ 32) մասնակցել է Տրոյական պատերազմին և զոհվել այդ ժամանակ: Տրոյական պատերազմը ու Տրոյայի կործանումը, որը մոտավորապես տեղադրվում էր մ.թ.ա. XII դարում, ներկայումս մասնագետների մեծամասնությունը ավելի կոնկրետացնում է մ.թ.ա. 1190-1180 թ-երին՝ որպես ամենածանրակշիռ հիմնավորում ունենալով այն հանգամանքը, որ Խեթթիի վերջին արքա Սուպիլուլիումա II-ը, որը գահ է բարձրացել մ.թ.ա. 1190 թ-ին, գրեթե հետք չի թողել իր մասին և նրա կարճատև տիրապետությունից հետո Խեթթին տառացիորեն ջնջվել է պատմության թատերաբեմից: Այս հանգամանքը ներկայումս բացատրվում է մ.թ.ա. 1190 թ-ից Բալկանյան թերակղզուց ներխուժումներ սկսած այսպես կոչված <<Ծովի ժողովուրդներ>>-ի (միկենյան հույներ, աքայացիներ, փռյուգացիներ և այլն) մասսայական և չտեսնված ավերիչ արշավանքով, որոնք ըստ Եգիպտոսի փարավոն Ռամզես III-ի (մ.թ.ա. 1184-1153) <<Անալներ>>-ի կործանեցին Խեթթին և հավանական է, որ հենց նույն ժամանակ էլ 10 տարվա պաշարումից հետո գրավեցին Տրոյան: Այս ամենից պարզ է դառնում, որ Զարմայրը ևս, որը հաշվի առնելով <<Ծովի ժողովուրդներ>>-ի արշավանքի աննախադեպ չափերը, իր ուժերով օգնում էր Տրոյային, նպատակ ունենալով արգելակել ներխուժողների հնարավոր հետագա արշավանքը դեպի Հայաստան, զոհվել է հենց ճշգրիտ այն տարում, երբ ընկել է Տրոյան: Հետաքրքիր է նաև, որ կրկին ըստ Մխիթար Այրիվանցու (մաս 2) Զարմայրը իշխում էր այն ժամանակ, երբ. <<Հռոմեացիների վրա թագավորեց Էնեյը (Էնեյ (մ.թ.ա. մոտ 1230-1190) – Մ.Հ.)>>:
7. Մխիթար Այրիվանցին, խոսելով Պերճի մասին (մաս 1), հայտնում է, որ նա ապրեց Դավիթի օրոք: Սակայն Միխիթար Այրիվանցու աշխատության այդ մասի ուսումնասիրումից պարզ է դառնում, որ նա, ի դեպ հիմնվելով Մովսես Խորենացու վրա, վերոհիշյալ Պերճի անվան տակ նույնացրել է երկու տարբեր անձնավորությունների` Պերճ I-ին (մ.թ.ա. 1137-1102) և նրա թոռ Պերճ II-ին (մ.թ.ա. 1075-1035): Ընդ որում հենց այս պատճառով էլ զգալով, որ այս <<միացյալ Պերճը>> <<չափազանց շատ է ապրել>>, (քանի որ Խորենացին, ինչպես նաև Այրիվանցին չեն նշում Շավարշ II-ին (մ.թ.ա. 1180-1137) և նրանց մոտ <<միացյալ Պերճը>> անմիջապես հաջորդում է Զարմայրին (մ.թ.ա. 1194-1180), իսկ իրեն էլ, ըստ Խորենացու, հաջորդում է Արբունը (մ.թ.ա. 1102-1075)) Այրիվանցին նրան կոչել է Երկարակյաց: Սակայն իրականությունը թվում է այլ է, քանզի ըստ Չամչյանի նախ Զարմայրից հետո թագավորել է Շավարշ II-ը, իսկ հետո` գոյություն է ունեցել <<Պերճ>> անունով երկու արքա` պապ և թոռ, և այստեղ խոսքը վերաբերվում է Պերճ II-ին (մ.թ.ա. 1075-1035), որը թեև մի քանի տասնամյակ շուտ է թագավորել, քան Իսրայել-Հուդայի թագավորության արքա Դավիթը (մ.թ.ա. մոտ 1012-972), սակայն այս անգամ պետք է մեր հեղինակի խոսքերը հասկանալ այն իմաստով, որ նա նկատի ունի ժամանակակիցություն ոչ թե ըստ գահակալման տարիների, այլ ըստ երկու անձնավորությունների ապրած ժամանակի, քանզի մեր Պերճ II-ի թագավորության վերջին տարիները գրեթե համընկնում են դեռևս արքա չդարձած Դավիթի կյանքի սկզբնական տարիների հետ (Դավիթը արքա դարձավ 20 տարեկանում` այսինքն ծնվել էր մ.թ.ա. մոտ 1032 թ-ին) և այստեղ <<օրոք>> խոսքը կրկին, որոշակի վերապահումով, նկատի ունենալով ավելի շուտ <<դարաշրջանային համընկնումը>>, տեղին է:
8. Ասորեստանի արքա Թուկուլտի-Նինուրտա II-ը (մ.թ.ա. 890-884) մ.թ.ա. 885 թ-ին Տիգրիսի գետահովիտ-Ծոփքի սահման երթուղով իրականացնելով հերթական արշավանքը՝ մ.թ.ա. 885 թ-ի Ամիդի ճակատամարտ-ում ընդհարվում է Հայկական բանակի հետ, որի առաջնորդի անունը իր թողած արձանագրություններում նշում է որպես Ամբելա: Նույն Ամբելայի մասին հայտնում է նաև Ասորեստանի հաջորդ արքա Ասսուրնաձիրպալ II-ը (մ.թ.ա. 884-860) Նեմրութ-Կալախում գտնված տաճարի ավերակների վրա թողած արձանագրության երկրորդ սյունակում, ճանաչելով նրան <<Զաման>>-ի (գուցե <<Արմանի>>-ի) արքա: Այս Ամբելան կրկին զարմանալի ճշգրտությամբ համընկնում և անկասկած նույնանում է Արմենիում այդ ժամանակ ըստ Չամչյանի (Խորենացին նրան չի հիշատակում) իշխող Ամբակ II-ի անվան հետ, որն ըստ Չամչյանի գահակալել է մ.թ.ա. 910-883 թթ.:
Միակ փաստարկը, որը կարող է տարակարծությունների տեղիք տալ, դա Հայկ Նահապետի (մ.թ.ա. 2492-2411) իշխելու տարիների և մ.թ.ա. 2107 թ-ի (երբ ըստ Չամչյանի սկսվում է Հայկի գահակալությունը) անհամապատասխանությունն է: Սակայն դա էլ, իմ կարծիքով, ունի իր բավարար բացատրությունը: Մ.թ.ա. 2107 թ-ը այս անգամ զարմանալիորեն համընկնում է Հայկական առաջին Համաշխարհային գերիշխանության ավարտի թվականի (մ.թ.ա. 2108) հետ, երբ որևէ կերպ նշված այդ հայտնի իրադարձությունը և Միջագետքից Հայկական բանակի վերադարձը Տիգրան Հայկազունու գլխավորությամբ Չամչյանը ընկալել է որպես Հայկ Նահապետի` Բաբելոնից վերադարձ և նրա գահակալության սկիզբ: Կարելի է ենթադրել, և դա հաստատում են նաև Միջագետքյան աղբյուրները, որ Հայկից հետո այս կամ այն պատճառով Արատտան շարունակել են կառավարել քրմերը, իսկ Հայկազունիները պահպանել են բանակի ռազմական ղեկավարությունը և Արմենակը իրականում ոչ թե անմիջապես Հայկի, այլ մ.թ.ա. 2109 թ-ին Ուրուկի ճակատամարտ-ում Հայկական բանակը ղեկավարած՝ Հայկից սերած Տիգրանի որդի էր: Սակայն Արմենակը Հայկի որդին է համարվել, քանի որ հաջորդելով Ուրի III դինաստիայի արքա Շուլգիի (մ.թ.ա. 2093-2046) նամակում հիշատակված Արատտայի քուրմ Ապիլաշային (մ.թ.ա. 2108-2026) ու լինելով Հայկի տոհմից և միավորելով արքայի ու գերագույն քրմի պաշտոնները, Արատտայում վերջնականապես հաստատել է Հայկազունիների իշխանությունը, և այս ամենով <<արժանի դարձել>> պատմիչների մոտ կոչվելու <<Հայկի որդի>>:
Այստեղ առիթն օգտագործելով կուզենայի նշել, որ Մովսես Խորենացու աշխատությունը օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով ունի բարդ ներքին կառուցվածք և այն, նրանում նկարագրված իրադարձությունները, պատմական դեպքերն ու փաստերը հասկանալու և դրանց ժամանակագրությունը հստակեցնելու համար պետք է վերջիններս դիտարկել սթափ և կանխակալ կարծիքներից զերծ հայացքով` համաշխարհային պատմական աղբյուրների հետ համադրելու, բոլոր աղբյուրների հայտնած տեղեկությունները համակարգված ու քննադատաբար դիտարկելու, դրանք հաճախ սինթեզելու և այդ ճանապարհով ճշմարտությունը վեր հանելու, ինչպես նաև տրամաբանական հնարքները կիրառելու մեթոդով, որոնցից ես մեծապես օգտվել եմ:
Այսպիսով այս ամենը մեզ հիմք է տալիս պնդելու, որ Չամչյանի բերած Հայկազունիների արքայացանկը և հատկապես արքաների գահակալության տարիները, որոնք տալուց նա ըստ երևույթին օգտվել է մեզ անհայտ որևէ աղբյուրից և որոնց վերաբերյալ կա ավանդական թերհավատ մոտեցում, մեծապես հիմնավորված են:

[!!Sinner!!]

Մենք գիտենք, որ բացի հայերից ուրիշ ոչ մի ազգ հայերեն չի խոսում չէ՞ Այսինքն լեզուն այն հիմնական հատկանիշներից է, որը մեզ առանձնացնում է այլ ազգերից:
Լեզվաբան Ռաֆայել Իշխանյանը իր մի հետաքրքիր ապացույց է բերում հայերի հին ազգ լինելու կապակցությամբ: Պարզվում է, որ հայերենում կան շումերերեն ու աքքադերեն բառեր (փոխառություններ): Շումերական արձանագրություններում, օրինակ, հանդիպում են հետևյալ բառերիը` արագիլ, արեգակ, պատ, ուշ, փակ, մութ... Իսկ աքքադական փոխառություններ են շոր, կնիք, կշիռ, կաշառք, կմախք, խոր, քուրմ, կիր, թոնիր բառերը: Դե քանի որ աքքադները միջագետքում ապրել են մինչև մ.թ.ա. 7-6-րդ դարերը, այդ առումով (այսինքն նրանց լեզվով խոսել են մինչև այդ ժամանակները) դա մեզ այնքան էլ չի հետաքրքրում, քանի որ մենք գիտենք Ուրարտուի կամ Վանի թագավորությունը այդ ժամանակ արդեն կար և տվյալ բառերը կարող էին մեզ փոխանցվել հենց այդ ժամանակաշրջանում:
Այլ բան են շումերերենից փոխառված բառերը: Շումերները գոյատևել են մինչև մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի վերջը: Սա նշանակում է, որ ամենաուշը մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի վերջերին արդեն կային հայեր, որոնք շփվել են շումերների հետ, կատարել փոխադարձ այցելություններ, առևտրական հարաբերությունների մեջ մտել և նրանց բառապաշարից որոշակի փոխառություններ արել:

Ավելացվել է 12 րոպե անց
իսկ հայերի մասին առաջին հիշատակումները հանդիպում են Աքքադի թագավոր Նարամ-Սին-ի արձանագրություններում: Այդ արձանագրությունում հիշատակվում են այն պետությունները, որոնց դեմ պատերազմել է Նարամ-Սինը մ.թ.ա. 2270-2230թթ., այդ թվում «Արմանի»-ն: Քանի որ Արմանի երկիրը այդ արձանագրությունում գրված է Էլբա-ի կողքին (Էլբան գտնվում էր այժմյան Սիրիայի Հալեպ քաղաքի մոտակայքում) ուստի որոշ գիտնականներ կարծում են, որ Արմանի պետությունը կարող է ոչ թե Հայաստանը լինել, այլ ուրիշ երկիր՝ Միջերկրական ծովի ափին: Բայց այս տեսակետը այնքան էլ հիմնավորված չէ, քանի որ Մեծ Հայքի հարավում գտնվել է մի Նարամ-Սինի կանգնեցրած սյուն, այդ թագավորի արձանագրությամբ: Այդ սյունը Նարամ-Սինը կանգնեցրել է տվյալ տարածաշրջան կատարած արշավանքի կապակցությամբ:

[Lion]

Դուք սկզբունքորեն ճիշտ եք, թեև հայերի ամենահին հիշատակումը դա չէ...

<<Հայա>> աստծուն դավանող Դումուզիի մասին, որը Արատտայի քուրմ-արքան էր, հիշատակվում է շումեական սեպագրերում և դա թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 27-րդ դարով:
<<Արմեացի>> մի քանի վաճառականների մասին հայտնում են դեռևս Էբլա քաղաք-պետության մի քանի արձանագրությունները, որոնք թվագրվում են մոտ մ.թ.ա. մոտ 24-րդ դարով...

[Մեղապարտ]

Ես նոր մասնակից եմ այս ֆորումում ,ինձ համար հետաքրքիր էր կարդալ այս քննարկումը:
Մեկ հարց եմ ուզում տալ ով էր Բելը՞

[Lion]

Հատված <<Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք, Գիրք1>>-ից

<<... առաջնորդվելով <<Համադրման մեթոդ>>-ով` կարելի է պարզել նաև, թե ով է եղել թշնամիների առաջնորդը` Մովսես Խորենացու հիշատակած <<Բել>>-ը: Այսպես, ինչպես երևում է միջագետքյան սեպագրերի ուսումնասիրություններից, Միջագետքի քաղաք-պետությունների միջև մոտ 200 տարի տևած հյուծիչ պատերազմները մ.թ.ա. մոտ 2500 թ-ին այնքան թուլացրին դրանք, որ համաձայն <<Նիպպուրյան արքայական ցանկ>> անունով պահպանված արձանագրության, այդ ժամանակ. <<Ուրը հաղթվեց և գահը տեղափոխվեց Ավան (Էլամի մայրաքաղաքը – Մ.Հ.)>>: Դրանից հետո որոշ ժամանակ Միջագետքում (առնվազն Քիշում, Լագաշում, Ադաբում և Ումմայում) գերիշխեց Էլամը, որի արքան այդ ժամանակ, համաձայն Լագաշում և Ադաբում գտնված մի քանի իրերի վրա արված մակագրությունների, Մեսիլիմն էր, և որը կրում էր նաև Քիշ քաղաքի լուգալի (այդ ժամանակաշրջանում` քաղաքի ավագանու կողմից ընտրվող կառավարիչ-զորավար) տիտղոսը: Պարզ է դառնում, որ հենց միջագետքյան քաղաքների այս երկարատև և ավերիչ պատերազմների արձագանքներն են, որ պահպանվել են Խորենացու (Գիրք 1, գլուխ 10) մոտ (<<… այն ժամանակ ամեն մի մարդ խելագարված սուրն ընկերի կողն էր կոխում, ձգտում էին մեկը մյուսի վրա տիրելու>>), և դրան հաջորդած պատմության մեջ հայտնի Միջագետքյան քաղաքների քիչ թե շատ կայուն առաջին միավորումն իրականացրած Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսիլիմի գործունեությունն է, որ Մովսես Խորենացու կողմից ընկալվել է որպես. <<… և Բելին պատահմամբ հաջողվում է բռնանալ և բոլոր երկրները գրավել>>: Այս սխեմայում լիովին տեղավորվում են նաև Հայկ Նահապետի գործողությունները, որը չհամակերպվեց այս ամենի հետ, և նոր արքայի <<աշխարհանվաճ>> նկրտումները, որը ցանկացավ հնազանդեցնել նաև Հայկին ու նվաճել նրա երկիրը: Ինչ վերաբերվում է հիշատակվող Բաբելոն քաղաքին, որն արձանագրություններում առաջին անգամ հիշատակվում է այս դեպքերից միայն մոտ 200 տարի հետո, այն էլ որպես միայն երկրորդական մի քաղաք, ապա դա ամենայն հավանականությամբ կարելի է բացատրել նրանով, որ նախ այն հիշատակված է Աստվածաշնչում և բացի այդ հետագա հազարամյակներում այն Միջագետքի ամենահայտնի քաղաքն էր և պատմիչների կարծիքով ցանկացած Միջագետքյան տիրակալ բնականաբար հենց այն պետք է ունենար որպես իր մայրաքաղաք: Այսպիսով կարելի է եզրակացնել, որ <<Բել>>-ը իրականում Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսիլիմն (մ.թ.ա. մոտ 2500 - ուղ. 2492) է, իսկ նրա` ըստ Խորենացու հետևակ (քանի որ այդ ժամանակ ձին դեռևս չէր օգտագործվում մարտական նպատկներով) բանակը` Էլամի և Միջագետքի քաղաք պետությունների միացյալ բանակը, որը հենց այդ պատճառով էլ իր ժամանակի համար աննախադեպ էր իր մեծությամբ>>:

[Մեղապարտ]

Միջագետքյան տիրակալ բնականաբար հենց այն պետք է ունենար որպես իր մայրաքաղաք: Այսպիսով կարելի է եզրակացնել, որ <<Բել>>-ը իրականում Էլամի և Միջագետքի արքա Մեսիլիմն (մ.թ.ա. մոտ 2500 - ուղ. 2492) է, իսկ նրա` ըստ Խորենացու հետևակ (քանի որ այդ ժամանակ ձին դեռևս չէր օգտագործվում մարտական նպատկներով) բանակը` Էլամի և Միջագետքի քաղաք պետությունների միացյալ բանակը, որը հենց այդ պատճառով էլ իր ժամանակի համար աննախադեպ էր իր մեծությամբ>>:

Հետաքրքիր տարբերակ է բայց ոչ ավել ,ժամանակային առումով որոշ խնդիրներ կան որոնք այս տարբերակի դեպքում պատասխաններ չեն ստանում:
օրինակի համար Հայկը Նոյի հինգերրորդ սերունդն է
Հայկի (Օրիոն)համաստեղությունը որպես աղեղնավոր մ.թ.3500 տարի առաջ արդեն հայտնի էր:
Էլամի բոլոր կառավարիչները հաբեթական են, իսկ Բելը իր ծագումով սեմական է:
Ով էր Բելը՞.................

[Լեռնցի]

Շատ հետաքրքիր թեմա է: Ի սկզբանե բուռն քննարկումով:
Լիոն ջան,... ինչքան ես գիդեմ... Մովսես Խորենացին իր գրություններում չի նշում Հայկին որպես Նահապետ: Այսինքն, այն կարծիքը, որ Հայերը կամ Հայ անվանումը առաջացել է Հայկից, կասկածելի է: Հայ անվանումը շատ հետաքրքիր է մեկնաբանում Հերունին: Հայոց լեզվի բացատրության իր նոր մեթոդով:
Պարզապես, մինչ մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակը, չի եղել ազգ հասկացողությունը, և առաջին աշխարամարտն էլ հենց եղել է այդ ժամանակաշրջանում:

[Մեղապարտ]

Շատ հետաքրքիր թեմա է: Ի սկզբանե բուռն քննարկումով:
Պարզապես, մինչ մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակը, չի եղել ազգ հասկացողությունը, և առաջին աշխարամարտն էլ հենց եղել է այդ ժամանակաշրջանում:

Մոտեցումը ճիշտ չէ ,քանի որ ազգ միշտ է եղել ,չի եղել թշնամանք ազգային հողի վրա:
Հակամարտության հիմքում ընկած է եղել գույքը և ապրելու միջոցները: